Murat Móńkeulynyń máńgilik muralary jaryq kórdi

ASTANA. QazAqparat - Murat Móńkeulynyń shyǵarmalary (óleń­­der, jyrlar, tolǵaýlar men termeler, aıtystar, zertteýler) «Ana tili» baspasy­nan jańadan qomaqty kitap bolyp jaryq kórdi. Qurastyrǵan jáne alǵy sózin jaz­ǵan - QR UǴA korrespondent-múshesi, fı­lo­logııa ǵylymdarynyń doktory, pro­fes­sor Baýyrjan Omarov.

Bul týraly «Aıqyn» gazeti búgingi sanynda «Móńkeulynyń máńgilik murasy» degen taqyrypta jarııalaǵan.

Qazaq ádebıetinde shyǵarmalary qaıshylyqqa toly «zar zaman aqyndary» sanalǵan úsh aıtýly tulǵa bar: Shortanbaı Qanaıuly, Dýlat Babataıuly, Murat Móńkeuly.

Bul úsheýi ómir súrgen kezeń orys patshasynyń otarshyldyq saıasatynyń eń asqynǵan, dáýirlegen tusy; qazaq jeriniń bólshektenip, talaýǵa túsken shaǵy. Sondyqtan da atalǵan úsh aqyn halyqtyń basyna tóngen qaıǵy-qasiretti toryǵý sarynymen jyrlaǵan. Olardyń keńestik zamanda attary atalynǵany bolmasa, shyǵarmalarynyń orta mektepte oqytylmaı kelgeni de sondyqtan.

«Bul jınaqqa qazaq ádebıetiniń asa kórnekti ókili, arqaly aqyn, jyr dúldúli Murat Móńkeulynyń osy ýaqytqa deıin jarııalanǵan jáne keıinnen qolǵa tıgen shyǵarmalary toptastyryldy. Aqynnyń ómirbaıany, ádebı murasy, óleń-tolǵaý­larynyń shyǵý, jınalý jáne jarııalaný tarıhy jóninde ǵylymı túsiniktemeler usynyldy» delingen kitaptyń alǵysózinde.

Halqyna qınalǵanda qorǵan, súringen­de súıeý bolǵan kúresker aqyn Murat Móń­keuly 1843 jyly qazirgi Atyraý oblysy, Qyzylqoǵa aýdany, Qarabaý aýylynda týǵan. 1906 jyly qazirgi Inder aýdanynyń Órlik aýylynda 63 jasynda qaıtys bolǵan. Beıiti sol Inder aýdanyn­da. Aqyn shyǵarmalary alǵash ret 1908 jyly Qazan qalasynda aǵaıyndy Kári­movterdiń baspahanasynda tóte jazýmen basylǵan. («Murat aqynnyń Ǵumar Qazy uǵlyna aıtqany» dep atalatyn, nebári 24 betten turatyn bul kitaptyń faksımele-kóshirmesimen jańa jınaqta tanysa alasyz). Budan soń 1924 jyly professor Halel Dosmuhameduly aqynnyń shyǵar­malaryn toptap, «Murat aqynnyń sóz­deri» degen atpen Tashkentte kitap etip bas­tyryp shyǵarady (bul kitapqa jazǵan Haleldiń alǵy sózin de jańa jınaqtan kóre alasyz).

Murat tek qana aqıyq aqyn emes, hal­qymyzdyń ardaqty uly Mahambet Ótemis­ulynyń óleńderin jurtyna shashaý shy­ǵar­maı jetkizýshi, muratanýshy, sheshen tildi shejireshi de bolǵan. Ókinishke qaraı, bizge jetken aqyn murasy onyń tańdy tań­ǵa ulastyryp aıtqan aǵyl-tegil jyr­larynyń bir bóligi ǵana. «Qyrymnyń qy­ryq batyryn» qyryq kún talmaı jyr­laıtyn ataqty Muryn jyraý - osy Murat Móńkeulynyń aldyn kórgen, tikeleı jyr úırengen tól shákirti.

Akademık Zeınolla Qabdolovtyń je­tekshiligimen Murat Móńkeulynyń ádebı murasynan 1993 jyly - kandıdattyq, 2001 jyly doktorlyq dıssertatsııa qor­ǵaǵan, sonymen qatar ár jyldarda jaryq kórgen ǵylymı-zertteý eńbekterinde aqyn­nyń óleń-jyrlaryn naqty nysana­syna aınaldyrǵan Baýyrjan Omarovtyń Murat aqyn murasyn barynsha tolymdy etip qurastyrǵany ańǵarylady. Atyraý men Mańǵystaý aımaǵyn talaı ret shar­laǵan saparynda birshama tyń derekterge kezikken ol ádebıettanýshy-ǵalym Aman­taı Shárip ekeýi AQSh-tyń Oklahoma mem­lekettik ýnıversıtetiniń kitaphana­synan qazaq poezııasynyń ozyq úlgileri taldanǵan, sonyń ishinde Murat murasyna da oryn berilgen kitapty taýyp, kóshirme­sin alyp kelgen. Qoljazbalar qory men muraǵattardy qaıta súzip, birqatar qosym­sha málimetterdi aınalymǵa qosqan. So­nyń nátıjesinde, bizge jetken Murat murasy oqyrman qolyna tuşymdy eńbek bolyp qaıyra tıip otyr. Atalmysh jı­naqta, sondaı-aq Murat aqynnyń birneshe óleńiniń oryssha aýdarmasy da berilgen. Qysqasy, jańa jınaqtan qazaq ádebıe­tinde aıryqsha orny bar, ǵumyry kúres pen qaıshylyqqa toly tulǵanyń kúrdeli taǵdyry men máńgilik murasy týrasynda tolyq qanyǵa alasyz.