Teris dinı senimniń qoǵamǵa keri áseri kóp- maman
-Aısha Keńesbaıqyzy, dinniń negizin quraıtyn senim máselesine keńirek toqtalyp ótseńiz. Ol dinı, puttarǵa senim, tabysqa, jeńiske degen senim sekildi ártúrli bolyp keledi me?
- Dinı senim ártúrli dinderdiń, konfessııalardyń jáne sektalardyń dinı ilimderin oqyp-úırený arqyly qalyptasyp, sol senimniń baǵytyna myqtap túsiredi. Ol adam sol senimniń jolyn ustaýǵa psıhologııalyq turǵydan baǵyndyrylǵandyqtan, onyń sol úırengen dinı seniminen shyǵyp ketýi psıhologııalyq turǵydan óte qıyn. Mundaı jaǵdaı adamdy kúızeliske, senimsizdikke ushyratýy múmkin.
-Demek, rýhanı qundylyq izdegen adamdardyń qandaı da bir teris baǵyttaǵy dinı aǵym ókilderiniń ýaǵyz-nasıhatyna túsýi – ıslam dini tóńireginde aıqyn kórinis tapqan búgingi álemdik tendentsııa ma?
-Osydan 14 ǵasyr buryn adamzatqa órkenıet bastaýy bolǵan ıslamdy ozbyrlyq dini, al musylmandardy qylmysker etip kórsetý sonyń dáleli. Máselen qazir soǵys alańyna aınalǵan Sırııaǵa qatysty jaǵdaıdy alsaq, «Jıhad» degen túsinikpen Sham jerine attanýshylar bizdiń elimizde ǵana emes, kórshi Qyrǵyz, Tájik, Reseı, ıaǵnı keńestik saıasattyń qursaýynan shyqqan elderdiń kópshiliginde bar jaǵdaı. Buǵan basty sebep kezindegi ateıstik túsinikten keıingi aq pen qarany ajyrata almaıtyn sana daǵdarysy ne bolmasa jumyssyzdyq, áleýmettik jaǵdaı desek, bul faktilerge qarsy argýment retinde damyǵan, oń men soly aıqyn, senim-nanymdaryna shekteý joq, demokratııalyq erkindigi mol Eýropany alýǵa bolady. Radıkalızm men saıası zorlyq-zombylyq jónindegi Halyqaralyq «Quilliam Foundation» zertteý ortalyǵy málimetine súıensek, Sırııaǵa attanýshylar ásirese, Frantsııa, Anglııa, Germanııa, Belgııa elderinen kóp. 2013 jylǵy jeltoqsanda Frantsııadan 412 adam Sırııaǵa attansa, bir jyl ótpeı 2014 jyldyń qarashasynda olardyń qatary 70 paıyzǵa deıin ósken. Al sol jyly Anglııadan 366 adam attansa, 11 aıda taǵy 500 adam soqyr senim jeteginde Sham elinen biraq shyqqan. Irlandııa, Shvetsarııa elderi tizim sońynda. Al kórshi qyrǵyzdar 2015 jylǵy derek boıynsha Sırııaǵa attanýshylar arasynda jastarmen qatar 17 men 24 jas aralyǵyndaǵy órimdeı qyz-kelinshekterdiń kóptigine alańdaýda. Tipti ekstremıstik qylmyspen túrmege toǵytylǵandardyń tórten biri áıelder eken. Bizdegi jaǵdaıǵa kelsek, Din isteri komıteti Islamdyq dinı birlestiktermen baılanystar basqarmasynyń sońǵy málimetinshe Sırııaǵa attanǵandar qatary 400-500-deı dep sanalsa, onyń jartysyna jýyǵy áıelder. Alaıda sońǵy aıtylǵan derekti osydan 2-3 jyl buryn bilsek te, odan ózge málimet áli estimedik. Máselen, sońǵy bir jyldyń ózinde kópbalaly birneshe otbasynyń Bishkek arqyly Sırııaǵa attanǵandyǵy jóninde aqparattar bar. Bul jaǵdaılarda olardyń senimsizdikke ushyratýy múmkin.
-Qazaqstandyq áıelderdiń qaqtyǵys aımaqtaryna ketýiniń sebebi ne dep oılaısyz?
- Osy máselelerge qatysty basty kináni otbasyndaǵy er azamatpen baılanystyrýshylar jıi kezdesýde. ıAǵnı ıslam dini boıynsha otbasyna otaǵasy jaýapty bolǵandyqtan áıeli oǵan baǵynýy arqyly sharıǵat zańyn saqtady degen pikirde. Al sharıǵat talaptaryn saralasaq, bul pikirlerdiń jańsaq ekenin bilemiz. Álbette, Paıǵambarymyz (Oǵan Allanyń ıgiligi men sálemi bolsyn): Áıel 5 ýaqyt namazyn oqysa, Ramazan orazasyn tutsa, ar-uıatyn saqtap, kúıeýine boıusynsa, oǵan jánnatqa qalaǵan esigińnen kir delinedi! Sondaı-aq, «Er kisi januıanyń tárbıeshisi. Sondyqtan januıa tárbıesi úshin jaýapker», - degen.
- Sonda rasymen, soǵys alańyna aınalǵan elge attanǵan búkil otbasylarynyń jaǵdaıynda otaǵasy ǵana jaýapker bolady ma?
- Bul arada, árıne ıslamdaǵy ár adamnyń azamattyq quqyǵyn qarastyramyz. Sebebi, otbasyndaǵy árbir músheniń ózindik mindetteri bolǵanymen, balıǵat jasyna tolǵan árbir musylmannyń Alla aldyndaǵy jaýapkershiligi bólek. Sol sııaqty ata-ananyń da balalary aldyndaǵy árqaısysynyń óz quqytary bar. Jalpy ıslam dininde er men áıeldiń jaǵdaıyn teń dárejede qarastyrady. Sebebi qasıetti Quranda: «Eı, adamdar! Rasynda senderdi erkek pen áıelden jarattyq jáne bir-birlerińdi tanýlaryń úshin senderdi ulttar men ulystarǵa bóldik. Kúdiksiz, Alla huzyrynda eń joǵarylaryń taqýalaryń!»-degen.[8] ıAǵnı er men áıeldi jaratylysy jaǵynan teń dárejede ári árkim taqýalyǵy arqyly baǵalanatyndyqtan, er de, áıel de Alla aldynda óz is-áreketine derbes jaýapty.
-Elden jyraqtaǵy belgisiz soǵysqa at salysý – dinı jaǵynan da, zańdyq jaǵynan da aıyptalady emes pe?
-Aqıqattyń taǵy basqa qyrynan qarasaq, bul dindi «myqty» ustanýshymyz degen otandastarymyzdyń áreketi qoǵamda ıslam dinine degen teris túsiniktiń qalyptasýyna tikeleı yqpal etýde. Sebebi, olardyń qaısysyn alsańyz da ıslamnyń talaby dep saqaldaryn jiberip, al áıelderi oramalda, syrt kózge sharıǵatqa moıynsunyshylar ekenin birden ańǵartady. Biraq áreketteri: ata-anany syılamaý, dinı senim-nanymyna erkindik berip, qulshylyǵyna kedergi keltirmeıtin zaıyrly qoǵamǵa kiná artyp, basshylyqqa baǵynbaý syndy tolyp jatqan qaıshylyqty is-áreketter elimizdegi ıslamı jamaǵattyń jamanatty bolýymen qatar, qoǵam tynyshtyǵyna qater tóndirý arqyly bolashaqta azamattardyń dinı senim-bostandyǵyna qaýip keltirýde. Sebebi, 2016 jyly 5 maýsymda Aqtóbeniń úsh jerinde atys bolyp, 19 adam qaza tapty. Onyń tórteýi beıbit turǵyn bolsa, úsheýi – áskerıler. Ulttyq Ulannyń № 6655 áskerı bólimine beıbit kúnde dinı sodyrlardyń basa kóktep kirýi – olardyń keleshekte kez-kelgen qoǵamdyq oryndarda oq jaýdyrýy ábden múmkin ekendigin eshkim joqqa shyǵara almaıdy. Osy jaǵdaılardan «jıhadty» jeleý etken teris túsinik ıeleriniń ıslam dininiń maqsatyn túbegeıli túsinbeýin meńzeıdi. Sebebi. «jıhad» tildik maǵynasy bir sózben «kúres» degen uǵym, ıaǵnı belgili bir nátıjege, maqsatqa jetý úshin bir isti isteýde bar qajyr-qaıratyń men ynta-jigerińdi jumsaý, tyrysý, kúresý degendi bildirse, sharıǵı termındik maǵynasynda, «Jıhad - adamǵa Alla Taǵalany taný úshin jol ashý». Sondaı-aq ıslamda qarýly soǵysqa tek 3 jaǵdaıda ǵana ruqsat etiledi: Birnishi qorǵaný maqsatynda, shabýyl jasaǵan jaýǵa qarsy soǵys; Ekinshi ózińe shabýyl jasaıtyny naqty anyqtalǵan dushpanǵa soǵys taktıkasy boıynsha birinshi bolyp shabýyldaýǵa; úshinshi túrli zulymdyqtarǵa jol bermeý maqsatynda. Al, jıhadty, memleket basshylyǵy, bılik oryndary ǵana jarııalaı alady, jekelegen adam ne bolmasa partııalardyń oǵan quqyǵy joq. Álbette «zańdy bilmeý jazadan qutqara almaıdy» degen zaıyrly qoǵam qaǵıdasyn eskergende, beıbit eldiń tynyshtyǵyn buzý faktisi, din atyn jamylǵan qylmystyń bolashaqta qaıtalanbaýy úshin bılik oryndaryn arnaıy qatań sharalarǵa barýyna ıtermeleıdi. Bul kez-kelgen memlekettik júıege tán másele. Alaıda bizdiń memleketimiz, bul arada salmaqty qadam jasap otyr deýge bolady.
-Mysal retinde qandaı qadamdy aıtar edińiz?
- Elbasy Nursultan Nazarbaevtyń tapsyrmasymen Qazaqstan Musylmandary dinı basqarmasynyń nusqaýyna saı, 2016 jyldyń qyrkúıek aıynda Nur-Múbarak EIM ýnıversıtetiniń quramynda «Ekstremızmniń aldyn alý salasyndaǵy mamandardy qaıta daıarlaý ınstıtýty» ashyldy. Onda elimizdiń ár óńirinen shaqyrylǵan 20 ımam arnaıy biliktilin arttyra bastady. Olarǵa tek dinı negizderdi ǵana emes, qazirgi zaman talabyna saı pánderden de dáris berilip, qazir sertıfıkattaryn alyp elmen tikeleı jumys isteýge attandy. Jospar boıynsha aldaǵy 2 jylda 200-deı ımamnyń biliktiligin artyrý kózdelgen. Sondaı-aq, ekstremızm men terrorızmge qarsy elimizde zań jobasy qaıta qaralyp, jazany qataıtý máselesi ýaqyt talabyna aınaldy. ıAǵnı, jańa zań jobasynda elde búlik shyǵarǵandarǵa qatysty jaza kúsheıtilip, qarý-jaraq aınalymy, kóshi-qon máselesi eskerilmek. Tipti endi Qazaqstan Respýblıkasynyń Qylmystyq kodeksine ekstremızm men terrorızm úshin sottalǵandardyń mal-múlkin túgel tárkileý mindetti shara retinde engizýi qarastyrylýda.
Sondaı-aq, zańsyz qarý-jaraq, esirtki aınalymy, kóshi-qon salasyndaǵy qylmystyq jaǵdaılarda jaýapkershilik kúsheıtilmek. Sebebi atalǵan toptaǵy qylmystar halyqaralyq deńgeıdegi terrorızmniń arnalary bolyp sanalady. Mine bul zaıyrly qoǵamnyń zaıyrly qadamdary. Biraq qazir aqparattyq ashyq qoǵamda bul sharalardyń ózi jetkiliksiz. Sebebi adamdardyń sanasyn erkin túrde jaýlap jatqan jat aǵymdardyń aqparattyq ekspansııasyna tosqaýyl retinde turǵyndardy dinı saýattandyrý asa mańyzdy. Alaıda 2 aıda 20 ımamdy qaıta daıarlaý ne bolmasa jańa zań jobasyn talqylap, ony qabyldap iske asyrý ýaqytty talap etetindikten, biz ýaqyttan utylýymyz belgili jaǵdaı. Sondyqtan qazirgi elimizdegi teris dinı aǵymdaǵylardy zertteý jáne saraptaý ortalyqtarynyń nátıjelerine súıene otyryp, elimizdegi bilikti ǵalymdar men mamandardyń qatysýymen arnaıy júıeli telebaǵdarlamalar, beınerolık, teledárister uıymdastyrylý arqyly halyqtyń dinı túsinigin durys baǵytta damýy qarastyrylýy tıis. Sebebi, qazirgi aqparattyq-nasıhattyq toptardyń turaqty issaparlary da jetkiliksiz.
Al jalpy kitap ne bolmasa ádistemelik kitapsha, quraldardy oqýǵa qoǵamnyń az bóligi ǵana belsendi. Sebebi qazaq aýdıtorııasyn alsaq, bir kitaptyń taralymy ary ketse, 3000-5000 danadan aspaıdy. Sol sııaqty jeke basylymdardyń taralýy 5-6myń danamen shekteledi. ıAǵnı bizde osynsha ǵana turaqty oqyrmandar bar degen sóz. Negizgi kópshilik ǵalamtor, tele-aýdıo baǵdarlamalardy kóptep qyzyqtaıdy. Al QMDB-nyń dereginshe, qazir elimizde meshitterge turaqty baratyn ne bolmasa kúndelikti 5 ýaqyt namazyn oqýshylar qatary ary ketse, 500 myń. Sondyqtan, qazirgi bilikti dinı mamandar men ǵalymdardyń tapshylyǵyn eskere otyryp, olardyń sapaly ári tıimdi dáristerin tehnologııalyq múmkindikter kómegimen tıimdi paıdalaný jobasy mańyzdy.
- Suhbatyńyzǵa rahmet!
