JAıAÝ MUSA BAIJANULY
Ákesi Baıjan kedeı bolǵan. Anasy Naqysh erterekte dúnıe salyp, Musa Baıjannyń aǵasy Taıjannyń qolynda tárbıelenedi. Jeti jasynda hat tanıdy.
Jastaıynan halyq mýzykasymen, aýylǵa kelip-ketip júrgen ánshi-kúıshiler ónerimen tanysady. Ózi de án salyp, dombyra tartady. 1851 jyly Qyzyljarǵa (qazirgi Petropavl) kelip, orys tilin úırenedi. Ol dombyra, qobyz tartýmen qatar, syrnaı men skrıpka oınaýdy da meńgeredi. Qaladaǵy orkestrlerdiń, ánshilerdiń oryndaýyndaǵy kontsertterdi qyzyǵa tyńdaıdy. Bul onyń mýzykalyq-estetıkalyq talǵamyn qalyptastyrýda úlken ról atqardy. Jaıaý Musanyń Shoqan Ýálıhanovpen birge júrýi, Ybyraı Altynsarınniń óleńine («Kel, balalar, oqylyq») án shyǵarýy, óleńmen kúndelik jazýy, Abaıǵa óleń arnaýy, L.N. Tolstoı keıipkeriniń atyn balasyna qoıýy - onyń zaman lebin tereń sezingendigin baıqatady. 1854 jyly Omby qalasyndaǵy orys mektebinde oqyǵan. Osyndaǵy kitaphanadan Sankt-Peterbor, Máskeý, Qazan, Orynbor, Aqmola, taǵy basqa qalalarda shyǵatyn gazet-jýrnaldarmen, kitaptarmen tanysady. Jaıaý Musanyń tyrnaqaldy týyndysy «Qyzdar-aı» Ombyda dúnıege keldi. Ol týǵan aýy-lyna saýatty azamat, mýzykalyq aspaptarda sheber oınaıtyn ónerpaz bolyp oralady. Kele aýyl ómirine qyzý aralasty. Ákimderdiń, bı-bolystardyń paraqorlyǵyn áshkerelep, ásirese, Baıanaýyldyń aǵa sultany Musa Shormanov pen onyń inisi Mustafanyń zorlyq-zombylyǵyn aıtyp, Omby general-gýbernatoryna shaǵym jazady. Sol úshin aǵaıyndy Shormanovtar onyń astyndaǵy atyn tartyp alyp, «jaıaý» atandyrdy. Osy tusta shyǵarǵan «Aqsısa» áninde - áleýmettik teńsizdikke óz narazylyǵyn bildiredi. Bıligi júrip turǵan Shormanovtar ár túrli jala jaýyp, 1860 jyly ony Tobylǵa 12 jylǵa jer aýdartady. «Súıindik», «Tutqyn zary» ánderi osy kezde shyqqan. Tutqynda 2 jyl bolǵannan keıin ózi suranyp áskerge ketedi. Ony Lıtvada Ortalyq Azııa joryǵyna daıyndalyp jatqan G.Chernıaevtiń otrıadyna jiberedi. 1863-1865 jyldary osy otrıadtyń júk batalony quramynda Shymkent, Áýlıe-ata (Taraz), Vernyı (Almaty) joryǵyna qatysqan. Chernıaevtiń halyqqa kórsetken zorlyǵyna qatty narazy bolyp, týǵan aýylyna oralady. Oǵan ata jaýlary elde de tynyshtyq bermeı, qaıta qýǵynǵa salǵan. Jergilikti halyqtyń aýyr turmysyn, bıleýshilerden kórgen zorlyq-zombylyǵyn aıtyp túsindirý úshin ol Sankt-Peterborǵa attanady. Biraq odan da qoldaý taba almaǵan soń, Latvııada, Polshada bolyp, sońynan Qazanǵa kelip aıaldaıdy. Jaıaý Musanyń ánshilik, kompozıtorlyq óneri halyq mýzykasymen tyǵyz baılanysta damydy. Sol tusta ómir súrgen Toqsanbaı, Janaq, Túbek, Kótesh, Jańabaı syndy aqyn-jyrshylardyń dástúrlerin úlgi tutyp, jańalyqqa qulash urdy. Jaıaý Musanyń áleýmettik teńsizdikti áshkereleıtin «Aqsısa», «Haýlaý», «Shormanovqa», «Tolǵaý», «Buzaý zary», «Tutqyn zary», «Súıindik», týǵan jer tabıǵatyn sýretteıtin «Baıanaýyl», «Jazdyń kúni», «Jazda», «Ulytaý», «Saryn»; ańshylyq-saıatshylyq týraly «Turymtaı», «Qarshyǵa», «Kógershin», kúldirgi «Qulbaı», «Qazan qyzdary», mahabbatty jyrlaıtyn «Sursha qyz», «Sholpan», «Sáýlem qyzdar», «Gaýhar qyz», «Láılim»; ómirlik serigi Saparǵa arnalǵan «Keldim, Sapar, basyńa» atty ánderi bar. Sondaı-aq, ol - lırıkalyk sıpattaǵy «Qyz kúıi», «Qyz-bala kúıi», «Qyzqarqara», «Qamshylaý» sııaqty kúılerdiń de avtory.
Jaıaý Musanyń mýzykalyq shyǵarmalary - halyqtyń ánshilik-oryndaýshylyq dástúri, sondaı-aq, qala áserinen paıda bolǵan marsh, bı yrǵaǵyndaǵy týyndylar negizinde damyǵan. Ánderinde dıatonıkalyq júıedegi ladtar basym. Jaıaý Musanyń ánderinde qazaq halyk ánderinde asa sırek kezdesetin qubylys - klassıkalyq mýzykanyń formasyn quraıtyn erekshelikter «Aqsısa», «Eskendir», «Turymtaı» ánderinen anyq baıqalady. Jaıaý Musa kompozıtor, ánshi ǵana emes, óz ánderine laıyqtap, óleń shyǵarǵan aqyn. Kóptegen mysqyl óleńderimen qatar «Shal men torǵaı», «Bódene men qanshyr» atty mysaldary da bar. Jaıaý Musa kóńilge túıgenderin oryssha, qazaqsha qaǵazǵa túsirip otyrǵan. Qazaq qoǵamynyń áleýmettik. isterine belsene aralasyp, ult mádenıetine eleýli úles qosqan. Jaıaý Musanyń kóptegen koljazbalary Almaty, Qazan, Sankt-Peterbor, Omby muraǵattarynan tabylǵan.
Onyń ánderi men kúılerin alǵash notaǵa túsirip, jazyp alǵandar - Aleksandr Zataevıch, Ahmet Jubanov, Borıs Erzakovıch, Mıhaıl Lalınov, ánderin aıtyp berýshiler - Qosymjan Babaqov, Qalı Baıjanov, Ámire Qashaýbaev, Qýan Lekerov, Júsipbek Elebekov jáne Jaıaý Musanyń balasy Salyq Mýsın. Onyń mýzykalyq murasyn qazaq kompozıtorlary opera («Qyz Jibek», «Er Tarǵyn», «Birjan - Sara», «Beket»), sımfonııa, estrada janrlarynda paıdalanǵan. Jaıaý Musanyń ánderi qazirgi ánshilerdiń (Ermek Serkebaev, Qaırat Baıbosynov, t.b.) repertýarynan oryn aldy.
Ánshi beınesi kórkem shyǵarmalarda, Zeıtin Aqyshevtiń «Jaıaý Musa» romanynda somdalǵan.
Pavlodar oblysynyń Aqsý qalasyndaǵy mádenı-aǵartý ýchılışesi jáne Pavlodar qalasynyń bir kóshesi Jaıaý Musanyń esimimen atalady.
Derek kózi:
Qazaqstan ulttyq entsıklopedııasy, 3 tom
