«Moskva úshin shaıqas»: Orman shetinde
Elbasynyń «Mádenı mura» memlekettik baǵdarlamasy aıasynda koptegen roman, povest qısa, dastarndar jaryq kórdi. Halyqaralyq QazAqparat agenttigi qoǵamǵa qajet, ósip kele jatqan jastarǵa patrıottyq tárbıe beretin osyndaı shyǵarmalardy berýdi ári qaraı jalǵastyrady.
***
GENERAL ChISTıAKOV
Joldas komandır! General, - dedi maǵan qasymdaǵy Sınchenko. Jalt qarasam, kósheniń ortasynda dıvızııamyzdyń komandıri general-maıor Ivan Mıhaılovıch Chıstıakov jaıaý, jaıbaraqat kele jatqany ras eken. Men oǵan tańdana qaradym: ol kisi dál osyndaı qyzý soǵys ústinde keledi degen oı da joq edi. Orta boıly, dembelshe, tyǵynshyqtaı kelgen shymyr, qarýly, deneli general, basynda jaı túbitti qulaqshyn, ústinde qońyr shınel, aıaǵynda úlken qalyń ultandy sharýa etik. Jan-jaǵyna qarap, asyqpastan júrip keledi. - Apyr-aı, myna kisi kóshede serýendep kele me? - degen daýysqa jalt qarasam polk komıssary Ahmetjan Muhamedııarov eken. Oǵan jaýap qatpastan generaldyń aldynan qarsy shyǵyp:
- Joldas general, meniń qaramaǵymdaǵy polk... - deı bergenimde, general qolyn sozyp:
- Sálemetsiz be? Ie, kórip kelemin, - dep amandasyp turyp qabaǵyn shytyńqyrap. - Myna tym-tyraqaı tarsyldar bitkennen keıin basynan aıaǵyna deıin baıandarsyz. Men ázirshe myna úıde kúte týraıyn, - dep adıýtantyn ertip jaqyndaǵy úıge qaraı ketti. Birazdan keıin soǵys aıaǵy saıabyrsyp jaıǵasqandaı bolǵan soń, men generalǵa baryp baıandaı bastadym. General tyńdap otyrdy. Men ol kisige bastan-aıaq kórgen-bilgenimdi túgel aıttym. Bizden bolǵan shyǵyndar týraly aıtqanymda general qabaǵyn shytyp, qınalǵan túrde tyńdady. Men generalmen birinshi ret kezdesip otyrǵanym joq. Burynnan ol kisi meniń ustazdarymnyń biri edi. Men soǵystan buryn Qıyr-Shyǵysta generaldyń qaramaǵynda 2-3 jyldaı qyzmette bolǵanmyn... Chıstıakov general Panfılovtan keıin bizdiń dıvızııanyń tórtinshi komandıri. Az ýaqytta general dıvızııada qadirli komandır bolyp, marqum Panfılovtyń ornyn olqysyz basty. Marqumnyń qaldyryp ketken jaýyngerlik salt-sana, dástúrlerin qadirleı kóterip, mol tájirıbesin tapqyrlyqpen paıdalanyp basshylyq etti. General aq kóńil, ashyq minez, menmendigi joq, kúıinse de, súıinse de, oıdaǵysyn keıde tike aıta salǵanyna qaraı keıbir syryn bilmegenderge ol dórekileý, qatal kórinetin. Biraq shynynda da, ol kisi adal nıet, zerek adam edi. Oı-shuqyrsyz jer bola ma? Óne boıy jaıbaraqat ótetin kún qaıdan bolsyn. Keıde generaldyń ashýyna tap bolǵan kezimiz boldy. Qandaı aýyr jazań bolsadaǵy ol kisi kemitpeı, keketpeı, qorlamaı ursatyn. Іstegen qateńdi, jańylǵan jerińdi moınyńa qoıa otyryp, aıybyńdy aıta otyryp ursatyn. Terlep-tepship, uıalyp qyzarǵanyńdy sezse:
- Jaraıdy, endigisin óziń oılanǵyn. Budan bylaı aldy-artyńdy oılap isteýshi bolǵyn. Budan bylaı meniń qytyǵyma tııýshi bolmaǵyn, - dep suq qolyn kezep, zekirýin doǵaratyn. Aıyptynyń qyr sońynan qalmaı, orynsyz jerde kıligip, jyǵylǵan ústine judyryq jumsaýdy komandırdiń boıyna jaraspaıtyn usaq, maıda, qoqys, saıazdyq minez dep biletin. Maıdanda aǵyńdy aq, qarańdy qara deıtin ádil bılik kóp kezdesedi. Men generaldyń aldynda otyrmyn, bul kisi ádil adamnyń biri. Biraz úndemeı otyryp, aýyr kúrsinip:
- Iıa, shyǵynsyz soǵys bolmaıdy, - dedi maǵan qarap, - biraq, oryndy-orynsyz, demek eki túrli.
- Shyǵyndaıyq dep shyǵyndaǵanymyz joq, joldas general, - dedim men, - aqylymyzdyń jetip, osy jaǵdaıda qolymyzdan kelgeni osylaı boldy.
- Sizdiń qateńiz, jaýdy qorshap alýdyń ornyna bir bosaǵadan ıtermelep, syrǵytyp shyǵarǵandyǵyńyz, - dep biraz oılap taǵy da, - ásirese, myna kúshpen, myna qalyń qarda qorshaý ońaı emes ekenin men bilemin, men sizdi túsinemin, biraq ta býdan bylaı qoldan kelgenshe jaýdy qutqarmaı, qorshaýǵa barlyq sharany qoldaný kerek. Oılanyp, búgingi soǵystyń nátıjesin qorytyp, budan bylaı sabaq bolsyn dep aıtyp otyrmyn... Sóıtip, jigitter túńǵysh soǵysta bolyn, bir synaqtan ótti. Qobaljyǵan qorqynysh tolǵaǵy artta qaldy. Endi aldymyzdan jarylqaǵaı... Arada birneshe kúnder soǵyspen ótti. Meni general kútpegen jerden ózine shaqyrdy. Kúńgirt bultty kún. Jele jortyp kelemin. Bara jatqan jerim - dushpannan ótken kúni ǵana azat etilgen Vasılevo qystaǵy. Onyń aldynda 3-4 shaqyrym jerde Sokolovo qystaǵyna bekingen jaý sirese qarsylasyp, janyna jolatpaı shaıqasyp jatqanyna eki-úsh kún boldy. Kórshi polktan kelgen aradaǵy ofıtser, «múldem myqty bekinisi, kirpik-sheshendeı úrpıip alyp, mańyna jolatar emes» dep zar qaǵady. Vasılevo ormanynyń alańynda, qarǵa beldeýine deıin kómilgen orys qystaǵy. Úıleriniń qar basqan tóbelerinen, soraıa kóringen murjalarynan burqyrap tútin shyǵyp jatyr. Attan túsip úıge endim. Shaǵyndaý kelgen bólmeniń tórindegi stol ústine general dastarqandaı jaıylǵan kartaǵa shuqshııa qarap, tereń oıda otyrǵanynyń ústinen shyqtym. Úıge enerin enip, generaldyń oıyn buzýǵa batpaı, shyǵar-shyqpasymdy bilmeı turǵanymda general ózine ózi: «Qap! Myna ıttiń tikendeı qadalyp turǵanyn. Soqyr ishekteı sozylyp turǵanyn» dep sóılep, meni áli ańǵarmaı yzalanǵandaı stoldy judyryqtap bir soqty.
- Men buıryǵyńyz boıynsha keldim, joldas general, - dep ún qattym. General seskengendeı basyn julyp alyp:
- A, siz be edińiz, ýaqtyly durys keldińiz, - dep ornynan turyp amandasty da, maǵan oryndyq usyndy. Osy úsh-tórt kúnniń ishinde maıdan jaǵdaıy generaldyń júzine mórin basqandaı kórindi maǵan. Qabaǵy aýyr túsip, uıyqtamaǵandyqtan kóz jıegi qyzarǵan. Túri solǵyn, bozaryp, júdep qalypty. Betindegi maıda ájimderi tereńdeı túsken. Aldyndaǵy kartasyn stol shetine ysyryp tastap:
- Goncharov, tamaq ákeldirińiz, - dep adıýtantyna daýystap, maǵan qarap, oryndyqqa sál kerile berip shalqaıyp kúrsinip. - Aldymen tamaqtanyp alaıyq, - degenine, kesheli beri nár tatpaǵanmen, eriksiz basymdy ızeppin. Onyma general:
- Siz de ash bóriniń bireýine uqsaısyz ǵoı, - dep qarq-qarq kúldi de, - ıa halimiz nashar, kapıtan, - dep kúlkisin toqtatty.
- Meıli, bul shıelengen túıinniń de sheshýin birdeńe etip tabarmyz. - «Qaǵa bilseń kıiz qazyq ta jerge kiredi» deıtin emes pe edi, joldas general, - dedim men.
- Durys, «qalaýyn tapsa qar janady» degen de sóz bar. Qalaýyn taba almaı otyrmyn, - deı bergeninde, Goncharov as alyp kirip kelip, menimen sálemdesti. General as ústinde jalpy jaǵdaıdy áńgime retinde aıta otyrdy. Men tyńdap otyrmyn. Meniń astan qol tartyńqyrap qalǵanymdy kórip:
- Asty ala otyryp tyńdańyz, - dep taǵy bir kúrsinip6 jymııa kúlip, - osy soǵys bastalǵaly jaıbaraqat otyryp tamaqtanýdan qalyp kettik. Ne jep, ne ishkenińdi bilmeısiń. Áıteýir aldaǵyny asaǵanyń ǵana este, - dep bir asam etti ala berip, kartaǵa moınyn býra ıkemdelip, maǵan:
- Beri jaqyndap otyryńyz, - dedi de, - bilgen adamǵa karta jerdiń aınasy, - dep bastady sózin. - Jatqan naqys. Jatqan kók jasyl, qońyr boıaýlar. Kórmegen jerdi karta arqyly tanyp, onyń jol-jobasyn, oı-shuqyryn, orman-dalasyn kartadan ǵana kórip otyrmyz...
- ıA, joldas general, «karta - bilgenge senimdi jetekshi» degen sóz bar ǵoı, dedim sózin qoshtap.
- Durys. Al endi qarańyz jaqyndap, kórip tursyz, myna barmaqtyń tańbasyndaı qara belgi Demıansk degen qala. Myna sıyrdyń tiline uqsap sozylyp jatqan jasyl qalammen jıektele syzylǵan syzyq jaý astyndaǵy jer, ıaǵnı dushpannyń armııasy. Bizdiń kelgen jerimiz myna, osy súıirdiń sol túbi, myna turǵan qala Toropets - súıirdiń oń búıiri. Osy eki búırekten eki jaqtaı soǵyp, osy N. armııasyn qorshaý - bizdiń joǵarǵy komandovanıeniń oı-pikiri. Nıet - kómeıden eki jaqtap alqymdaı qysyp, dushpannyń armııasyn qamaýda qaldyrý. Jalpy jaǵdaı osylaı. Muny men sizdiń esińizde bolsyn dep aıtyp otyrmyn. Eki ortada túıisetin jeri myna turǵan Holm qalasy, - dep kartadaǵy qara qońyzdaı tarbıǵan bir belgini suq qolymen kórsetti. Kartaǵa úńile qarap men sırek jasyl jıekti basa syzylǵan Lovat degen jazýdy oqydym. E, baıaǵyda mektepte oqyp júrgende atalatyn Lovat darııa-ózeni osy eken ǵoı degen oı maǵan sap ete tústi. Geografııa sabaǵynda kezdesken Lovat ózeniniń boıyna soǵysqa kelemin degen kimniń oıynda bar edi buryn... General biraz oılanyp otyryp:
- Aldymyzda áli kóp qıynshylyqtar bar, - dedi. - Holmǵa jetkenshe, keminde 150 kılometr jer jatyr. Ol jer bos jer emes. Myna jybyrlap shashylyp kartanyń betindegi sekpilge uqsap jatqan 80-90 qystaqtardyń barlyǵy dushpan qolynda, bizge olardyń elin dushpannyń sheńgelinen azat etip, jerin bosatyp alý mindettelip otyr, - dep taǵy da toqtańqyrap, oılap, - ııa, aldymyzda qalyń orman... qalyń qar... qatty aıaz. Iıa, dushpan osal emes, myqty jaý. Qur bopsalaýǵa ol kóne qoımas... Ol úıde, siz ben biz daladamyz. Bizdiń soldattar úı panasyn kórmegeli aıdan asyp barady. Jyly orynnan ol ońaılyqpen qozǵala qoımas. General sol jaǵdaıdy qınala aıtyp otyryp:
- Kim bilipti, adamzat mundaı shydamdy bolady eken toı. Keshegi qylshyldaǵan aıazda búkil dıvızııany úsitip, qyryp alamyz ba dep qorqyp edim, - dedi ózine ózi.
- Shydadyq qoı, joldas general, - dedim men oǵan, - muz tósenip, qar jamylý bizdiń joryqtaǵy sybaǵamyz emes pe?
- Al soldattar qalaı?
- Nesin suraısyz? Qalaı bolýshy edi. Dedektep júgirip júr. Qazirshe aıazǵa jeńdirer emes. Meniń baıqaýymsha eńsesi túsip, kóńili jabyrqaı qoımas, biraz ysylyp qaldy ǵoı...
- Ras pa? - dep ol kisi meniń sózimdi qýana bóldi. - Aı, azamattar, azamattar... Iıa, shydamasqa amal qansha, el apatqa ushyrap, er basyna kún týsa, - dep kúrsinip. - Ah! Soǵys, soǵys! Maıdan, qyrǵyn arpalys, qylshyldaǵan aıaz, qasarysqan dushpan, kimdi tolǵantyp, kimdi ómirdiń oı-qyryna shyǵarmaıdy... Mine, tar jaǵdaı, qysyltaıań shıkini pisirip, bosty shıratady degen osy bolady... Dastarqan jınaldy. General biraz úndemeı otyryp, oıdyń bir qyrynan asyp, bir toqtamǵa kelgendeı ornynan qozǵalyp ıkemdele berip:
- Al endi sizdi shaqyrǵanymdy aıtaıyn, - dep meniń kartamdy alyp, aldyna jaıyp, biraz qarap otyryp, «qalaı aıtsam eken» degendeı kúmiljip, jelkesin qasyp, -solaı, solaı, joldas kapıtan... Soldattarymyz shydamdy shyqty dedińiz be? - dep menen taǵy surady. Men tańdanyp:
- Iıa, joldas general...
- Iıa, solaı eken, solaı eken. Nemisti aıazǵa shyǵaryp, bezektete qýý ońaı eken.
- Joq, joldas general. Álde meni keketip aıtyp otyrsyz ba? - dep shamdandym.
- Joq, sizdi emes, ózimdi ózim keketip aıtyp otyrmyn. Bizdiń hal, bizdiń jaǵdaı kim bolsa sonyń basyna túse beretin «baqyt» emes, - dedi maǵan buryla qarap. - Oılap qarańyz, al bir qystaqty alý úshin elýlep, júzdep shyǵynǵa ushyraı bersek, Holmǵa barǵansha nemiz qalmaq? Qur qol barǵan bizge «jaqsy kelipsizder!» dep Holmnyń darbazasyn kim ashady deısiz? Aldaǵy azat etemiz degen qystaqtarǵa bet aldynan tike shapsaq, árıne, mol shyǵynǵa dýshar bolamyz... Sondyqtan syrtyn aınala soǵyp, búıirden tıip, nemisti jyly ornynan qozǵaltyp, olarmen dalada, ashyqta jekpe-jek qar ústinde, bárimizge birdeı jaǵdaıda alyssaq. Biraq munyń ekinshi jaǵdaıy esińizde bolsyn, eger de Novo-Svınýhovodaǵydaı, jaýdyń qashyp qutylýyna jol tastalsa, bir jerden ketken jaý ekinshi qystaqqa baryp, sondaǵy dushpannyń qolyn kóbeıtip, kúshin molaıtady.
- Bizden onsha kóp ketken joq edi ǵoı, joldas general?
- Sizden qutylǵany elý, basqadan qutylǵany júz, taǵy basqadan ketken jetpis, - mine, sizge eki júz jıyrma, - dedi maǵan qadala qarap.
- Sizdiń qoldan shyǵyp ketken nemister qazir Sokolovonyń garnızonyn kúsheıtip, soǵysyp jatyr... Qashyp qutylǵan dushpan bir jerde bolmasa bir jerde qaıta kezdesip kektese qarsylasady. Ol esińizde bolsyn. Dushpandy ıterip qozǵap, ony qorshap, qamap, qoldan kelgenshe qutqarmaý...
- Túsindim, joldas general...
- Durys. Men sizdi kinálap otyrǵanym joq. Býdan bylaı aldaǵy soǵystarda esińizde bolsyn dep aıtyp otyrmyn. Komandır aldy-artyn oılap, shamalap, ólsheı júrýge mindetti. Bizdiń zamanda esep-qısapsyz júrýge bolmaıdy. Generaldyń aıtqan oryndy aqyl sózderi «men sizdi kinálap otyrǵanym joqtan» keıin meni «et jemesem de sorpa ishkendeı» etip biraz qysyp, sary sýymdy syrtyma shyǵarǵandaı boldy. Ony baıqaǵan general jaıdarylanyp, qaljyń retinde birneshe basqa áńgimelerge aınalysyp otyryp:
- Sizdiń polktyń bet alysyn burmaqpyn, - dedi kútpegen jerden.
- Erik ózińizde, joldas general.
- Erik ózimde bolsa burǵym kelmeıdi...
- Burý kerek shyǵar onda, joldas general.
- Burǵym kelmese de burmaqpyn, burǵyzbasam burǵyzǵaly otyr. Ár kezde oılaǵandaı qaıdan bolsyn, qaıdan bola bersin. Biri bolmasa, biriniń túbine jetip oılap, boljaı almaısyń. Dushpan syryn aıtsa dushpan bola ma? Jasyrynbaq, jumbaq bolmasa, soǵys bola ma? Kimniń kim ishine kirip shyǵypty? Jasyrynǵandy taýyp, jumbaq sheship, oı shomyp, bireýdiń oıyndaǵy pikiriniń tereń túbine jetip, qazannyń qaspaǵyn qyrǵandaı, súńgip shyǵýdy bizde áskerı óner - komandırdiń zerektigi, - deıdi. Siz oǵan túsinesiz be? - dep maǵan jyly júzben qadala qarap surady.
- Túsinemin, joldas general. Bizdiń qazaq «sergek oı er serigi» - deıdi.
- Óte durys aıtylǵan sóz. Mazmuny óte tereń aıtylǵan pikir eken, - dep raqattana maquldap:
- Al endi polkyńyzdy bir iske jumsaıyn dep otyrmyn. Biraq ta manaly berli kúmiljip otyrǵanym, baratyn jerlerińiz shalǵaılaý, ashyǵyn aıtý kerek, kúshteriń de shamaly, bir batalonymyz áli artta, búgin-erteń polkty qýyp jete qoımas.
- Egerde sáti tússe sanmen almaı ádispen al demeksiz ǵoı, joldas general. - Iıa, ııa, meniń kúmiljip otyrǵanym sondyqtan. Egerde sáti tússe... General Chıstıakovtyń minezi buıryqty basqalarǵa uqsap qurǵaq «buıyramyn», «jarlyq eteminsiz» jaı áńgime retinde sóılep, óziniń ishine tartyp, syryńdy bilip alyp, túsinikti, mazmundy sózdermen tapsyrmalaryn berip, oıyndaǵysyn ańǵartyp oryndaýshynyń da pikirin tyńdap, «bylaı et, bylaı istersiń» degen aqyldaryn aıtyp bolǵan soń, «buıryq osylaı» dep aıaqtap bir-aq doǵaratyn. General jaı ómirinde shapshań, alǵyr kisi. Syryn bilmegen keıbir adamdar syrtqy pishinine qarap - «jatqan aıqaı, alyp kel men aıdap keldiń generaly» dep túsinip júrdi. Biraq ta ol kisi tájirıbesi mol, aqyldy, kúrdeli soǵys máselesin keń oılap tolǵana sheshetin general ekenine meniń ózim keıinnen de birneshe ret kýá boldym.
- Myna polk úsh kúnnen beri Sokolovo qystaǵyn ala almaı jatyr. Bul qystaq bizdiń jolymyzdaǵy bir úlken túıin - kedergi bolyp otyr. Sokolovony nemister bolashaǵyn oılap, bizge qarsy shabýyl jasaýyna óte qajetti qystaq bolǵandyqtan, barlyq kúshin salyp qoldan shyǵarmaı ustap otyr. Myna bizdiń ekinshi polk Sokolovony janap ótip, alǵa ketip barady. Ony keıin qaıtarý onsha durys shyqpaıyn dep otyr. Sokolovo búıirge shyqqan shıqandaı bolyp qalyp týr. Muny bylaı tastap ketýge bolmaıdy, syzdaıdy da týrady. Aldymyzdaǵy barlyq kedergi osy. Munyń kesepaty jalǵyz bizdiń dıvızııaǵa ǵana emes, basqalarǵa da tıip otyr. Úzeńgiden tartqandaı ilgeri jiberer emes, - dep suq qolymen kartany túrte kórsetip. - Taǵy da Sokolovonyń batys jaǵy 11 daǵy Troshkovo degen qystaqta nemistiń biraz kúshi jatyr. Barlyq járdem, qýat, oq, snarıad, tamaq, kıimdi Sokolovo sodan alyp qorektenip jatyr. Munyń qýat-kúshiniń tamyry osy Troshkovodan Sokolovoǵa keletin myna dańǵyl jolda. Basqa jaqtan eshnárse alatyn jaǵdaıy joq. Eger de biz osy joldy isten shyǵarsaq, Sokolovonyń basqa jolmen alar járdem-dármeni joq. Ol úshin biz aldymen Troshkovony alýymyz qajet bolar deımin. Ony alǵannan keıin Sokolovo keshikpeı-aq shańyraǵy ortasyna túsip qulaıdy. Onsyz Sokolovony ala almaspyz deımin. Sokolovonyń qaqpasyn ashatyn kilt menińshe, onyń artyndaǵy Troshkovoda jatyr. Sony siz polkyńyzben, myna syrtpen, - kartany oraǵyta suq qolymen kórsetip,- aınalyp baryp, erteń azannan qaldyrmaı alasyz, - dep ornynan turyp, - sizge buıryq solaı, joldas kapıtan, - dedi.
ORMAN ShETІNDE
«Buıryq osylaı...» Iıa, buıryq solaı. Bizdiń polkke óte jaýapty mindet júkteldi. «Sizdiń polkty burǵaly otyrmyn...» Biz buryldyq. «Baratyn jerleriń shalǵaı...» Ras shalǵaı eken. Qyrǵyn soǵys bolyp qanǵa batyp jatqan Sokolovony basyp óte almaımyz. 15 kılometrdeı jerdiń qalyń qarynyń tyńyn syzyp otyryp, tús qaıta, sharshap-shaldyǵyp oraǵyta izdegen Troshkovonyń mańaıyndaǵy ormanǵa jettik. «Erteńgi azannan qaldyrmaı alasyz». Ýaqyt alqymnan alǵandaı tyǵyz-aq. Ne isteý kerek! Jer jaǵdaıymen karta boıynsha ǵana tanyspyz. Karta degen túrli belgilermen naqystalǵan qaǵaz. Jer qaǵazdyń betindeı tep-tegis emes. Kartada barlyǵy tegis, onyń anyq-qanyǵyna jete baıqaýǵa bolmaıdy. Jaryq barda kórip, aldy-artyńdy, jerdi boljap alý kerek. Jerdi óz kózińmen kórip turyp boljamaǵan oı qumalaqpen bal ashýmen teń. Komandırdiń jer jaǵdaıyn, jaý jataǵyn kórip boljaýyn ásker tilinde rekognostsırovka deıdi. Sonda komandır óz kózimen kórip, baıqap, baıymdap, boljap, mólsherlep, jaǵdaıdy talqylap, salmaqtap kúshin tarazyǵa salady. Bolashaq soǵysty oımen sholyp, tolǵana oılaıdy. «Bylaı etsem qaıtedi?» dep bir toqtamǵa umtyla bergende, «dushpan bylaı etse qaıtpeksiń?» degen suraq sap ete qalyp, bir oıdan bir oıǵa, bir toqtamnan bir toqtamǵa baıymdatpaı syrǵanata qýady. Ýaıym tuńǵıyǵyna batyryp, taýdan tozań, darııadan tamshy qaldyratyn kún týǵyzardaı qysyltaıańǵa salady. Bir toqtamǵa kelip tirelý komandırge ońaı emes. Óz basyn bylaı qoıǵanda, qaramaǵyndaǵy kózderi jáýdiregen, bireýdiń álpeshtep ósirgen balasy, el azamattary - soldattar jaıyn sholaq oılap, qatelesip qyryp alǵysy kelmeıdi. Ólgen soldattardyń jesir qalǵan áıeliniń, jetim qalǵan balalarynyń kóz jastaryna, qart ata-anasynyń qarǵystaryna ushyramasam eken deıdi. Qobaljyp qorqatyny da, ýaıym jep qatty qınalatyny da sondyqtan. Komandırge oı túbine jetý ońaı emes. «Kisideginiń kilti aspanda» degendeı, jaýdyń syry ózinde, soǵys jatqan jumbaq. Komandırdiń oıy jatqan boljaý. Ol dushpanmen oı arqyly tildesip, boljaý arqyly onyń pikirin tabady. Onymen aıtysady. Bolashaq soǵys kezinde alýan túrli elestep, birese jyǵylyp, birese jyǵady. Komandırdiń oı tolǵaǵy aýyr tolǵaq. Jeńil tolǵaqtan tereń, zerek oı týmaıdy. Komandır jigit aǵasy. Jóndi jerde zeký, nuqýdyń da orny bar. Qoldyń qulqyn bilmeı qol basqarý qıyn. Komandırdiń bedeldi júzi, turaqty sózi - sharshaǵan jaýyngerlerge medet, tirek, jetekter tizgin sııaqty. Komandırge bir toqtamǵa taban tiremeı turyp, basqaǵa til qatýy óte qıyn. Prıkaz-buıryq - komandırdiń ishin órtep, saı-súıegin syrqyratyp, ishe -baýyryn ezip, júregin qum óte shyqqan lebi. Ol jaı sóz emes. Komandırlerdi ertip polk komıssary Madııar ekeýmiz aǵashtardy panalaı júrip otyryp, ormannyń shetine shyǵyp dúrbilerimizben jer jaǵdaıyn boljaı bastadyq. Kórip týrmyz. Biraq kórgenimizge senbeı turmyz. Jer jaǵdaıy kartadaǵydaı emes. Jaý jaǵdaıy oıdaǵydaı emes. Kúni boıy, jol boıy oılaǵan oı, baılaǵan túıin zaıa ketti. Aldymyzdaǵy istiń barlyǵy basqasha bolyp shyqty. Troshkovo aldymyzda jap-jaqyn-aq tur. Biraq ta ol jalǵyz emes - alty aǵaıyndy. Onymen qonystas alty qystaq Troshkovony at taǵasyndaı qorshap irgeles tur. Barlyǵynda da qumyrsqanyń ıleýindegideı shubyryp júrgen jaýdyń qoly. Sany myńnan kem emes. Generalmen baılanysymyz joq. Kimnen aqyl surap, kimdi aqylgóı etpekpiz? General kúshiń shamaly dep edi. Bizdiń kúsh shamaly emes, múldem az. Barlyǵy bir jarym-aq batalon. Basqa sener de, sıynar da, tirek bolar da eshnársemiz joq. Bir batalon men artıllerııa alysta. Olardy kóńilge toq sanaýǵa bolmaıdy. Basqa eshkimnen járdem dáme etetin jaǵdaı emes. Ýaqyt óte tyǵyz, jaǵdaı óte qysyltaıań. «Barymen bazar» dep qoldaǵy kúshti jumsap, solarmen máseleni sheshý kerek. Ol anyq, basqa pikirge jol joq. Olardy oılap basty qatyryp, aram ter bolýdyń qajeti de az. Aldymyzdaǵy izdep kelgenimiz jalǵyz Troshkovo emes, alty uıaly aıdahardyń ordasy bolyp shyqty. Iirilip, yrshı shapqaly turǵan tárizdi. Ańdyp, arbap turǵandaı. Shabar mezgil jetpeı kúsh alyp jatqandaı. Bizdiń korpýs alǵa qaraı sozyla qanatyn jaıǵanda, bul tótennen, ókpe tustan soqpaq. Aldymyzdaǵy Sokolovo myna jatqan qalyń qoldyń syrtqy darbazasy tek aldyna qalqany ǵana. Negizgi kúsh keıinnen osynda bolmaq. Kórip turmyz. Alty qystaqqa alty jaqtan kúrep tazalanǵan alty dańǵyl jol josyp kelip, barlyǵy baryp ortasyndaǵy bir qystaqqa qosyla túıiledi. Sodan taty butaqtana jan-jaqqa taraıdy. Ol qystaqtyń aty Borodıno eken. Basqa tórteýi onyń syrtyn ala, úlken úıdi ortaǵa ala qonǵan otaýlarsha qorshap tur. Olardyń attary Barklovıtsa, Trohovo, Kashıno, Konshıno eken. Munyń bári bizge jańa kartadan málim. Bizdiń izdep kelgen Troshkovomyz altynshysy. Josylyp jatqan jol jan-jaqqa qımyldap, orala burylyp kerekti kezinde túrli áreket-qımyl, manevr jasaýǵa óte yńǵaıly-aq. Jaý bekerden-beker jatqan jaý emes. Onyń komandıri tereń oılap, ázirinshe ishinen tynyp jatyr. Sokolovony qaıtse de qoldan shyǵarmaı, bosaǵa sııaqty berik ustap otyryp, bizdiń áskerdiń negizgi kúshteri alqapty buzyp, jaryp ótip ishke kirdi-aý degen kezde syrttan aınala soǵyp, tal Sokolovo tusynan qoldyń túp tamyryn qyrqa shaýyp, qorshap almaq. Onyń osyndaı sumdyq oılap, sátin kútip jatqany kúmánsiz. Onda daý joq. Onyń oıy basqa emes, osylaı... Solaı bolsa general bizdi tek Troshkovony alǵyn dep jumsap edi. Myna túrine qaraǵanda, ol qaqpannyń shappa tilshigindeı aldamys qana. Al alaıyq-aq. Alǵannan keıin qaqpan shaýyp, sart etip jabylmaı ma? Odan keıin alty qystaqtan bizdiń ústimizge qardaı borap oqtar jaýyp, bas kóterte qoımas. Qaımyǵa, qorǵana, bas qorǵaýyn kózdep júrip, qanshaǵa shydamaqpyz. Alty joldyń bireýi ǵana isten shyǵady. Qalǵan beseýi jaý qolynda bolmaq. Jalǵyz Troshkovony alǵanda jaýdyń nesi quryp, neden muqatylmaq. Sokolovodaǵy dushpan qolyna ne zııan keltirip, nesine kedergi bolmaqpyz. Bizdiń Troshkovony alyp, qazyqqa oralǵan attaı bolyp shatysyp, torǵa túsken qustaı bulqynyp jatqanymyzdan bizdiń áskerge ne paıda. Eshqandaı paıda joq. Zalal-zııan mol. Bizdiń polk isten shyǵady. Qatardan shyǵyp, óz basymen áýre bolyp jatqan, eshkimge qaıyrymy joq polk bolady da qalady. Túbi óz basymyzben áýre bolyp júrip, aman da shyǵa almaımyz. Olaı bolsa, ne isteý kerek? Qandaı baılaýly toqtamǵa kelý kerek? Sol qorytyndy toqtam kópten bergi toqtalǵan oıdyń túıini - komandırdiń buıryǵy bolmaq... Buıryq - bilip berseń buıryq; jańylsań, qatelesseń ol bir - búlik. Buıyrý ońaı emes. Qalyń kar ústinde qyraýǵa bólengen butalardy panalap tym-tyrys baqylap jatqan komandırler. Barlyǵy da aýyr oı ústinde. Mine, oń jaǵyma qulash sozba jerde bala minezdi, aq peıil, adal nıet, er júrekti komıssarym Madııar (Ahmetjan Muhamedııarulyn polkta osylaı ataıtynbyz) jatyr. Bútin óne boıy kúlimsiregen qara kózi alysqa qadalyp, qıylǵan qara qasy túıilip, qabaǵyn qars jaýyp alypty. Aldymyzdaǵy úsh-tórt adym jerdegi butanyń panasynda qyzyl shyraıly, jas jigit kapıtan Mamonov maǵan «ne demeksiń?» degendeı kózben buryla qarap, jaýap almaı alǵa qaıtadan qaraıdy. Sol jaǵynda záýlim qaraǵaıdyń túbinde jantaıyp batalon komandıri Gýndılovıch jaý tarapyn dúrbimen qadala syǵalap jatyr. Qaı oıdyń qyrynan asyp, qaı jonyna jortyp bara jatqanyn kim bilsin. Áıteýir alǵa qaraı qadala qatyp qalǵandaı... Ar jaǵynda onyń komıssary Trofımov, taǵy basqalary. Barlyǵy da oı túbinde: súńgip, áli qalqyp betine shyǵa almaı jatqan sııaqty. Men olarǵa qarap ishimnen, «átteń ýaqyt az, jaǵdaı tar, áıtpese mynalardyń pikirin tyńdap alsam» degendeı ornymnan qozǵalmaı jattym. «Seniń aýzyńa qarap jatyrmyz ǵoı» degendeı Mamonov taǵy burylyp maǵan qarady. Oń jaǵyma qarasam Madııar shuǵyl tómen qarap jatyr eken. - Madııar, sen uıyqtap jatyrsyń ba? - degenime ol basyn julyp alyp:
- Joq, oılap jatyrmyn, dep jaýap qatty. Ekeýmizdiń sózimiz únsiz jatqan basqalardy oı qalǵýynan sergitkendeı boldy. Barlyǵy da biz jaqqa betin bura qarady.
- Al, joldas komandırler, - dep bastadym men, - manaly berli jer jaǵdaıyn, dushpan ordasyn boljap, ańǵaryp jatyrsyzdar. Ony taldap jatýǵa ýaqyt az. Kesh bolyp barady... Birinshi qorytyndy: alty qystaqtyń shańyraǵyn tirep turǵan syryǵy - Borodıno, jaý ordasynyń myqty tiregi de sol, qalǵandary onyń taıanyshtary. Ekinshi qorytyndy: myna alty qystaq, josylyp jatqan alty joldyń túıisken jeri. Alty taraý jol dushpanǵa alty jaqtan, alty arnadan kúsh berdi. Úshinshi qorytyndy: dushpannyń bekinisi myqty, kúshi mol, bizdiń kúshimiz az. Tórtinshi qorytyndy: sheginýge buıryq joq. Aldymyzdaǵy maqsat jaýdy kúıretý... Eki jol bar: bireýi jaqyn, jaqyn da bolsa alys, ol buıryq boıynsha jalǵyz Troshkovony alý. Biraq ol maqsatqa jetkizbeı jarym jolda qaldyratyn katerli jol. Ekinshi jol: alys, alys ta bolsa jaqyn. Ol alty qystaqty birden alý. Alty joldy birdeı erttep, qomdap miný. Sonda ǵana maqsatqa jetip, dushpan ordasynyń shańyraǵyn ortasyna túsiremiz. Ol úshin basym, mol kúsh kerek. Ol kúsh bizde joq ekeni ózderińizge málim... Jatqandardyń barlyǵy «endeshe ne dep sandalyp tursyń?» degendeı maǵan bedireıe qarady.
- Men alys ta bolsa jaqynǵa bel baıladym, - degenimde olar bir-birine qarady, - birinshi buıryq osylaı, joldas komandırler, - dedim men. Olardyń tomsyraıa tań qalǵan túrlerin elemegendeı:
- Ekinshi buıryǵym, - dedim olarǵa qarap, - ekinshi buıryǵym túngi saǵat tórtte táp-tátti uıqynyń kezinde alty qystaqqa birden shabýyl jasap, jaýdy jyly tóseginen turǵyzbaı basyp alý. Tańsáriden qalmaı jaý jaıpalyp, qystaqtar alynyp, joldar rettelip, berik ustalsyn. Aldaryńyzǵa qoıatyn jalpy mindetter osylar. Soǵys ádisi: jaýǵa kútpegen jerden, tótennen tıip, shyrt uıqyda jatqanda ústinen túnere basyp jaıpaý... Biraq esterińizde bolsyn, joldas komandırler, jaý beıqam jatqan jaý emes. Aldymen kúzetshileriniń úni óshirilsin. Bir pýlemettiń qańqyldaǵan daýsy álemge «attan!» salyp baıbaılaǵanmen teń. Jaýdyń uıqysyn buzdym degenshe, búldirdim deı ber. Meniń bel baılaǵan táýekelim - jaýdy abaısyzda, oǵan sezdirmeı basyp qalý... - Al endi jaryq barda árqaısyń bet alystaryńdy jaqsylap boljap alyńdar, - dep tarattym.
Roman Ádebı KZ portalynan alyndy.
Jalǵasy bar
