Sóz zergeri - Ǵabıt Músirepov
Tunyq bastaýyn «Qyz Jibek» , «Er Tarǵyn», «Láıli-Májnún», «Qobylandy batyr», «Kórǵuly», «Sal-sal» ,«Zarqum», «Shákir-Shákirat» syndy injý-marjan jyrlardy tyńdaı otyryp boıyna darytqan Ǵabeń bala kezinen óner-bilimge qushtar, zerek bolyp ósti.
Tabıǵaty sulý Qyzyljar óńirindegi Jambyl aýdanyna qarasty «Jańajol» aýlynda qarapaıym sharýa otbasynda dúnıege kelgen bolashaq jazýshy bala kezinde aýyl moldasynan dáris alady. Ǵabıt Músirepov óziniń «Avtobıografııalyq áńgimesinde» Botbaı degen aǵasyn jyly eske alady. Botbaı qobyzshy, dombyrashy, ánshi, ańshy, bir sózben aıtqanda, serileý adam bolǵan eken. Botbaıdyń án-jyrǵa qumarlyǵy, qıssa-dastandardy jatqa aıtatyndyǵy jas balanyń kókiregin oıatyp, syrshyl sýretker retinde qalyptasýyna erekshe áser etedi.
Keıin Qostanaı ýeziniń Obaǵan bolysyndaǵy eki synypty mektepte sol óńirge belgili ustaz ári aqyn Beket Ótetileýovten dáris alyp, ádebı shyǵarmalardy súıip oqıdy. Beket bir jetige «Shahmaran» qıssasyn berip, keıin ertegi retinde jatqa aıtyp berýin ótinedi. Ulaǵatty ustaz balanyń boıyndaǵy jylt etken ushqyndy baıqap, osylaısha ádebıetke baýlı beredi. Osydan soń Presnogorkovtegi joǵary bastaýysh ýchılışege túsip, jeti synyptyq bilim alady.
1923 jyly Ǵabıt Mahmutuly Orynbor qalasyndaǵy jumysshy fakýltetine oqýǵa túsip, orys jáne álem ádebıetiniń jaýHarlaryn, ulttyq saz óneriniń úlgilerin qumarta oqıdy. Jazýshy «Avtobıografııalyq áńgimesinde» bylaı deıdi: «Men orys klassıkterin rabfakta júrgende uǵynyp shyqtym. Ásirese Gorkıı, Gogol, Chehov syndy jazýshylardyń baǵyty oıyma qona berýshi edi. Rabfakty bitirgen soń jazý talaby meni de oıata bastady». Ǵabıt Mahmutulynyń tikeleı ádebıetpen shuǵyldanýyna tikeleı yqpal etken adam - óz jerlesi Sábıt Muqanov edi. Ómirde de, ádebıet áleminde de úzeńgiles bolǵan alyptar tobynyń kórnekti tulǵalary ómir boıy dostyq, týystyq qarym-qatynasta boldy. Sábeń Ǵabeńe «jazýǵa kiris» dep árdaıym mazalaıtyn. Al osy jazýshylyq jolyna túsýine alǵashqylardyń biri bolyp yqpal etken Beıimbet Maılınniń yqpaly erekshe edi.
1926 jyly Ǵabıt Músirepov Omby qalasyndaǵy aýylsharýashylyq akademııasynda oqydy. Al 1928-1938 jyldary baspasóz salasynda ártúrli jaýapty oryndarda qyzmet etti. 1938-1955 jyldary biryńǵaı ádebıetpen aınalysty.
1956-1966 jyldary «Ara-Shmel» satıralyq jýrnalynyń bas redaktory, Qazaqstan Jazýshylar odaǵynyń birinshi hatshysy qyzmetterin atqaryp, 1966 jyldan bastap tek jazýmen aınalysty.
Qalamgerdiń qalamynan shyqqan «Qyz Jibek», «Qozy Kórpesh-Baıan sulý», «Aqanseri-Aqtoqty», «Amangeldi» pesalary men «Qazaq soldaty», eki tomdyq «Oıanǵan ólke», «Ulpan», «Jat qolynda» romandary, «Kezdespeı ketken bir beıne» poemasy keler urpaqqa rýhanı azyq ekeni sózsiz. Osy oraıda Ǵabıt Músirepovtiń kórkem ádebıetke bergen baǵasy jaıly ne aıtqanyn ortaǵa salsaq deımin.
«Qadirli qalamdastar! Qaı halyqtyń bolsyn kórkem ádebıeti men kórkem ónerin tekserseńiz de, qaı zamanda bolsa da sol halyqtyń qadir-qasıetin, syryn ashyp, rýhanı beınesin jasaǵanyn kóremiz. Dúnıejúzilik tolqynystarǵa, aýmaly-aýyspaly ózgeristerge buryn sol halyq qandaı dárejede qatynasa alǵan, qazir qandaı eńbegimen ortaq sanalady, osyndaı áleýmettik oqıǵalardyń izderi kóbinese tolyǵyraq ádebıette qalmaq. Buryn Abaıy, Shoqany, Ybyraı, Mahambeti bolsa búgin Abaıy, Shoqany, Ybyraı, Mahambetteri barlaryn kórkem ádebıet pen kórkem óner kórsete alady. Ásirese kórkem ádebıet óz halqynyń rýhanı attestatsııasy sanalady. Jazýshylar odaǵy ǵylym ordalarymen teń dárejede ustap, ǵylym negizinde materıaldyq óndiristiń áreketinde bolsa, aqyn-jazýshylardyń eńbekteri sana-sezim, jan-júrek tolǵanystarymen kindigi bir adam rýhynyń salqyn samaly, jyly jańbyry, shýaq kúni..».
Ádebıettiń rýhanı mańyzyn osylaısha jetkize bilgen qalamgerdiń otyzynshy jyldary alǵash baspasóz betterinde jarııalanǵan «Qos shalqar», «Kók úıdegi kórshiler», «Alǵashqy adymdar» syndy áńgimeleri sol zamandaǵy áleýmettik tartys, eńbekshi halyqtyń sana-seziminiń ózgerýin baıqatady. Al Ǵabıt Músirepovtyń azamattyq jáne qalamgerlik qasıetin aıqyndaı túsetin «Talpaq tanaý» men «Shuǵyla» áńgimeleri sol kezdegi aıtýly shyǵarmalardyń qatarynan oryn alǵan tyń dúnıeler.
1934 jyly halyqtyq jyrdyń negizinde áýeli mýzykalyq drama degen atpen týyp, keıin opera lıberettosyna aınalǵan «Qyz Jibek» pesasy saýyqshyl eldi dúr silkindirip tastaǵan sony jańalyǵymen erekshe edi. Osy jaıly Qazaq radıosynyń altyn qorynda saqtalǵan Qazaqstannyń halyq ártisi Qanabek Baıseıitovtiń esteligine kezek bersek:
Bir kúni Temirbek Júrgenov meni shaqyryp aldy.
- Áı, bala, osy «Qyz Jibekti» nege qoımaımyz? «Qyz Jibekti» bilmeıtin qazaq joq, qazaq ta, qyrǵyz da, túrikmen de biledi. Osyny jazdyraıyq. Kimge jazdyramyz? Osy Ǵabıtke jazdyrsaq qaıtedi?-dep sóıdedi. Sosyn hat jazyp berip:
- Osyny Ǵabıtke aparyp ber, birer aıdyń ishinde sózin jazsyn!-dedi. Ǵabıtke alyp keldim. Ol:
- Tym asyǵystaý ǵoı, mynaýyń, bir aıdyń ishinde qalaı jazam? Jaraıdy, aqyldasarmyz, sen de kerek bolasyń, - dedi. Men:
- Kerek bolsam kelermin,- dedim.
Sonymen Ǵabıt jaza bastady, arasynda aqyldasyp turdyq. Birinshisin bitirip berdi. Oqyp qabyldadyq. Endi mýzykasyn kimge jazdyramyz?-degen másele turdy. Kotsyktyń kompozıtorlyǵy onsha emes, odan da mýzykalyq ýchılışege sabaq berip júrgen Evgenıı Brýsılovskııge jazdyrsaq durys bolar, ol Lenıngrad konservatorııasyn bitirgen, qazaq mýzykasymen shuǵyldanyp júrgen adam, sony kórsek qaıtedi? -dedim. Temirbek:- Endeshe, shaqyryp kel!»- dedi. Brýsılovskııdi alyp keldim. Temirbek:
- Ne jazǵanyń bar?-dedi. Brýsılovskıı:
- Kúılerdi notaǵa túsirip júrmin,-dedi.
- Onda oınap bershi, bir-ekeýin,-dedi Temirbek.
Brýsılovskıı kúısandyqta «Jiger» degen kúıdi oınap berdi, sondaı unady bizge. Taǵy da bir-eki kúıdi oınap edi;
- Mynaýyń myqty ǵoı, mýzykasyn jazýdy osyǵan bereıik, - dedi.
- Qazaqtyń ataqty «Qyz Jibek» pesasyn operaǵa aınaldyrǵymyz keledi, soǵan qalaısyń? - dep Júrgenov surap edi:
- Járdem berseńder, qolǵa alaıyq,-dedi.
- Qandaı járdem kerek?
- Maǵan Qanabek, Qurmanbek, Jumat kerek, osylar mýzykany tańdaýǵa múmkindik berse jazaıyn, - dedi.
Sonymen Júrgenov bárimizdi jınap alyp Qyz Jibek qandaı án aıtý kerek, Tólegen, Shege, Bekejan qandaı án aıtý kerek? Sender Zataevıch jınaǵan halyqtyń 1500 áni bar, sonyń ishinen tańdańdar! -dedi. Sonymen bir aıda negizgi jelisin qurdyq...
Ǵabıt Músirepov shyǵarmalaryndaǵy folklor jazýshynyń kórkemdik áleminiń birtutas júıesi. Óz halqynyń tarıhy men folkloryn jaqsy biletin sýretker halyq shyǵarmashylyǵynyń baı poetıkalyq aýqymynan bóline almaǵan. Jazýshy «Kezdespeı ketken bir beıne» poemasyn qara sózben jazdy. Bul ádispen kezinde Júsipbek Aımaýytov ta shyǵarmalaryn móldirete jaza bilgen edi.
Ǵabeń asqan novellıst, áńgime janrynyń teńdesi joq sheberi, suńǵyla sýretker, roman-epopeıanyń avtory, tuńǵysh kınostsenarıst, tereń estet. Osy oraıda akademık Myrzataı Joldasbekovtiń jazýshy eńbegin taldaı otyryp aıtqan naǵyz baǵasyn bilsek:
«Ǵabeń ol ózin de, ózgeni de qaıtalamaǵan jazýshy. Árbir shyǵarmasy ádebıetimizdiń asý-asý belderin, shoqtyqty kezeńderin aıqyndap otyrǵan jazýshy. Músirepovtyń qaı týyndysy da qazaq ádebıetiniń mereıin asqaqtatyp, mártebesin ylǵı kóterip otyrdy. Ǵabıt Músirepovtyń azamattyq beınesi de san urpaqqa úlgi bolarlyq tulǵa edi. Shyǵarmalaryndaǵy kirshiksiz tazalyq ol kisiniń óz boıyna da tán bolatyn. Sonaý bir el aǵasyz, ton jaǵasyz qalyp jatqan zar zamanda da Músirepov aryn attamaǵan, ulttyń taǵdyry, ulttyń namysy úshin basyn báıgege tikken azamat ekenin jurtshylyq jaqsy biledi. Osynyń bárin oımen tarazylaǵan sátte Músirepov tulǵasynyń odan saıyn somdala, kúrdelene túsetinin ańǵaramyz. Sońǵy kezde alyptar toby degen tirkesti jıi-jıi qoldanyp júrmiz. Osy tirkesti alǵash ret qoldanǵan ári oılap tapqan Ǵabıt Músirepov ekenin ekiniń biri bile bermeıdi-aý dep oılaımyn. Ǵabeń ol kezde alyptar tobyna Sáken men Beıimbetti, Іlııas pen Muhtardy, Sábıtti qosqan bolatyn. Al keıingi jyldary bul tizimge Júsipbek, Maǵjan, Ahmet, Mirjaqyp, Ahmet sekildi aıaýly aǵalarymyz kelip qosyldy. Sóz joq osynaý alyptardyń bel ortasynda Ǵabeńniń ózi tur. Ári sol toptaǵy Ǵabeńniń orny halyqqa da, elge de erekshe.Shoqtyǵy bıigi, sáýlesi jaryǵy dep bilemiz. Zamanynan ozyp týǵan Ǵabıt Músirepov qazaqtyń qara sózinen máńgi ólmeıtin eskertkish ornatyp ketti. Sondyqtan da ol búkil álemdegi tsıvılızatsııany kórkeıtýshi retinde týǵan halqymen máńgi jasaı bermek...»
Ǵabıt ádilet úshin kúres bildi. El basyna kún týyp, etigimen sý keship, jazyqsyz japa shekken 32-inshi jyldyń qıly zamanynda bes azamattyń atynan qylyshy qan tamǵan joǵary orynǵa aqberen bolyp hat jazǵan, el úshin eńiregen azamat -Ǵabıt Músirepov edi. Qalamdas aǵasy Beıimbet Maılınge jazyqsyz jala jabylǵanda da qaterge basyn tigip «Bıaǵań halyq jaýy bolsa, men de jaýmyn» dep adam tańǵalarlyq qaısarlyq kórsetken Ǵabeń bolatyn.
Ǵabıt Músirepov aqıqatty betke aıtyp, ádiletsizdikke qarsy shyqqan, azamattyq qalpynan aınymaǵan asa ádil jan bolǵan.
Keshegi Bıaǵańdar men Sákenderdi eske ala otyryp, sóz qozǵaǵan Safýan Sháımerdenovtiń altyn qorymyzda saqtalǵan myna úninde ókinish basym tárizdi:
«Eger Beıimbet tiri bolsa qandaı dúnıelerdi qaldyrǵan bolar edi dep oılar edim. Óıtkeni Beıimbet qyryq tórt jasynda dúnıeden ótip ketken.
Sáken Seıfýllın tiri bolsa qandaı dúnıelerdi qaldyrǵan bolar edi? Keshegi Júsipbek Aımaýytov, Maǵjan Jumabaev sol qyryqqa jeter-jetpeste dúnıeden ótip ketti. Ókinishtisi, sol uly adamdar óz jasyn jasasa odan da keremet qundy dúnıeler qaldyrǵan bolar edi.
Ǵabeń degen baqytty adam bolǵan. Baqyttylyǵy boıyndaǵy búkil daryny, jazam degenin sarqyp jazyp, halqyna qaldyryp ketti. Al ol kisiniń baqytsyzdyǵyn aıtaıyn, sonaý otyzynshy jyldan bastap ókimettiń de, basqanyń da tepkisin kórgen adam. Ádildikti jaqtaǵan, saıasatqa moıyn bura bermegen. Otyzynshy jyly «Beseýdiń haty» úshin aıdalyp Obaǵan aýdanyna kelip alty aı jatyp «Shuǵyla» degen povesin jazyp ketken...»
Aǵynǵa qarsy júzip, shyndyq úshin shyrqyraǵan Ǵabeń eshkimge bas ımegen, óz maqsaty, alǵan baǵytymen qarapaıymdylyqtan esh tanbaǵan adam.
Ǵabıt Músirepovtyń ón boıyndaǵy asyl qasıetteriniń biri - án -jyrǵa áýestigi desek, seriler salǵan soqpaq jol oǵan jat emes-tin. Ǵabeńniń shyǵarmalarynyń bastaýy qaıdan? - degen suraqqa Qazaqstannyń halyq ártisi, belgili kompozıtor Erkeǵalı Rahmadıev bylaı degen eken:
«Meniń aıtaıyn degenim keshegi Qanafııa -Segizseri, keshegi Birjan, keshegi Aqan - solar bastaǵan sal-serilerdiń kóshiniń eń sońǵy túıesin jetektep ketken seri men sal sol -Ǵabeń. Ǵabeńdi boıyna qarap emes, oıyna qarap ólsheý kerek edi. Ǵabeńdi túrine qarap emes, aqylyna qarap bilý kerek edi. Ǵabeń kóp sóılemeıtin edi, kóp aıtpaıtyn edi, aınalyp keteıin dep úzilmeıtin edi. Ne bolmasa áı kápir dep tarylmaıtyn edi. Ortasha, qońyr júrip paıǵambar kórinetin edi. Biraýyz aıtqan aqylymen, biraýyz kórsetken ónerimen Ǵabıt bárimizden asyp týǵan pende. Ol solaı bop týǵan tulǵa, solaı bolyp jaratylyp, solaı bop ketti. Rýhy halqymen birge qaldy. Uly jazýshy retinde, uly ǵalym retinde. Al endi shyntýaıtqa kelgende qazaqtyń ómirbaqı taýsylmaıtyn, sarqylmaıtyn uly kóshiniń basynda ketip bara jatqan uly tulǵalardyń biri Ǵabıt degim keledi...»
Erkeǵalı Rahmadıev kóp jyl Ǵabeńmen syrlas, dos bolǵan jan. Jazýshynyń qarapaıym bolmysyn, tulǵa retindegi qalyptasqandaǵy eshkimge uqsamaıtyn minez ereksheligin basa aıtqan óner ıesiniń sóziniń jany bar. Árkez birqalyptylyqtan aınymaıtyn baısaldy da syrbaz jannyń kókiregi tolǵan jaýHar sóz edi-aý...
Ana taqyrybyna erekshe mán berip, Maksım Gorkııdiń izimen Ǵabeń bul taqyrypqa da kóbirek toqtalyp, qazaq áıeliniń qaısarlyǵy men órshil minezin, ómirsheń tirligin shyǵarmaǵa arqaý etken. «Ananyń anasy», «Ashynǵan ana», «Ananyń arashashysy», «Er ana», «Aqlıma» shyǵarmalary ananyń balaǵa degen mahabbatyna negizdelgen. Bul taqyryp keıinirek «Ulpan» romanynda keńirek, kósile jazyldy. Ana taqyrybynyń qadir-qasıetin ashty. Jazýshynyń ana taqyrybynyń jıyntyǵy retinde «Ulpan» romany ómirge keldi. Bul shyǵarma tarıhı, el shejiresiniń mazmunynda jazylǵan qundy dúnıe. Ulpannyń aqylgóı bolýy dana áıelderge ǵana tán qasıet. Jazýshynyń somdaǵan Ulpan beınesi el bastaǵan kósem, sóz bastaǵan sheshen, aýzy dýaly qoǵam qaıratkeri. Romanda qazaq aýylynyń júz jyldyq tarıhy, jer daýy, jesir daýy degen tolyp jatqan oqıǵalar, ádet-ǵuryptar tolyq qamtylady.
Jazýshy Ǵabıt Músirepovtiń «Oıanǵan ólke», «Jat qolynda» romandary Qaraǵandy kómir óndirisi jelisinde zerttelip jazylǵan tarıhı dúnıeler desek, qara sózben jazylǵan «Japon balladasy» adamzat tarıhynda tuńǵysh qoldanǵan atom bombasynyń zardaby jaıly syr shertedi.
Uly Otan soǵysynyń jeńisi kezinde dúnıege kelgen «Qazaq soldaty» romany óziniń kórkemdik deńgeıimen, tarıhı mańyzymen oqyrmandaryn tarta bildi.
Jazýshynyń pýblıtsıstıkalyq, ádebı-syn sıpatyndaǵy «Sýretker paryzy», «Zaman jáne ádebıet» atty jınaqtary jas jazýshylarǵa taptyrmaıtyn qural.
Alystaǵan saıyn asylǵa aınalǵan zańǵar jazýshynyń adamı bolmysy, qaıratkerlik qasıeti, qalamy shyńdalǵan sóz sheberligi, óner men ádebıetke, kıno men dramatýrgııa salasyna qosqan úlesi ólsheýsiz mol. Asqan parasat pen adamgershilik ıesi Memlekettik syılyqtyń ıegeri, Sotsıalıstik Eńbek Eri, qazaq ádebıetiniń kórnekti jazýshysy, Qazaq Ulttyq Akademııasynyń akademıgi Ǵabıt Músirepovtiń qaldyrǵan mol murasy ultymyzdyń baǵa jetpes baılyǵy dep bilemin.
Keńester odaǵy jáne Qazaqstan jazýshylar odaǵynyń múshesi aıaýly ákem Zeınel-Ǵabı Imanbaevtyń jazýshy bolyp qalyptasýyna asa qamqorlyq jasaǵan aǵalarynyń biri ári biregeıi Ǵabıt Músirepov edi. Maǵan jazý-syzýǵa baǵyt-baǵdar berip, áli kúnde rýhymen qoldap júrgen osy aǵamyz. Men osy maqalaǵa qosyp Ǵabeńmen birge túsken sýretimdi usynyp otyrmyn.
Altyn Imanbaeva,
Qazaqstannyń eńbek sińirgen qaıratkeri, QR Mádenıet qaıratkeri, Qazaqstan Jýrnalıster odaǵy syılyǵynyń laýreaty, Qazaq radıosynyń «Altyn qor» bóliminiń jetekshisi