Syrtqy qaryz: Biz kimge bereshekpiz?
ASTANA. KAZINFORM – Sońǵy ýaqytta Qazaqstannyń syrtqy qaryzy qoǵam nazaryndaǵy mańyzdy taqyryptyń birine aınaldy. Qaryzdyń jalpy kóleminen bólek, onyń qaıdan alynǵany, qandaı sharttarmen tartylǵany jáne naqty qaı maqsattarǵa jumsalatyny ózekti másele bolyp otyr. Bul faktorlar jıi eskerýsiz qalyp, syrtqy boryshqa qatysty pikir tek sandyq kórsetkishpen shekteledi. Osy oraıda Kazinform resmı derekterge súıene otyryp, máseleniń mán-jaıyna úńildi.
Qaryz túrlerin ajyratý qajet
Derek boıynsha, 2025 jylǵy 1 qańtardaǵy jaǵdaıǵa sáıkes, eldiń syrtqy qaryzy 165,63 mlrd AQSh dollary bolǵan. Ulttyq banktiń aqparatyna sáıkes, syrtqy qaryz qurylymy birneshe sektorǵa bólinedi.
Ekonomıst Maqsat Halyq atap ótkendeı, bul qurylymdy durys túsiný asa mańyzdy, sebebi keı jaǵdaıda barlyq syrtqy qaryz birtutas memlekettik bereshek retinde qarastyrylyp, qoǵamda túsinispeýshilik týyndaıdy.
– Jalpy syrtqy boryshtyń eń úlken bóligi (shamamen 55%) fırmaaralyq bereshekke tıesili. Bul – sheteldik kompanııalardyń Qazaqstandaǵy enshiles kásiporyndaryna beretin ishki transfertteri. Mundaı bereshek halyq pen memleket úshin tikeleı qaýip tóndirmeıdi, – deıdi sarapshy.
Maqsat Halyq «Basqa sektorlar» tarmaǵyna erekshe nazar aýdarady. Onyń aıtýynsha, bul sanatqa kvazımemlekettik sektorlar, ıaǵnı ulttyq jáne memlekettik kompanııalardyń syrtqy qaryzy kiredi. Bul qaryzdar ashyq kórsetilmeı, «basqa sektorlar» retinde berilgeni alańdatarlyq. Onyń paıymynsha, mundaı qaryzdar bolashaqta memlekettiń moınyna júktelýi múmkin. Mysal retinde ol «QazMunaıGaz» ulttyq kompanııasynyń boryshyn keltire otyryp, eger bul kompanııa qaryzyn óteı almasa, jaýapkershilik Úkimetke aýysatynyn atap ótti.
Qaryz alýdyń jaýapkershiligi qandaı?
Ekonomıkalyq zertteýler ınstıtýtynyń deregine súıenip, qaryzdyń geografııasyna nazar aýdarsaq, Qazaqstannyń negizgi kredıtorlary – halyqaralyq qarjy ınstıtýttary men damyǵan elder. Atap aıtqanda, olardyń qatarynda Azııa damý banki (ADB), Halyqaralyq qaıta qurý jáne damý banki (IBRD), Eýropa qaıta qurý jáne damý banki (EQDB), sondaı-aq Japonııa, Frantsııa jáne Qytaı sııaqty memleketter bar.
Maqsat Halyqtyń pikirinshe, ADB jáne IBRD syndy uıymdar arqyly qarjylandyrylatyn jobalar uzaqmerzimdi, tómen paıyzdyq mólsherlemeli jáne jeńildetilgen sharttarmen erekshelenedi. Bul – Qazaqstannyń belgili bir dárejede qor jınaqtap, turaqty makroekonomıkalyq jaǵdaı qalyptastyrǵanynyń nátıjesi. Degenmen, eger el óz qarjylyq qoryn tolyqtaı sarqyp, kúrdeli jaǵdaıǵa tap bolsa, onda halyqaralyq qarjy ınstıtýttary qaryz berýge qulyqsyz bolýy múmkin. Mundaı jaǵdaıda qaryz tek Halyqaralyq valıýta qory arqyly, naqty sharttar men talaptar negizinde ǵana usynylady. Bul rette sarapshy alynǵan qaryzdyń qaıda jáne qandaı maqsatta jumsalatynyn aıqyndaý qajet ekenin aıtty.
– Qazaqstan basqa Ortalyq Azııa elderimen salystyrǵanda kóbirek qaryz alǵanymen, bul qarajat negizinen ınvestıtsııa retinde ınfraqurylym, kólik, energetıka, sý resýrstary men ekologııa baǵytyndaǵy jobalarǵa baǵyttalady. Qaryz valıýtasynyń ártúrliligi úkimetke belgili bir deńgeıde valıýtalyq táýekelderdi basqarýǵa múmkindik beredi.
Alaıda qaryzdyń basym bóligi AQSh dollary men eýro sııaqty negizgi halyqaralyq valıýtalarda alynǵan. Osy valıýtalar boıynsha FRJ (AQSh Federaldy rezerv júıesi) men EOB (Eýropa ortalyq banki) mólsherlemeleriniń artýy qaryzdy qaıta qarjylandyrý kezinde qosymsha júkteme týyndatyp otyr, – deıdi ol.
Ekonomıst qaryz alý strategııasy saqtyqty talap etetinin de alǵa tartty.
– Halyqaralyq ınstıtýttardyń paıyzdyq mólsherlemesi tómen bolǵanmen, qaryz dollarmen beriledi jáne sol valıýtamen qaıtarylady. Al dollardyń baǵamy ózgeretinin eskersek, bul Qazaqstan ekonomıkasy úshin aýyr saldarǵa ákelýi múmkin. Qaryzdy basqarýda mundaı táýekelder eskerilmese, jaǵdaı defoltqa ulasýy yqtımal, – deıdi sarapshy.
Qazaqstan jáne jahandyq qaryz daǵdarysy
Qazaqstannyń syrtqy qaryzynyń ósýi jahandyq úrdisterden tys jatqan qubylys emes. Máselen, Ekonomıkalyq zertteýler ınstıtýtynyń málimetinshe, 2023 jyly álemdegi memlekettik qaryz kólemi 102 trln AQSh dollaryna jetip, tarıhı rekord ornatqan. Onyń ishinde 31 trln dollary damýshy elderdiń úlesine tıesili.
ıÝNKTAD málimetinshe, 2010 jyldan bastap damýshy elderdiń memlekettik qaryzy damyǵan memleketterge qaraǵanda eki ese jyldam ósken. Qazirgi tańda 3,4 mlrd adam ómir súretin óńirlerde syrtqy qaryzdy óteýge jumsalatyn shyǵyndar áleýmettik salalarǵa bólinetin qarajattan asyp túsedi. 2023 jyly kedeı elder syrtqy qaryz berýshilerge 487 mlrd dollar qaıtarǵan, bul ózderi tartqan qarajattan 25 mlrd dollarǵa artyq. Bul elder úshin syrttan qarjy tartý ekonomıkalyq ósimge emes, boryshty óteýge baǵyttalýda.
Sol sııaqty Eýropa men Ortalyq Azııa aımaǵynda da syrtqy qaryz kóleminiń artýy baıqalady. 2010 jyldan 2022 jylǵa deıin bul óńirde memlekettik qaryz kólemi 2,5 ese ósken, al ekonomıka nebári 1,4 ese ǵana keńeıgen. Qaryz ósimi kóbine Kavkaz elderi, energetıkalyq resýrstar eksporttaýshy memleketter men Batys Balqan óńirlerinde tirkelgen. Sonymen qatar bul aımaqtaǵy elderdiń kópshiliginde qaryzdyń 70%-i syrtqy borysh bolyp sanalady.
Qazaqstanda eldiń nesıe reıtıngi ınvestıtsııalyq deńgeıde saqtalyp otyr. Bul úkimetke salystyrmaly túrde tıimdi sharttarmen qaryz tartýǵa múmkindik beredi. Al kóptegen kórshi elder tómen reıtıngke ıe bolǵandyqtan, olar syrtqy qarjyny joǵary paıyzben tartýǵa májbúr. Máselen, Tájikstan 2027 jyly iri qaryzdaryn óteýi tıis elderdiń qatarynda.
Sarapshy Andreı Chebotarevtyń aıtýynsha, álemdik qarjy naryqtaryndaǵy jaǵdaıdyń ózgerýi qaryzdyń quny men qoljetimdiligine tikeleı áser etip otyr. Osyǵan baılanysty valıýtalyq quram, paıyzdyq júkteme men óteý merzimderi boıynsha belgili bir saıasatty ustaný qajet.
– Qazaqstan qaryz alýǵa quqyly, biraq naqty, muqııat oılastyrylǵan damý baǵdarlamalary aıasynda, tómen paıyzdyq mólsherlememen jáne turaqty ekonomıkalyq ósý jaǵdaıynda ǵana. Mundaı jaǵdaıda ol - bolashaqqa salynǵan ınvestıtsııa», – deıdi ol.
Sonymen qatar sarapshy bıýdjet tapshylyǵyna qatysty aıtty.
– Qazirgi tańda memlekettik kepildendirilgen qaryz bıýdjet tapshylyǵyn jabýǵa baǵyttalyp otyr. Bul qaryz kólemi JІÓ-niń 25 paıyzynan aspaıdy. Memlekettik qaryzdy óteý uzaqmerzimdi sıpatqa ıe. Mysaly, ótken jyly Qazaqstan Azııa damý banki syndy uıymdardan tómen paıyzben qaryz alǵan. Mundaı jaǵdaıda syrtqy qaryz tartý Ulttyq qor qarajatyn jumsaýdan tıimdi. Oǵan alańdaýǵa negiz joq», – dedi Andreı Chebotarev.
Qaýipsiz deńgeı men ashyqtyqqa baǵyt
Búginde Qazaqstannyń memlekettik qaryzy qaýipsiz jáne basqarýǵa bolatyn deńgeıde saqtalyp otyr. Memlekettik qarjyny basqarýdyń 2030 jylǵa deıingi tujyrymdamasyna sáıkes, memlekettik qaryzdyń jalpy ishki ónimge (JІÓ) qatysty ońtaıly deńgeıi 25-32% aralyǵynda bolýy qajet. Bul kórsetkish eldiń boryshtyq júktemesin tıimdi baqylaýǵa jáne ekonomıkalyq turaqtylyqty saqtaýǵa baǵyttalǵan.
Sarapshylar qazirgi memlekettik qaryz kólemin asa qaýipti dep sanamaıdy, degenmen janama táýekelderge nazar aýdarý qajettigin atap ótýde. Máselen, syrtqy qaryzdyń 87,5%-yn uzaqmerzimdi mindettemeler quraıdy. Bul faktor, bir jaǵynan, ótimdilik táýekelin tómendetedi, ıaǵnı jaqyn arada kóp kólemde qaryzdy qaıtarý qysymy joq. Alaıda, ekinshi jaǵynan, bolashaq urpaqqa boryshtyq júkteme qalýy múmkin degen alańdaýshylyq bar.
Osy turǵyda qaryz ashyqtyǵyn arttyrý máselesi kún tártibine shyqqan. Bıyldan bastap Ulttyq bank syrtqy qaryz boıynsha aldyn ala statıstıkalyq baǵalaýlardy toqsan saıyn jarııalap otyrady. Buǵan deıin mundaı málimetter tek toqsan aıaqtalǵannan keıin jarııa bolatyn.
Jańa tásildiń arqasynda endi tólem balansynyń jedel baǵalaýymen qatar, syrtqy qaryzdyń da jedel statıstıkasy usynylady. Bul Úkimetke, ekonomısterge jáne qoǵamǵa qaryz dınamıkasyn ýaqytyly baqylaýǵa jáne qajet bolǵan jaǵdaıda jedel sheshim qabyldaýǵa múmkindik beredi dep sanalady.