«Terekti áýlıe» petroglıfteri

«Terekti áýlıe» petroglıfteri - ázirge tylsym syryn ishine búgip jatqan álemde teńdesi de, uqsas syńary da joq tarıhı jádiger. Qaraǵandy oblysynyń Ulytaý aýdanynda, Jezqazǵan qalasynan soltústik-shyǵysqa qaraı 88 shaqyrym qashyqtyqta ornalasqan.

Terekti jartasyndaғy beıneler bizdiң zamanymyzғa deıingi 1 myңjyldyқtyң soңy men bizdiң zamanymyzdaғy 1 myң jyldyқtyң basynda bederlengen. «Terekti әýlıedegi» sýretter (pıktogramma, petroglıfter) tas betine қashalyp salynғan. Pıktogramma ? tas betine salynғan sýretterdiң bizge jetken kөne eskertkishteriniң biri. Tirshilikte tylsym tabıғatpen til tabysқan adamzat balasynyң bar bilimi, tanym-tүısigi, aқyl-parasaty, zeıin-zerdesi beıne-belgiler tүrinde tas betine taңbalanғan. Tirshilik ıesi өziniң өmir satysynyң barlyқ kezeңinde tabıғatpen, қorshaғan ortamen қarym-қatynasyn beınelep қaldyrғan. Keıbir tastardyң mұқııat өңdelgeni sonshalyқ, olardyң betteri kүni bүginge deıin aınadaı jyltyraıdy. Jergilikti halyқ ony әýlıeniң syrғanaғy dep atap ketken. «Alla taғalanyң aıryқsha yқylasyna bөlengen, boıyna arýaқ қonғan әýlıe adamdar yқylym zamanda jұmyr jerdi jaıaý aralap, tabıғattyң tylsymyna үңilgen, din men dildi zerdelegen, aңyz-әңgimelerdi jүrgen jerlerine taratқan. Birde sondaı әýlıeniң biriniң tabany Terektige de tıedi. Bұl өңir ol kezde adam aıaғy baspaғan japan dala bolsa kerek. Shөlden қaқtalғan, sharshap-shaldyққan, әbden әlsiregen әýlıeniң kөzine әlden ýaқytta Jaratқannyң joralғysyndaı jasyl jelekti zәýlim bәıterek shalynady. Aқyrғy әl-қýatyn boıyna jıғan ol bәıterektiң kөleңkesine tynystaýғa ұmytylady. Kөkjıekke kөsilgen jalaңash jazyқtyң ortasyndaғy balanyң basyndaғy aıdardaı jasyl alaңқaıғa jetkende ol terektiң tүbinen shymyrlap shyғyp jatқan bұlaқty kөredi. Mөp-mөldir salқyn sýdy rahattana simirip, terektiң kөleңkesine құlaı ketedi. Tynyғyp tұrғan jaһanger taң-tamasha kүı keshedi. Sharshaғany қandaýyrmen sylyp alғandaı basylypty. Eң ғajaby, masa talaғan jaradan ıneniң kөzindeı de belgi қalmapty. Bұl қasıetti, kıeli bұlaқ boldy dep oılaғan ol kөkke қolyn jaıyp құdaıғa құlshylyқ etti...» degen aңyz қalғan. «Terekti әýlıe» atanғan tөbeshikter shoғyrynda Shoқ jұldyzdardyң shoғyryn bildiretin on eki taý teke bederleri, Tұlpar attyң tұıaғynyң izi, tas betindegi Kүn men Aı taңbalary, Toғyzқұmalaқ oıynynyң tas betindegi taқtasy, Terekti әýlıeniң қasıetti Құran saқtaғan orny bar. Sonymen қatar tөbeshikterdiң үstinde de, қaptaldarynda da belgili bir zaңdylyқpen bederlengen қosaқtalғan tүıeden bastap, jalaңaıaқ adamnyң izine deıingi taңbalar salynғan. Biraқ olarғa қarap bir belgili paıym, tүıin ? tұjyrym jasaýғa negiz taba almaısyң. Ұlytaý aýdanyndaғy materıaldyқ mәdenı eskertkishterdi zerttep, қazba jұmystaryn jүrgizip, osy өңirdegi ejelgi қalalar men қonystar, keseneler men mazarlar, kөne kerýen joldary, arheologııalyқ jәne sәýlet eskertkishteri jaıly tereң tұjyrymdar jasaғan ғalym Әlkeı Haқanұly Marғұlan 1951 jyly Terekti әýlıe petroglıfterine de zertteý jүrgizgen. «Erlikti қadirlegen saқ, ғұn, үısinder jolғa shyққanda beline kүmis kese, ne tұlpar attyң tұıaғyn baılap jүretin bolғan. Bұl dәstүr bizdiң zamanymyzғa deıin Kishi jүz taıpalarynda saқtalyp keledi. Onyң үstine tұlpar attyң tұıaғynyң izi taýdaғy tasқa da bezelip tүsken. Gerodottyң aıtýynsha saқtar jerinde adam tabynatyn tasқa tүsirilgen «tәңiriniң» «taban izi» bar degen ұғym bolғan. Osyndaı tasқa қıyp tүsirgen adam izi Terekti әýlıe tasynda, Ұlytaýdyң Arғanaty tasynda kezdesedi», - dep jazady zertteýlerinde ғұlama ғalym Әlkeı Marғұlan. «Terekti әýlıe» granıt қyrқalar kesheniniң anda-sanda ғylymı kitaptarda atalғany bolmasa tүbegeıli zerttelmegen. Tarıhy tylsymғa, tastary taңbalarғa toly keshenniң adamzat tarıhynyң ashylmaı jatқan betterin aқtarýғa septigi tııýi әbden yқtımal. Қalaı bolғanda da osynshama kүrdeli keshen maman ғalymdar tarapynan tııanaқty zerttelýin kүtip jatyr. Tastaғy mүsinderdiң ermek үshin salynbaғany, olardyң osy өңirdi құtty қonysy etken ejelgi adamdardyң tynys-tirshiligi men nanym-tanymnan tүsinik beretindigi aқıқat. Derekkөzi: Қ.Ahmetov, «Ұlytaý», «Meniң Otanym - Қazaқstan» serııasy