Jasybaı batyr Ómiruly

ruly Jasybaı batyr (shamamen 1716-1741) - jońǵar basqynshylaryna qarsy kúresken qazaqtyń áıgili batyry. Shyqqan tegi - Arǵyn taıpasynyń Básentın rýy. Ákesi Ómir ot aýyzdy, oraq tildi sheshen adam bolǵan eken. Anasy - qazaqtyń ataqty batyry Oljabaıdyń apasy.

Shejire derekterinde Jasybaı batyrdy «Oljabaıdyң jıeni» deıtini de sondyқtan. Jasybaı eki aғaıyndy, inisi Baısary da joңғarlarғa қarsy kүreste erligimen kөzge tүsken belgili batyrlardyң biri bolғan. Jasybaı batyr Baıanaýyl өңirin қalmaқtardan azat etýde үlken erlik kөrsetken.

Jasybaı batyr jөninde orys ғalymy N.Konshınniң jazbalarynda, halyқ shejirelerinde, aңyz-әңgimelerde, batyrdyң өzine arnalyp shyғarylғan «Er Jasybaı» jyr-dastanynda biraz maғlұmattar berilgen. Solarғa қaraғanda, ol Oljabaıdyң jıeni ғana emes, jaýғa birge shapқan serigi, jaқyn dosy bolғan. Jastaıynan jaýyrynshylyғymen, құralaıdy kөzge atқan mergendigimen aty shyққan.

Ol - jaýғa birneshe dүrkin soққy bergen әıgili batyr. Birde қazaқtardyң қolbasshysy Oljabaı batyr Jasybaı batyrғa jaýyngerlerimen kele jatқan қalmaқ қolynyң aldynan shyғyp, olardyң jolyn bөgep, beri jibermeýdi tapsyrady. Myңғa tolmaıtyn jasaқty bastaғan Jasybaı batyr jaýmen asқan erlikpen soғysady. Biraқ aңdaýsyzda saýytynyң jelke tұsyndaғy ashyқ jerinen қalmaқtyң oғy tıip, sodan қaza bolady. Қazaқ қoly қalmaқtarғa tөtep bere almaı yғysa bastaıdy. Sol kezde қyrғyn bolғan taýdyң shatқalyna Oljabaı batyr bastaғan әsker kiredi. Jeңilgen қalmaқtardyң ұlardaı shýlap, jalbarynғan daýystarynan taý ishi kүңirenedi. Sonda Oljabaı batyr: «Senderdiң bәriңdi қosқanda, өlgen Jasybaı batyrdyң shyntaғyna tұrmaısyңdar» dep, jaýyngerlerine «jaýdy aıaғan jaraly» ekenin eskertedi. Қalmaқtardyң bұl joly қyrylғany sonsha, өlikteri joldyң ұzyna boıyna shashylyp қalady» (N.ıA.Konshın).
«Oljabaı batyr» jyrynda:

«Kelgen jol men shұbyryp,

Esepsiz jolda қyrylyp,

Baıan taýyn janapty,

Қaıқaıyp sadaқ tartқanda,

Қalmaқtyң tıip sұm oғy,

Jasybaı қaldy jyғylyp» - degen joldar bұl mәlimetterdi rastaıdy.

Týғan elin, өsken jerin ata jaýdan azat etý joryғynda san erligimen kөzge tүsip, osy ıgi maқsat jolynda қaza tapқan Jasybaı batyrdyң esimin ardaқtaғan halқy keıin Baıan taýynyң ol қorғaғan asýyna - «Jasybaı asýy», Shoıynkөline - «Jasybaı kөli» degen at berdi. Ol jerler қazir de solaı atalady.

Baıanaýyldaғy Jasybaı asýy boıyna қoıylғan batyr molasyn kezinde etnograf-ғalym Shoқan Shyңғysұly Ýәlıhanov sıpattap jazyp ketken bolatyn. Ғұlama ғalym Әlkeı Marғұlannyң paıymdaýynsha, 1741 jyly Baıanaýylda bolғan shaıқasta Oljabaı, Jasybaı jasaқtary joңғarlardy talқandaıdy. Jasybaı oққa ұshқan soң, Oljabaıdyң қalmaқtardy tegisimen joıғan bir taý «Қalmaққyrғan» atanady. Endeshe 25 jasynda қaza tapқan Jasybaı batyr 1716 jyly dүnıege kelgen dep joramaldaýғa bolady.

 

Derek kөzderi:

A.Seıdimbek, «Eltұtқa» kitaby

A.Nýhұly «Baıanaýla perzentteri» kitaby