Moskva úshin shaıqas: KESh BATYP, TAŃ ATQANDA
Elbasynyń «Mádenı mura» memlekettik baǵdarlamasy aıasynda koptegen roman, povest qısa, dastarndar jaryq kórdi. Halyqaralyq QazAqparat agenttigi qoǵamǵa qajet, ósip kele jatqan jastarǵa patrıottyq tárbıe beretin osyndaı shyǵarmalardy berýdi ári qaraı jalǵastyrady.
***
KESh BATYP, TAŃ ATQANDA
Býy burqyrap tóńkerilgen úlken qara qazandaı aspan, tóbeden tónip, jańbyr qıǵashtaı ekilene sebelep soǵyp tur. Aınala kózge túrtse kórgisiz, shyrttaı qarańǵy. Alystan damyl-damyl áýpildegen zeńbirekterdiń daýsy qulaqqa talyp jetip, emis-emis estiledi. Osy bir meńireý qap-qarańǵy túnde bizdiń soldattar Vozmışe derevnıasynyń kóshesinde júgire basyp, asyǵys sapqa turyp jatty. General: «Daýyl aldyndaǵydaı aınala mylqaý jym - jyrt...» dep edi. ... ıA, qarańǵy túse bergende saryndana daýyl bastaldy. Biz soǵys bolyp jatqan jerge qaraı jóneldik. Alasa boıly, buıra shash, istik muryn, betinde azdaǵan sekpil daǵy bar, tilin shaınap sóıleıtin maıor Gofman kútpegen jerden biz otyrǵan úıge kirip keldi. Barlyǵymyz ornymyzdan turyp oǵan áskerı izet kórsettik.
- Tovarış komandır batalona! - dedi ol maǵan jińishke kómeımen sóıleı qýat berip.
- Nemedlenno prıkazano podnıat batalon po trevoge ı forsırovannym marshem ıdtı na Ivankovo! Podymaıtes, seıchas je! - Jaraıdy, joldas maıor. Ivankovoǵa biz qandaı maqsatpen barmaqpyz? - Zadachý polýchıte na marshe.
- Jaraıdy, boldy meniń jaýabym.
- Idıte na legke. Oboz poka ostavte zdes. Onı vas dogonıat, - dedi maıor shyǵyp bara jatyp. - Jaraıdy, boldy meniń jaýabym. Batalon jaýyngerleri ushyp turyp, jalma-jan qoparyla kóterildi. Asyǵa - aptyǵa sapqa turyp, nusqaǵan jolǵa tústi. Qystaqtyń laı kóshesiniń mıyn shyǵara sylpyldata, eze basyp kelemiz. Kóshe emes, tartpa shalshyq. Basqan saıyn tobyshaǵymyzǵa deıin batyp, kibirtikteı qadam basamyz. Ymyrt jabylyp, qas qaraıyp qaldy. Jańbyr sirkeleı jaýyp tur. Jan-jaq tymyrsyq. Esh taraptan kúndizgideı soǵys dabylynyń saryny estilmeıdi. Laıly joldyń tartpa balshyǵynan qutylyp, dańǵyl tas jolǵa tústik. Aıaǵymyz jeńildegendeı boldy, enteleı basyp, shubyra jortyp kelemiz. Nege asyqtyq? Nege bóńkeńdep jorta júrip kelemiz? - men qazirinshe bilmeımin. Biraq ta sap basynda kele jatyrmyn. Qasymda bizdiń úshinshi rotanyń komandıri leıtenant Popov. Popov myrtyq boıly kelgen, qysqa moıyn, tapaltaq sary orys emes, qara orystyń biri edi. Sol Popov ekeýmiz saptyń aldynda qatar júrip kelemiz. Popov artyna jaltaqtap qarap, saptan ozyp ketkenimizdi sezip: -Shıre shag! - dep oqta-tekte komanda berip qoıady. - Shıpko prem, tovarış kombat. Lıýdı, ved ýstavshıe, - deıdi maǵan jasqana. - Togda, Vasılıı, sderjıvaı nemnojko ı kolonný, ı menıa. Tvoıa je rota ıdet golovnoı. - Est sderjıvat.
***
Qalanyń kóshesimen júrip kele jatyrmyz. Sap aıaǵyn tas jolǵa kezek kelsap soqqandaı - «sart-surt», «sart - surttap» baspaı, sylbyń basyp keledi. Tyń saptyń «sart-surt», «sart - surt» lepildep soqqan júrýine úırengen qulaǵym, myna sylbyńdy jaqtyrmaı-aq keledi. Attanardyń aldynda men birinshi rotanyń komandıri leıtenant Fılımonovty shaqyryp alyp, oǵan bylaı dep buıyryp edim: - Leıtenant Fılımonov, siz rotańyzǵa eki pýlemet, alty zeńbirek qosyp, alǵa tezden tosqaýyl retinde jónelińiz... Ol alystap ketse oqasy joq, biraq ta adasyp ketip júrmese ıgi edi degen oı ústinde kele jatqanymda, tas jolǵa tuıaqtaryn tarsyldatqan birneshe attardyń dúbiri estildi. Bizdi úsh atty adam qýyp jetti.
- Gde komandır batalona? - degen suraqtan, daýysynan maıor Averınovty tanydym. Ol dıvızııa shtabynyń shabarmany retinde kelgenin sezdim.
- Men mundamyn, joldas maıor.
- Buıryq mynadaı, joldas batalon komandıri, - dedi ol, - jaý Ivankovo taralyna jaqyn degen habar bar, siz tezden-tez basyp Ivankovony jaýdan buryn alyp, nyq bekinis jasaýyńyz kerek. Maǵan aıt degeni osy edi, - dedi de buryla jóneldi. Fılımonovty qýyp jetip, buıryq berý úshin Rahımov meniń atyma minip shaýyp ketti. Biz qalanyń ortalyq kóshesimen kelemiz. Qala qap-qarańǵy, jym-jyrt, qaraýytqan úıler. Shirkeýdiń bıik kúmbezine kózim túsip, «mynaý ózi úlken beıitke uqsaıdy ma?» degen suraǵymnan ózim shoshyndym. Qala qaraýytyp artymyzda qaldy. Biz júrip kelemiz...
- Joldas kombat, buıryǵyńyzdy leıtenant Fılımonovqa jetkizdim, - dedi Rahımov attan túse berip.
- Olar onshama uzaı alǵan joq shyǵar?
- Keminde olar bizdiń aldymyzda 2-3 kılometrdeı, joldas kombat. Bóken jeliske salyp jele-jorta bara jatyr.
***
Birazdan soń bizdi taǵy da maıor Averınov qýyp jetti.
- Oı, taǵala - aı, múldem uzap ketipsizder ǵoı. Zordan qýyp jettim, - dedi ol entige sóılep.
- Toqtatyńyz batalondy, buıryq ta, betalys ta ózgerdi. -- Qalaıynsha, joldas maıor? - Ivankovoǵa barmaıtyn boldyńyzdar. Tımkovoǵa tezbe-tez burylyńyz. Ýaqyt óte tar. Tez burylyńyz!
- Joldas maıor, myna qarańǵy túnde men rotalardy birtindep tún túbine tastaı almaımyn. Burylsam barlyǵynyń basyn qosyp qana burylamyn. Ol úshin maǵan keminde 2-3 saǵat ýaqyt kerek, joldas maıor.
- Bálsinbesten buıryqty tez oryndańyz, joldas aǵa leıtenant.
- Men on basy - otdelenıe komandıri emespin, men batalon komandırimin, joldas maıor. Batalondy burý, onyń soǵys betalysyn ózgertý ońaı emes myna qarańǵy túnde...- Men aıtarymdy aıttym, joldas aǵa leıtenant. Endigi jaýapkershilik sizdiń ǵana moınyńyzda. Betimnen shaj etip ala tústi dep aıtyp baramyn... - Jolyńyz bolsyn, joldas maıor.
***
Qaı qazaqtyń balasynyń etti kórgende tisi qyshymaıdy? Qaı qazaqtyń balasynyń jaqsy atty kórgende baltyry isimeıdi? Bizdiń Jalmuhamed - Bozjan atamnyń balasy. Onyń qazaq ekenine eshkimniń daýy joq. Ol orta boıly, tyǵynshyq, jalpaq bet, oraq muryn, dýdar shash, qoly men aıaǵyn denesine olpy-solpy jalǵaı salǵandaı, biraq ta shıraq, shynyqqan qara tory jigit. Bala minezinen ol áli ajyramaǵandardyń bireýi. Joltaıdyń júris-turysy da, minez-qulqy da, syrtqy sıpaty da aldamysh kóktem kúnindeı, qulpyrady da turady. Qazaqtyń úlken dástúriniń biri - úlkendi syılaı bilý. Úlkenge erkeleı bilý...
- Polıtrýk Bozjanov! Ko mne! - dep aıqaıladym men.
- Ne deısiz, aqsaqal, - dep kelip aldyma qalt tura qaldy Joltaı.
- Sen soǵys bastalǵaly beri jaıaý ásker qata ryndasyń. Osy ýaqytqa deıin aıaǵyńdy úzeńgige salyp kórgen joqsyń...
- Aqsaqal - aý, shtat boıynsha maǵan at buıyrmasa qaıteıin.
- Tyńda. Sabyr et.
- Slýshaıýs! - Sen qaraǵym, qara tentegim, jıren qasqaǵa mingin. Sońyńnan Nıkolaıdy tory atymen ert, shap Fılımonovqa, qýyp jetip, qaıtarǵyn onyń tobyn. Tez qaıtsyn dep aıtqyn.
- Qup, bolady. Jaraıdy... Tuıaqtaryn tasqa shaǵylystyra sartyldatyp eki atty tún túbine súńgı jóneldi.
***
Tóńkerilgen qazan astyndaı qap-qara tún. Jaýyn sebelep tur. Jaýyngerler ıyqtaryn qomtyp, jaýyndy ıyǵymen panalap, shoqshıyp - shoqshıyp tas joldyń tyń jaǵa jıeginde otyr. Joryq dene qyzdyrady, taban syzdatady... Dene qyzý, joryq qyzbasy tarqap jaýyngerlerdiń boıy tońa bastady. Ýaqyt tar, jaǵdaı qysyltaıań, aınala qap-qarańǵy tún. Biz úshin sheshýi joq jumbaq tún. Jobasyn tapsa kim jumbaqty sheshpeıdi? Bul tún bizge jobasyz jumbaq; Fılımonov alysta, alda. Azyq-túlik, at - arbalarymyz artta, qalanyń ar jaǵynda. Biz munda jol jıeginde otyrmyz. Aınaldyrǵan 2-3 saǵatta batalondy ydyrata úshke bólip tastady. Batalon qorshaýdy toptana silkinip, qujyrlana buzyp, sabyn tizip, úsh kúp, úsh tún aıqasa - arpalysa jaý buǵaýynan shyqqan batalon. Jaý, soǵys bizdi ydyrata almaǵan. Al búgin shtab shabarmandary bizdi úshke bólip tastady. Men sol batalonyń komandırimin. Qarańǵy tún qoltyǵynda kútpegen jerden úsh aıaǵymnan birge aqsadym da qaldym. Barlyǵy aptyǵys - asyǵystyń saldary... Shabarmandardyń isi...
***
Aınala tym-tyrys. Joryq qyzbasy tarqap jaýyngerler tońa bastady. Ýaqyt tar, jaǵdaı qysyl-taıań, aınala qarańǵy.
- Aryǵan atqa qamshynyń saby da aýyr degendeı Fılımonovtyń toby jýyryqta kele qoımas, - dedim men Rahımovqa.
- Mynalardyń da sirkesi sý kótermes, joldas kombat, - dedi ol.
- Qarap otyrǵansha temeki tartyńdar, joldastar! Zakýrıvaı! - dep komanda berdim.
Jaýyngerler gazetke oraǵan temekilerin tutatyp, jaryǵyn kórsetpeı jeńine tyǵyp sora bastady.
- Bular qazirinshe temekimen aldana tursyn. Komandırlerdi anaý qaraýytyp turǵan úıge ertip kelgin, - dedim Rahımovqa. Komandırlerdi kútip men úıdiń yǵynda temeki tartyp turmyn. Jaýyn jaýǵan taza aýany sasyq dáriniń ısi jaryp barady. Eshkim tyrs etip dybys bermeıdi. Komandırlermen Rahımov keldi. Úıge kirdik. Rahımov qalta shamynyń sáýlesin bólmeniń ár buryshyna júgirtti. Asyǵa úrikken aýyldyń jurtyńdaı bólmeniń ishi shashylyp jatqan nárselerden aıaq alǵysyz. Tekshelerde qara dári tolǵan shynylar qaz-qatar tolyp tur.
- Bul úı, joldas kombat, jergilikti mal dárigerlik apteka eken, oǵan dálel myna turǵan karbolkalar, - dedi Rahımov. Іshki bólmege endik. Munda - shashylyp jatqan qaǵazdar, bir úlken stol, tórt-bes tabýretka.
- Mine, otyratyn jerdi endi taptyq, - dep Rahımov stoldyń ústinde bobyrap jatqan qaǵazdardy sypyryp, bir múıiske tastady. Men kartamdy jaıyp, turǵan jerimizdi jobaladym. Biz turǵan qystaq «Rabochıı poselok fabrıkı ımenı Lenına» dep atalady eken, al biz otyrǵan úı «Plemhozdyń» úıi eken. Barlyǵymyz jer tanysýǵa kiristik. Jer jaǵdaıymen karta boıynsha tanyspasaq, qap- qarańǵy tún kózimizge sheldeı perde bolyp tur. Bizdiń jetekshimiz kompas qana bolmaq - aspanda aı da joq, juldyz da joq, taban astynyń oı-shuqyryn kórýge kóz jetpeıdi. Barlyǵymyz kartanyń kestesine úńile qarap turmyz. Kartanyń kestesi jerdiń adyr - budyr qońyn, orman - ózenin, boı tulǵasynyń belgilerin naqystaı syzyp kórsetedi. Ony oryssha bir-aq sózben «relef» dep ataıdy. Biz sol relefin qarap shuǵyla sholyp turmyz: aldymyzdaǵy jer Lama deıtin shaǵyn ǵana ózenniń boıy eken. Ózensheniń sol jaǵasy bıik kóterilip baryp, jýsap jatqan jaıyndaı keń súıir jonǵa aınalady eken. Jon tóbesi keseniń betin deı typ - tyqyr. Jonnyń arǵy baýyrynda karta betine qonǵan shybyndaı kara «qaldyń» astyna «Tımkovo» dep jazylypty. Al jóndi bolsa «Tımkovo gora» dep atapty. Rossııada ár tóbeni «taý», ár bulaqty «ózen» dep dáripteı ataýyna kópten beri-aq estigen qulaǵym da, kórgen kózim de úırengen. «Qyr basyna shyqsań aınala kóz jetkenshe kórinedi» degendeıin, «Tımkovo gora» osy mańdaǵy jerdiń ústirti eken. «Ásker tilinde oryssha - gora gospodstvovala nad okrestnostıý» - dep ataıdy. Karta betin tolyǵynan sholyp ótkennen keıin:
- Al, joldastar, jaýdyń qaıda ekenin biz bilmeımiz, bizdiń biletinimiz tek «jaý alda bolýy kerek», - dep bastadym sózimdi.- Jer jaǵdaıyn da anyq-qanyǵyn bilip otyrǵanymyz joq. Jerdiń beti, árıne, myna dastarqandaı jaıylyp jatqan kartanyń betindeı tegis emes.Myna qarańǵy túnde bizdi bet aldymyzdan adastyrmaıtyn bir járdemshimiz kompas (qubylanama). Gımkovoǵa qaraı azımýt boıynsha jolǵa túselik. Shubyrmastan rotalar, vzvodtar tobymen. Árqaısysy óz betalystarymen júrsin. Alda Popov basqarǵan rota barady. Onyń sońynan Fılımonov kelgennen keıin batalonnyı basqa kúshteri júredi. Al, ár qaısylaryńyz óz baǵyttaryńyzdyń azımýtyn anyqtap. alyńyzdar. Osy betalyspen qashan dushpanmen kezdeskenshe júrip otyralyq... Popov Tımkovony alsyn, Fılımonov N. men H.-ny alsyn, Kraev T. men S.-ny alsyn daǵy, myqtala bekinis jasasyn. Keıingisin tań ata kóre jatarmyz... Komandırler buıryq boıynsha betalystaryn anyqtap, kartalaryn salystyryp, tekserip bolǵan soń óz toptaryna ketti. Men syrtqa shyqtym.
- Kombat qaıda? - dep suraǵanda, bizdiń baılanysshylar vzvodynyń komandırin daýsynan tanyp:
- Stepanov! - dep shaqyrdym.
- Men, joldas kombat, - dep qasyma keldi.
- Barlyqtaryńyz da keldińizder me?
- Joq. Kıreev ekeýmiz ǵana keldik, joldas kombat...
- Ekeýińniń maǵan ne kerekteriń bar? Ekeýiń nemenege tulǵa bolmaqsyńdar! Baılanysshylar, oq - saıman, azyq-túlik, dárigerler vzvodtary qaıda? Qaıda olar?
- Joldas kombat... Álgi dıvızııa shtabynan kelgen maıor olardyń barlyǵyn jarym joldan qaıtaryp, qalanyń arǵy shetine jiberdi... Biz Kıreev ekeýmiz shydaı almastan sizderdiń hal-jaılaryńyzdy bilgeli keldik, - dedi Stepanov.
- Olaryń durys eken, -- dedim men jańaǵy orynsyz zekirgenime uıalyp. - Al ashanada tamaq pisirilip jatyr ma edi?
- Barlyq qazandar qaınaǵan kezde qaıtaryp jiberdi ǵoı álgi maıor... ... Aınaldyrǵan eki-úsh saǵattyń ishinde batalondy úshke bólip ydyratyp tastady. Bundaı bastamanyń aqyry ońǵa soqpas, - degen kúdik júregime zyrq ete qaldy. Men úıdiń yǵynda turmyn. Qarańǵyda qozǵalǵan toptyń dúbirleri estiledi. Popovtyń rotasy júrip ketti. «Osy istiń arty nege baryp soǵar eken» degen kúdik oıymnan keter emes. Sebelep jaýǵan jaýynnan da, qaýiptengen oıdan da yqtap turmyn.
- Kıreev, siz mundamysyz?
- Tak tochno! - dep jaýap qaıtardy bizdiń batalonnyń kart feldsheri. Kıreev irkildegen aq sary semiz, egde tartqan orystyń bir azamaty. Ol patsha kezinde ásker qyzmetinde bolǵan. Sol áskerdiń ádet-ǵurpy men salt-sanasy qanyna múlde sińgen, biraq ta ózi adal, aq peıil, sáldegen ańqaýlaý minezdi kisi bolatyn. Bizdiń batalonda odan basqa eshkim «tak tochno» áıtpese «nıkak net» dep jaýap qatpaıtyn. Eger de ruqsat bolsa Kıreev komandırlerge jaýap bergende, jańaǵy eki sózdiń artynan «Vashe blagorodıeni» qosa aıtýǵa beıimdelip-aq turatyn.Ol bizdiń aramyzdaǵy «joldas...» dep aıtýymyzdy ásirekileý kóretin.Qazaq oqýshylary úshin ǵana ádeıi aıta ketetin nárse: burynǵy patshazamanyndaǵy ásker qatarynda dárejesi kishi chınder ózinen úlkenderge ádet-ǵuryp, dáriptep ataıtyn. Mysaly, jaı ofıtserdi - «Vashe blagorodıe»; polkovnıkterdi - «Vashe Vysokoe blagorodıe»; generaldardyń - «Vashe prevoshodıtelstvo»; aqsúıekterdi - «Vashe sııatelstvo»; knıazdardy - .. «Vashe vysochestvo»; patshalardy - «Vashe velıchestvo». Burynǵy qazaq arasyndaǵy «Sizdiń óktemdiligińiz» degen maǵynany dáriptep ataý arqyly patsha ókimeti ofıtserler men generaldardyń jalpy jaýyngerlerden mártebeleri zor ekenin, olarmen teń emes ekendigin chıni kishilerdiń boıyna sińire tárbıeleıtin. Bul jóninen taǵy bir keltiretin mysaldy qazaq ómirinen de alýǵa bolady: ıshan, qoja, moldalardy eski zamanda «jaryqtyq» dep. han men tóre tuqymdaryn - «taqsyr», baı balalaryn - «myrza» dep ataıtyn. Olarǵa sóz qatqanda - «aldııar taqsyr» dep, jaýap qatqanda - «lápbaı!», «qup bolady» deıtin. Bul sózderdiń barlyǵy ústemdigi kúshti taptyń «atymdy dáripteı ataǵyn», «jarlyǵymdy ıile tyńdaǵyn» degen ústemdiliginen týǵan.
- Biz yǵynda turǵan úı jergilikti mal dárigerlik pýnktiniń aptekasy eken. Osy úıge bizdiń batalonnyń dárigerlik ornyn uıymdastyryńyz, - dedim men Kıreevke.
- Qup bolady! - dep Kıreev qalt tura qalyp, qolyn shekesine kóterip izet kórsetti. Sheshim taba almaı ýaıym basyp qysylǵannyń saldary bolý kerek, biraz turyp qasymdaǵy Stepanovqa:
- Biz qaı jerde turmyz? - deppin.
- Rabochıı poselok fabrıkı ım. Lenına, dom plemhoza.
- Ol fabrıkanyń ne istep shyǵaratynyn bilesiń be? - Tósek japqysh, kórpe shyǵarady.
- Á, tósek jabatyn, kórpe deısiń be?
- ıA. joldas kombat.
- Olardyń kórpesi uzyn, eni keń bolar?
- Meniń bilýimshe onsha kólemdi emes, shaǵyn ǵana tósekti jabýǵa laıyqty. - Qysqa kórpeni basyńa tartsań aıaǵyń ashyq qalady, aıaǵyńa tartsań basyń ashyq qalady deýshi edi ǵoı, á?
- ıA, solaı degen mátel bar, joldas kombat. - Bizdiń batalon úsh jerinen qaqyrap aırylǵan kórpe sııaqty halde. Qalaı ulastyryp, qalaı tigip, jamap-jasqarymdy bilmeı tıtyqtap turmyn.
- Ol ne degenińiz, joldas kombat. Uzamaı-aq...
- Buryn batalonnyı tobyn buzbastan ustap kelip edim. Búgin ydyratyp aldym. Bastaryn, qosyp, túgeldeı almaı turmyn.
- Uzamaı-aq jınalamyz ǵoı, joldas kombat.
- Al, endi siz baryp qalanyń arjaǵynda qalǵandardy osy jerge alyp kelińiz.
Stepanov ketti. Men turǵan ornymda jalǵyz qaldym.
***
Fılımonovtan áli habar joq. Popovtyń toby uzap ketti. Tún ortasynda tańnyń atýyn kútip turǵannan ne shyǵady degen oı meni ornymnan qozǵady. Jol jıeginiń ýat tyńyn da ıyqtaryn qom tı yqtap bizdiń batalonnyń ekinshi rotanyń jaýyngerleri otyr. Bul rota synnan ótken alǵyr jaýyngerler toby. Novlıanskoe mańynda nemisterge qarsy shabýylǵa shyqqanda dushpan olardyń sonysyna shydaı almastan naızalasyp, qoıan - qoltyqtan taısalyp jalt bere qashqan bolatyn. Árıne, soǵys shyǵynsyz bolmaıdy. Rotanyń qatary sırektelip qalǵan.
- Qalaı, jaýyn ótti me? - dedim men rota komandıri Kraevke.
- Ne qylar deısiz, jaqynda basylatyn túri bar ǵoı.
- Sizdiń adamdardyń saly sýǵa ketip júrmesin.
- Basqa túskenge shydaımyz ǵoı, joldas kombat. Men jol ortasynda turyp: - Zakýrıvaı! Temeki tart! - dep komanda berdim. Jaýyngerler temekilerin tutatyp jaryǵyn jeńine jasyryp tyǵyp qumarta tarta bastady. Kraev ekeýmiz jol ortasynda ersili-qarsyly áńgimelesip júrmiz.
- Joldas kombat, qorshaýdan zordan shyǵyp úıirimizge qosyla salysymen-aq...
- E, naǵashyńnyń úıine kelgendeı tórge shyǵyp jantaıyp jatamyn dep oılap pa ediń, - dep onyń sózin bólip, - joq, jigitim, soǵystyń aty - soǵys. Árýaqytta da qara jer tósek, kók aspan túndik bolmaq.
- Al, endi qalaı istemekpiz... - deı bergende, onyń sózin aıaqtatpaı Popovtyń toby ketken taraptan birneshe atystar dúmpili estildi. Á degenshe shańqyldaǵan pýlemet daýsy atysty qoshtaı jóneldi.
- Myna bajyldap bezildeı bastaǵan kimniń pýlemeti bolar eken?
- Bizdiki emes, joldas kombat. Attyń syry ıesine málim degendeıin, ózimizdiń pýlemetter bolsa, men olardy daýsynan tanımyn.
- Qalaıynsha? - Bizdiń pýlemetshiler kózdep atyp, qysqa qaıyrýǵa daǵdylanǵan, al nemister bolsa dyryldatyp, aınalany jańǵyrta uzaqtan bir-aq qaıyrady...
-Jaraıdy, otyra bergennen eshnárse shyqpas. Fılımonovty kútpeı-aq qoıaıyn. Tobyńyzben óz tarapyńyzǵa qaraı qozǵalyńyz.
***
- Rahımov, saıaz sheshimniń kesapatymen myna shyrttaı qarańǵy túnde bizben taǵdyr jasyrynbaq oınamaq pa?
- Iá, solaı, joldas kombat... Bozjanovtan da, Fılımonovtan da, Popovtan da habar joq. Úsheýi de izine sý tókkendeı joǵalyp ketti.
- Siz osynda qalyp, Bozjanovtyń qaıtýyn kútińiz. Men Popov pen Kraevtyń toptarynyń sońynan baraıyn.
- Myna qarańǵy túnde olardy jaıaý qalaı qýyp jetpeksiz?
- Báribir, Habıbýlla. Jasyrynbaqtyń aty -jasyrynbaq. Bul jerde delquly bolyp turǵansha, men alǵa baraıyn, - dep shyǵyp bara jatqanymda:
- Marshal! Idıte s kombatom! - dedi Rahımov. Meni syrtta bizdiń batalonnyı; kishi adıýtanty qyzyl shyraıly, aq quba, orta boıly, kúlimdegen jasyl kózdi, qyz minezdi jýas leıtenant qýyp jetti. Leıtenantty shtabtaǵy komandırlerdiń menen basqasy Senıa dep ataıtyn. Keı kezde ázil retinde ony «Marshal» dep dáripteıtin. Leıtenant bolsa oǵan qyzara kúlip, tómen qaraıtyn. Ony «Marshal» deýdiń sebebi Sovet Odaǵynyń Batyry jáne Marshaly Semen Konstantınovıch Tımoshenko men bizdiń leıtenant attas jáne famılııalas bolatyn.
- Júrińiz, aldaǵy jaıdyń basy-qasynda bolalyq. Mıy shyǵyp jatqan kósheniń balshyǵyn basyp birese taıyp, birese súrinip kelemiz. Saıǵa túse bergende tyńǵa shyǵyp adymymyzdy burynǵydaı kibirtiktemesten soza emin - erkin bastyq. Oıǵa túskende burynǵydan da qarańǵy boldy... Aldymyzdan týlaı sarqyrap tas- talqan bolyp aqqan bir ózen kedergi boldy. Bul ózendi buryn kórmegenmen, ol týraly meniń karta boıynsha habarym bar edi. Karta betinde jasyl jipteı ıreńdegen jińishke syzyqtyń astyna Lama (Lama ózeni) dep jazylǵanyn shyǵardyń aldynda oqyǵanmyn. Jaı kúni keship ótkende sýy qonyshqa jetpeıtin saıaz bulaq, azannan bergi jaýynnyń jyqpyldardan sel bop aqqan sýlarynyń basy qosylyp - úlken arnaly taý ózenindeı tolqyna shapshyp aǵyp jatyr.
- Júzip ótemiz be, joldas kombat? - dedi toqtap turyp Tımoshenko.
- Keship ótemiz. Popov pen Kraevtardyń toptary keship ótken bolar.
- Olaı bolsa, aldymen maǵan júrýge ruqsat etińiz.
- Basta, jigitim.
Tımoshenko sýdy keship eki-úsh adym basqannan keıin kúmp etip súńgip ketti. Ony óksheleı kele jatqan men keıin shegindim. Sol jaqtan:
- Abaılańyz! Bul jeri óte tereń eken, - degen daýys shyqty da, basqa ún qatpady. Men sýdy jaǵalaı júgirdim. «Semıa!», «Tımoshenko!» dep shaqyrǵanyma eshqandaı jaýap bolmady. Lama burqyldaı qaınap tolqyp aǵady. Men taıǵanaı súrinip, aǵyspen jarysyp júgirip kelem «Semıa!», «Tımoshenko!» - dep aıqaılaımyn. Taban astynan «aýyp» degen daýys shyǵyp, sý betinde bir nárse qaraýyta bergende men de sýǵa yrǵyp tústim. Sýyq tolqyn muz qaryǵandaı betten ala tústi. Qatty aǵys meni aýdara - tóńkere julyp ala jóneldi. Túbine tartyp barady. Laı sýdy jutyp tunshyǵyp, aıaq-qolymmen tyrbańdap, jandalbasamen aǵyp bara jatyrmyn. Bir kezde meni tolqyn bir qatty nársege alyp baryp bir-aq soqty. Shap berip qolym jetkendi ustap aldym.Laı sýdy taǵy da eki ret túıile jutyp, joǵary qarasam, ústimde kópirdiń qanatyn kórdim. Tyrmysyp kópirdiń balaǵyna jabysa - jarmasa sýdan áreń degende shyqtym. Ústi-basym zildeı aýyr. Basym aınalyp, júregim aını bastady. Otyra qalyp loqsı - loqsı qustym. Kózimnen jas aǵyp tamsansam, aýzym tolǵan qum. Taǵy da birneshe ret loqsyp qusyp, jutqan laı sýdan áreń degende qutyldym. Men ómirimde ózimdi aıaýshylardy dushpanymnan da jek kóretinderdiń bireýimin. Shyn aıaýshylar az kezdesedi, kóbi kóńil qalmasyn men meziret etedi, ótirikten muńdas bola qoıady. Ondaı aıaý kisini jasytady. Biraq ta qamqor bolar eshkim joq. Kúzdiń qara sýyǵynda kıimmen sýǵa kete jazdap, ózen jaǵasynda qalshyldap otyrǵan adamnyń ahýaly árkimge de túsinikti bolar...Tımoshenkony izdep taǵy biraz jerge deıin ózen boıyn jaǵalaı júrdim. Bir tómpeshiktiń basyna baryp otyrdym da, sheshindim. Jalǵyz ishki jeıdemmen qalǵanymda sýyq jel denemdi muzdaı qarydy. Biraz julqyna qımyldap kıimderimdi syǵa bastaǵanymda denem jylyna bastaǵandaı boldy. Qaıtadan kıingenimde aıaq-qolym dirildep bezgek adamdaı qalshyldap, tisterim saq-saq qaqty. Taıǵanaı súrine júgirip kelemin. Qyr basyna shyqtym. Entigip tura qaldym. Júgirý qyzbasy sýyq bezgegin basty. Jan-jaǵymdy baıqap aıaq astyma qarasam, qos dóńgelektiń izine kózim týsti. Kompasymdy alyp, onyń jyltyr dirildegen ushyna qarap Tımkovo tarapyn anyqtap kórsem, álgi qos iz solaı qaraı qatar jatyr eken. «Á, bul iz, Jıenishbaevtyń zeńbireginiń izi bolyp shyqty ǵoı» dep oıladym. Aıly Jıenishbaev zeńbirek komandıri edi. Bizdiń batalondaǵy zeńbirekterdiń ishinde jalǵyz sol Jıenishbaev zeńbireginiń dóńgelekteri ǵana temir qursaýly, basqalarynyki avtomashınanyki sııaqty rezınkaly bolatyn: Esimde: maıdanǵa attanardyń aldynda biz Talǵarda bas qosyp edik. Men attardy úlestirip turǵanymda orta boıly, sál qysyńqylaý móldir kóz, qoshqar muryn, sypaıy serjant qyrǵyz jigiti:
- Joldas komandır, bizdiń orýdıege berseńiz myqty shoń - shoń jylqydan berińiz, - dedi aldymda qalt tura qalyp.
- Basqalardan seniń neń artyq edi, - degenimde:
- Bizdiń orýdıes óte aýyr, joldas kombat, - degen ol. «Myna jigitten bir nárse shyǵatyn bolar» dep oılap oǵan attardy tańdap alýǵa ruqsat bergen edim. Sol kezdesý oıyma sap ete tústi. Jıenishbaevtyń izimen Tımkovoǵa qaraı tarttym. Biraz júrgennen keıin aıdalǵan egin ornyna kez boldym. Bosaǵan topyraq kún boıy jaýynnyń sýyn boıyna sińirip alyp, tartpa shalshyqqa aınalǵan. Men aıaǵymdy balǵa túsken shybyndaı zordan basyp kelemin. Úsh-tórt júz metrden keıin iz jolǵa qosyldy. Aıaǵymdaǵy batpandaı aýyr balshyqty súrtip tastap, jeńildegendeı bolyp qara joldyń ýatymen oıǵa qarata júrip kelem. Aspanǵa qaraı aqqan juldyzdaı birneshe raketalar atyldy. Nemister aınalany sonyń jaryǵymen ańdamaq. Pýlemet atyldy. Jipke tizgen qyzyl monshaqtaı jaryq qońyz jyltyr oqtar (trassırýıýşıe pýlı) aspanda tizile aǵyp barady. Pýlemetchık ońdy-soldy jáne tike aldyna oqtaryn sebeleı atyp jatyr. Meniń qasymnan birneshe oq zý-zý etip ótkende, men qýlaı kettim. Typ-tynysh.Baıqap jatyrmyn, jaqynda soǵys dúbiri estilmeıdi. Tómennen ıttiń úrgen daýsy estildi. Birazdan soń pýlemet qaıtadan atqylaı bastady. Nemister Tımkovoda ekeni kúmánsiz. Al, Popov qaıda? Óz atyma Bozjanovty mindirip oǵan Nıkolaıdy qosyp ekeýin Fılımonovtyń sońynan jiberdim, Rahımovty Plemhozda qaldyrdym. Tımoshenkodan jolda aıyryldym, Popovtyń tobyna qosylam dep jalǵyz ózim sandalyp kele jatyp, qarańǵy túnde aıdalada jer tyńdap jatyrmyn. Bunym komandırge jarasar qylyq emes. Jaman aıtpaı jaqsy joq, álgi jańaǵy qańǵyǵan oqtardyń bireýi maǵan tıip ne jaralap, ne óltirse, áıtpese jaýdyń qolyna adasyp júrip tutqynǵa túsem - onda ne bolmaq? «...Oktıabrdiń 27-nen 28-ne qaraǵan túnde Tımkovonyń taranyndaǵy urysta batalonnyı, qımyly sátsizdikke ushyrady. Batalon komandıri habarsyz joǵaldy... - degennen basqa, biz týraly shtabtaǵylar joǵarǵy jerge ne jazbaq», - degen oı meni úreılendirip, ornymnan qarǵyta turǵyzdy. «Batalon joıylmaý kerek, kombat habar-osharsyz joǵalmaý kerek», - dep ózime zekire sóılep solǵa qaraı júrip kelem. «Popov bolmasa, Kraevtyń tobyna kezdesermin. Olardyń bireýi osy jaqyn arada bolýy kerek...» - degen oıdyń ústinde kele jatqanymda jalǵyz okopqa kez boldym. Okoptyń tereńdigi tizeden bolýy kerek. Belýaryna deıin sýǵa batyp,shalqaıa súıenip bir nemis óligi otyr eken. Ony kóre salyp, tóbe shashym tik turyp, denem dir ete qalǵandaı boldy. Baıqasam okoptyń mańynda eshqandaı qarý-jaraq kórinbeıdi. «Men nemistiń aldyńǵy tosqaýyldar shebinde júr ekenmin ǵoı. Myna qazylǵan okoptarǵa qaraǵanda, jaý bul jerge bizden buryn kún batardyń aldynda kelgen bolar. Nemistiń myna óligine qaraǵanda, bul mańaıda bizdiń adamdar bolǵanǵa uqsaıdy», degen oımen taǵy sol jaqqa qaraı júrip kelemin. Aldymnan eleńdep bir adam shyqty. O da, men de bir- birimizdi kórisimen tura qaldyq. Men pıstoletimdi qabynan shyǵaryp aldym da, eger de dushpan bolsa shappasyn basyp qalsam qate kete qoımas, aramyz kóp bolsa jıyrma qadamnan artyq emes dep oıladym. Ol ún qatpady, mende de ún joq... Ekeýmiz birden shuǵyl burylyp eki jaqqa kettik. Endi órge shyǵyp kele jatyrmyn. Art jaqta Tımkovodaǵy nemister birese pýlemetterin bajyldata, birese raketalaryn jarqyrata aspanǵa atqylap jatyr. Bulardyń qoı kúzetip otyrǵan qoıshylardyń aıqaıyndaı saqtyǵyna qaraǵanda bizdiń toptarmen kezdesýi kerek. Qyzyl, jasyl, aq raketalardy kezek-kezek atqylaǵany nesi?«Jaýmen kezdestik!» «Jaý jaqynda. 60 Ádebı KZ Halimiz qaýipti!» degen sıgnaldarmen sońyndaǵylarmen tildesýi bolý kerek. Demek, bizdiń toptar osy mańaıda ǵoı. Men júrip kelemin. Aldymnan munarlana bir úlken maıa kórindi. Bizdiń adamdar!
- Kimder, bul jerde jaıbaraqat dem alyp jatqan?
- Tovarış kombat, - dep Jıenishbaev aldymnan qarsy shyqty. Onyń «Mı» degenin estigende, az ýaqytta kópti kórip sarǵaıyp, saǵynǵan júregim lúpildeı soǵyp, kóńilim bosap kete jazdady.
- Bul jerde neǵyp otyrsyńdar? - dep daýysymdy qatańdaı shyǵaryp, júregimniń lúpilin zordan basyp, shóptiń ústine otyra kettim... Odan keıin serjantqa qandaı sózder aıtqanym esimde joq, temeki tartyp otyryp onyń qyrǵyzsha men orysshany aralastyryp sóılegen sózderin shala-sharpy tyńdap otyrmyn. Qarasam maıanyń yq jaǵynda keńirdegi soraıyp zeńbirek kórindi, eki par at alynǵan aýyzdyqtaryn syldyrlatyp pishen jep tur. Olar oqta-tekte pysqyryp qoıady. Astaryna qushaq - kushaq pishen tósep bizdiń jıyrma shaqty jaýyngerler otyr. «Batalon joıylmas, kombat habarsyz joǵalmas. Bas qosýdyń aldy osy bolar», - dep shúkir aıtyp temekiniń aşy tútinin jutyp otyrǵanymda kókiregim shaıdaı ashylyp, oıym ornyna túskendeı boldy.
***
Aalynyń aıtýy boıynsha: Popov óz rotasymen Lamadan ótý, ezilip jatqan aıdaýly egistiń orny batpaqqa malshylanyp júrý azaptaryn bastan ótkizip Tımkovoǵa jaqyndaǵanda dushpannyń tosqaýyl tobyna kez bolypty. Olarǵa shabýyl -atakamen tıisip qýyp shyǵypty. Tımkovony almaq bop istegen shabýyly sátsiz bolypty. Raketalardyń jaryǵy, burynnan daıyndalyp qoıǵan pýlemetterdiń jaýdyrǵan oqtary ony sheginýge májbúr etipti. Basta kelisim boıynsha Popov oń jaǵynan, Fılımonov sol Kraevtyń toptarynyń sońynan kombattyń kómegin kútken bolar, biraq ta olar der kezinde járdem túgil habar da bolmady... Basqy kelisim - buıryq boıynsha Tımkovony úsh jaqtan birdeı soǵyp alý edi. Ol kelisim komandırdiń oıy ǵana bolyp qaldy. Soǵysta oıdyń bári birdeı is júzine asa bermeıdi, sátsiz jaǵdaı az kezdespeıdi. Komandırdiń shalaǵaılyǵynyń kesiri myńǵa tıedi. Buıryq berseń, oılap ber, jarlyǵyńdy abaılap aıt naqyldy oryndaı bilý de ońaı emes. Komandırdiń oıy tereń, sheshimi salmaqty bolsa - sý basynan tunady degendeıin istiń kóbi sátti, arty ıgili bolady, oıy sholaq, sheshimi jeńiltek bolsa - sý basynan laılanyp, is sátsiz bolyp, aıaǵy búlikke ushyraıdy. Men shtab dıvızııadan degbirsiz shabarmandardyń buıryǵyn aldym. Ózim bolsa lajsyzdan jer jaǵdaıyn, aýa raıyn, táýliktiń ýaqytyn, dushpannyń jaǵdaıyn, ózimizdińjaýyngerlerdiń qaljyraǵan jaǵdaıyna baılanysty tereń oılamaı: «Júr de júrdiń» astynda asyqtyrýmen saıaz sheshimge kelip, buıryq ettim. Buıryq pen tájirıbeniń aıyrmasy jer men kókteı ekenin soǵys aıamastan betime shoqtaı basyp otyr... «Otpen oınaýǵa bolmaıdy, shyraǵym» dedi maǵan sol túni soǵys, soǵystaǵy ómir aqıqaty. Men shynymdy aıtsam, osy joldardy búgin jazyp otyrmyn, ol kezde meniń oıym basqasha edi... Al endi sol túnge qaıta soǵalyq.
- Rotalaryń qaıda? Komandır qaıda? Saıası jetekshi qaıda? degen suraqtarmen men serjanttyń sózin bóldim.
- Joldosh kombat, olardan ózimiz te aıyrylyp qaldyq. Qaıda ekenin bilbeıbis, - dedi serjant - orýdıemistiń dóńgelekteri jerge oqtyǵyna deıin enip attarybis bir tarta almaı, osımıs ıin tireı ıterbelep sordan órge shyqtyq ele. Qaıterimisti bilmeı turǵanymysta, alda urysh bashtaldy. Komandırdın bir baılanysshy kelip: «leıtenant atsyn» dep buıyrdy, -dedi. Bis Tımkovo tarapyna qarata jıyrma shaqty oq attyq. Myna qarańǵy túnde neni dáldep attyńdar? Kim biledi, joldosh kombat. Nemister de eshnárseni kórip atqylaǵan joq shyǵar. Bis te olardyń tarapyn shamalap .atqyladyq qoı. Dushpandy degbirleý úshin be? Solaı. Odan keıin ne boldy? Odan keıin, joldosh kombat, nemister ústin-ústin kóp atqylap, oq jaýdyrdy. Saıası jetekshimiz jaralanypty. Jaý jolatar emes. Komandırden shegin degen buıryq aldyq. Attarymys boldyrdy. Jigitter kómektesip osy jerge zordan jettik. Jaıaý áskerler salt qoı - olar bizden ozyp ketken bolar. - Seniń úniń qyrǵyz bolǵanmen, sózińniń kóbi qazaqsha ǵoı. - Men qazaqtyń jıenimin, ákem de qazaqtyń jıeni eken. Naǵashysynyn, aýlynda turǵan eken. Sonda ol kisige Jıenishbaı dep at qoıylypty. Qazaq pen qyrǵystyń sózderin aralashtyryp sóıleı beremis, taı eke, - dep Aaly myrs etip murtynan kúldi. Dushpan tarapynan birneshe raketalar atyldy. Ysqyra zýyldap ushyp kelip on shaqty mına men snarıadtar bizdiń qasymyzǵa túsip tars - turs etip aınalany jańǵyrta jaryldy. Keıbireýiniń jańqalary yzyńdap - zýyldap ústimizden óte shyqty. Biz otyrǵan jerimizde buǵa qaldyq. Dushpan taǵy da birneshe ret bastyrmalata atqylady. «Karta boıynsha eseptep, Tımkovo gorany jobalap atqylap turǵan bolar» dep oıladym. Ornymnan tura bergenimde jap-jaqyn jerden:
- Lojıs (jatqyn), - degen daýys estildi.
- Áı! Sen Kraevbysyń? Kel munda tez!
- Sıas, begý (qazir jetem).
- Sen esalań manaly beri qaıda sandalyp júrsiń?
- Shynymdy aıtsam. joldas kombat, biraz adastyq. Sýdan ábigerlenip zordan óttik. Onyń jaı qýat jerin izdep biraz áýrelendik. Aýyr pýlemetterdi sýǵa jiberip ala jazdadyq. Jańadan ǵana basymyzdy qosyp, esimizdi jınap óz azımýt - baǵytymyzǵa shyqtyq.
- Toı tarqaǵanda ǵana jónderińdi taýypsyńdar ǵoı.
- Iá, ne bop qaldy, joldas kombat?
Men Kraevqa kórgen-bilgenimdi aıttym.
- Apyrm-aı, Popovtyń ketip qalǵany nesi eken? Qaıda ketti eken ol? - Volokolamskige qaraı tartqan bolar. Osy arada bir jarym vzvodtaı tobyn tastap ketipti.
- Tımkovoǵa taǵy shabýyl jasasaq qaıtedi?
- Joq. Jaý saqtanyp qaldy. Endi bolmaıdy, Kraev. Mezgilin ótkizip aldyq. - Eger nemis shaba qalsa qaıtemiz?
- Ol tań atqansha ornynan qozǵala qoımas. Tımkovodaǵy kúshi onshama kóp kórinbeıdi. Raketa atyp járdem surap otyrǵan jaý túnde shabýyl jasaı qoımas. Kraevqa qyrdyń jonyna bekinýdi buıyrdym, Jıenishbaevty Popov tobynan qalǵan jaýyngerlerdiń basyn quraýǵa jumsadym. Olar ketti - men qaldym.
***
Jıenishbaev Popov tobynyń qalǵany bir jarym vzvodtaı jaýyngerlerdi biz otyrǵan pishen maıasyna ertip keledi. Vzvod komandıri leıtenant Tereşenko qatty jaraqattanǵan eken. Leıtenant ıyǵynan dem alyp entigip otyryp baıandady... Tımkovoǵa bara jatqan jolda jyǵyla - súrinip júrgende myltyqtar men pýlemetterdiń mehanızmderine meılinshe balshyq kirip birinen keıin biri úni bitip atýǵa jaramaı, isten shyǵa bastapty.
Qoldaǵy atylmaǵan myltyqtyń jaı shoqpardan aıyrmasy ne? Popovtyń sheginýge buıryq bergeni, sol sebepten bolǵan eken. Plaş-palatkadan zembil istep, astyna qalyńdap shóp tósep leıtenantty dáriger pýnktine úsh-tórt jaýynger kóterip alyp ketti. Qasymdaǵy jaýyngerlerge pishenge oranyp jatýǵa ruqsat berip, ózim maıanyń tóbesine shyǵyp ornalastym. Nemister anda - sanda raketa atyp, sırek-sırek bes-alty mına tastaýda. Jıenishbaev maǵan qurǵaq ishki kıim men shulǵaý alyp kelip:
- Sheshinip qaıta kıinińiz, joldas kombat. Manaty beri qalshyldap tisińiz tisińizge tımeı turǵanyn qansha sezdirmeımin degenmen bilinip-aq tur, - dep meniń erkime qaramaı etigimdi aıaǵymnan tarta bastady. Men sheshindim. Sýyq jel denemdi qaryp alǵandaı bolǵanda titirkenip «Ý - ý - ý» desem kerek. - Á, taǵa sizdiń halińiz múshkil eken, - dep Aaly aı-shaıǵa qaramastan terini ılegendeı óziniń qarýly qolymen meniń denemdi ýqalaı bastady. Bulshyq etterimdi ezgilep, arqamdy shapalaqtap boldy daǵy, súlgimenen batyra - batyra eki ret ysqylap shyqty. Men qurǵaq kıimdi kıip pishenge oranyp jatyp, tezden - aq uıqyǵa kettim.
- Joldosh kombat! Joldosh kombat! Turyńyz, tań bozaryp keledi, - dep meni Aaly julqylap zordan oıatty.Men turdym. Aalynyń qaraqattaı eki kózi ólikti tiriltkendeı kúlimsirep tur eken. Kıinip, joryq saımandarymdy ıyǵyma asynyp, beldigimdi qysa býynyp bolǵan soń:
- Men qansha ýaqyt uıyqtadym, Aaly? - dep suradym serjanttan. - Keminde úsh saǵattaı uıyqtadyńyz.
- Ájeptáýir - aq tynyǵyp qalyppyn. Bul jerge eshkim kelgen joq pa? - Bozjanov pen sizdiń atqosshyńyz kelip, sizdi oıatýǵa batpaı, attaryna shóp jegizdi de qaıtyp ketti.
- Olar ne aıtty? - Bilte shamnyń jaryǵymen plaş-palatkanyń ústinde túnimen pýlemetterdi tazartýdyń sońyndamyz, - dedi. Plemhozdyń úıinde istep jatqan kórinedi.
- Popovtan habar bar ma?
- Joq. Áli eshqandaı derek joq.
- Azyq-túlikpen basqalary kelip pe?
- Joq. Áli kelmepti olar.
-Al, endi búl jerde men otyra bermeımin. Osy mańaıdaǵy eń yńǵaıly pana myna shóptiń maıasy. Bul jerden esh jaqqa ketpeı - aq qoıyńdar. Jigitterdi qashan soǵys bastalǵansha oıatýshy bolmaǵyn. Demalǵandarynyń bir-ekeýin baqylaýshy qoı - daǵy óziń de demal, - dep Aalyǵa pysyqtap, ózim júrip kettim.
...Jaýyn saıabyrsyp baryp tún ortasynda toqtaǵan. Batystan jel soǵyp bulttardy qýyp barady. Tań bozaryp atyp keledi. Dalada búkireıe ıyǵyn yqtaı júgirip júrgen birneshe adamdardy alystan kórdim. Olar baılanysshylar bolýlary kerek. Túngi sýyq jer betin qatyra almapty. Ár shuńqyrda sheti kilegeılene qaımaqtala túsip ketken jaýynnyń sýy qaqtana qata bastapty. Jaýyn ústinen jel óńmenimnen ótip, tún uıqysyn qyryq bóle qalǵyǵan qajyǵan azamattar tobyna laıdy sypyldata basyp kelemin. Bir toptyń qasyna kelip kórgenime sener - senbesimdi bilmeı turmyn: qazylǵan saıaz ordyń túbine qalyńdap tóselgen sabannyń ústinde jaýyngerler uıyqtap jatyr. Árqaısysynyń qasynda qural-saımandary okop jaǵasynda súıeýli tur. Bireýdiń eki qolyn jeńine tyǵyp, qulaqshynyn betine qaptap, ıyǵyn qomtyqtap, eki búktele tizesin qushaqtap jatqanyn kórip: «Myna jatys qazekeńniń jatysyna uqsaıdy» dep oıladym da, basqa topqa barsam, olar da jańaǵydaı uıyqtap jatyr. Odan basqa topqa qaraı bet ala bergenimde aldymnan aıaǵyn naq-naq basyp leıtenant qarsy shyǵyp, qalt tura qalyp:
- Joldas aǵa leıtenant, ekinshi rota bekinis shebinde, ornalasýda. Rota boıynsha kezekshi leıtenant Brýdnyı, - dep baıandady ol qarlyqqan daýsymen.
- Rota komandıri qaıda? - Tómende, pýlemetterdi tazalaýshylardyń qasynda.Brýdnyı qara tory, orta boıly, móldir kózdi, qyr muryndy kelgen symbatty jas jigit. Bul joly kózi qur súldedeı kirtıip, erni kógerip, saǵy synǵan, jasyǵan. Olaı bolýynyń eki sebebi bar bolatyn: birinshiden, tún - kún boıy damylsyz joryq pen soǵys azaby kimdi qajytpasyn; ekinshiden, buryn tasalańdap áli erkeligi basylmaǵan, biraq ta óte pysyq, shıraq jas leıtenant budan bir jeti buryn tosqaýylda vzvodymen turyp jaý bastyrmalatyp kele jatqanda ruqsatsyz pozıtsııasyn tastap shegingendikten, men oǵan qatty keıip «sen sııaqty ushqalaqtardyń maǵan keregi joq, qaıda barsań onda bar» dep ornynan alyp batalonnan qýyp jibergen bolatynmyn.Keıinnen general Panfılov: «ıA vam rekomendýıý obelıt Trýdnogo pered tovarışamı», - dep meniń sheshimime narazylyq bildirgen, al Tolstýnov bolsa ony nagradǵa tapsyrǵyn dep,-«Ol qaımyqsa arpalysa - aıqasa qaımyqty, tyrym-tyraqaı bolyp degbirlene qashqan emes», - degen bolatyn. Men osy ýaqytqa deıin ekeýiniń aıtqanyn oryndamaı keldim. Brýdnyı bolsa shtab tarapynda bos júrgen. Sodan beri ekeýmiz jolyqqan saıyn, álgi jaǵdaı oıymyzǵa túsip bir-birimizge salqyn qaraıtynbyz. Bul joly da Brýdnyı burynǵydaı syryn asha sóılemeı, tek ýstav boıynsha baǵynyp, salqyn baıandap, solǵyn múlgip turdy.
- Sizdi kim kezekshi etip taǵaıyndap edi?
- Leıteınant Rahımov jumsady, - dedi ol. Kózin múlgite qarap, qapalanǵan túri ózgerip ketti. «Osy ýaqytqa deıin keshirmeısiz, osy ýaqytqa deıin senbeısiz be?» -degen suraq boı pishininde tur. Men de tómen qaradym. «Eń alǵashynda Brýdnyı kináli edi, al endi onyń aldynda siz aıyptysyz. Siz oǵan qataldyq istedińiz», - dep edi general sóziniń aıaǵynda. Ekeýmizde de ún joq. Biraz turdyq.
- Al, Brýdnyı, - dedim men onyń betine tike qarap, - anaý maıanyń túbinde úshinshi rotanyń bir jarym vzvod jaýyngerleri jatyr. Baryp solarǵa komandır bolyńyz. Bekinisti osyndaǵydaı uıymdastyryńyz, - degenimde leıtenant qýanyp jymyńdaı kúlip:
- Est, tovarış kombat! - den qalt tura qaldy.
- Men Kraevtar kelgenshe osynda sizdiń ornyńyzǵa kezekshi bola turaıyn. - Ruqsat bolsa men tez baraıyn, joldas kombat, - dep reńi kirip, jadyraı surady ol.
- Baryńyz, jolyńyz sátti bolǵaı. Brýdnyı eki qolyn siltep, adymyn kere basyp, enteleı jóneldi. Birazdan keıin qadamy qysqaryp, ıyǵy qomdalyp, basyn shulǵyp tómen qaraǵandaı boldy. Maǵan ol qolymen kózin súrtkendeı kórindi.
- Brýdnyı! - dep aıqaıladym men. Ol shuǵyl tura qalyp maǵan qaraı buryldy. Men judyryǵymdy kórsetip: - Ne smet plakat! - dep zekirdim. - Est ne plakat! - dep jaýap qatty da maıaǵa qaraı júgire jóneldi. Men onyń daýsynan, júgirisinen qýanysh sezimin baıqaǵandaı boldym. Onyń sońynan qarap turǵanymda kózim munarlanyp, júgirip bara jatqan leıtenant pen shóp maıasy saǵymdalyp, buldyrap ketti. Kózimniń jasyn bir syǵyp alyp, basqa vzvodtyń pozıtsııasyna qaraı júrip kettim.
***
Kelgen vzvodta da jaýyngerler uıyqtap jatyr eken. Eshqaısysyn oıatpastan rotanyń oń qanatyna jete bergenimde bes-alty jaýyngerdiń qorjańdap bekinis istep jatqanynyń ústinen shyqtym...Meni kóre salyp tapaltaq boıly, qoı kóz,istik muryn, bet-aýzyn qyltıǵan jıren saqal murt túgi basqan efreıtor Ostap Bloha júgirip kelip qalt tura qalyp ne istep jatqandaryn baıandady. Bloha aýyr pýlemet «Maksımnyń» atýshysy edi. Pýlemet okopyna saban tósep qoıypty.
- Mynalaryń okop emes, áp-ádemi uıaǵa uqsaıdy ǵoı, - degenimde Bloha jymııa kúlip maqtanyp:
- Taǵy da osy sııaqty eki-úsh okoptar istemekpiz, joldas kombat, - dedi.
- Al, pýlemetteriń qaıda, erim?
- Pýlemetterdiń barlyǵyn tazalap áli babyna keltire almaı jatyrmyz. Komandır men polıtrýk ekeýi de tómende sonyń áýresimen júr.
- Onda myna istep jatqan uıalaryń tek uıqy úshin bolyp shyqty ǵoı. - Joq, joldas kombat, bir saǵattan keıin pýlemetter babyna keledi... - deı bergende, saıdan bir nárseni arqalap kele jatqan tórt-bes adam kórindi.
- Áne! Pýlemet alyp keledi, - dedi julyp alǵandaı bir jaýynger. Vzvod komandıri jas leıtenant Belıakovke ergen jaýyngerler plaş-palatkaǵa oraǵan pýlemettiń «múshelerin» alyp kelip jerge qoıdy.
-Múlde qajydyq, joldas kombat,-dedi kúrsinip, leıtenant, - tún boıy áýrelenip, bir- aq pýlemetti túzettik. Budan bylaı pýlemetke shyq tıgizbeı, bir jerden bir jerge qozǵalǵanda jórgektegi baladaı orap júrýge tura keler. Jaýyngerler biz áńgimelesip turǵanda pýlemetti qalyptastyryp okopqa ornalastyrdy da, árqaısysy oz oryndaryna ornalasqanda Bloha:
- Pýlemet atýǵa daıyn, - dep baıandady
- Oqta! - dep men komanda berdim. Sary oqtar tizilgen kendir lentanyń súıir jez ushy jylansha sýmańdap oqtaýshynyń qolynan pýlemettiń kómeıine endi... Bloha tutqanyń qulaǵyn judyryǵymen nuqyp - nuqyp, shappany ersili-qarsyly siltedi...
- Razrıajaı!.. - Lenta pýlemetten shyǵaryldy.
- Zarıajaı!..
- Razrıajaı!.. - dep eki-úsh ret qaıtalap istetkenimde, Belıakov: «Apyrm - aý! Bizge senbeı tursyz ba?» degendeı maǵan qarady.
- Zarıajaı!
- Gotovo! -dedi Bloha.
-Tremıa korotkım ı ocheredıamı ogon! - dep komanda bergenimde Bloha tutqany myqtap ustap qos barmaǵymen shappany basty.
- Tra-ta-ta, tra-ta-ga, tra-ga-ta! - dep pýlemet bezildeı jóneldi.
-Stoı! Proverıt ýstanovkı,- dep buıyrdym.Jaýyngerler tekserip bolyp baıandady.
- Bloha! Daıte odný dlınnýıý ochered, - dedim men atqyshqa. Ol qujyrlana taǵy basty. Trrr-trata-trarratata deı jóneldi pýlemet. Atqysh qos qolmen tutqadan aırylar emes, pýlemette Bloha bezgek tartqandaı qalshyldaı, dirildep jatyr.
- Stoı! Razrıajaı!
Pýlemetimiz babynda ekenine kózimiz jetti. Azanda aınalany jańǵyrta pýlemet sarynyn shyǵardyq. «Biz qyr basyndamyz», «Biz bosyp ketken joqpyz», «Biz urysqa daıynbyz», - dep habarladyq dushpandy da, dosty da. Bizdiń batalon úshin 1941 jyldyń 27 oktıabriniń tańy osylaısha atty.
* * *
Belıakovqa daıarlyq jumystaryn qalaı uıymdastyrý jaǵyn aıtyp bolyp júrip bara jatqanymda ol kúmiljip:
- Eger de urys bastalsa ne etemiz, joldas kombat? - dep surady. - Jaqynda urys bastala qoımas.
- Nege olaı oılaısyz?
- Biz de, dushpan da áli esin jınap ala qoıǵany joq. Bastalsa úsh-tórt saǵattan keıin bastalar. Onda bizge biraz isteýge ýaqyt bar kórinedi ǵoı. Baqylaýshylar qoıǵandaǵy, tezden jatyp uıyqtańyzdar.
- Uıyqtaı almaımyn, joldas kombat.
- Buıyryp etilgende, uıyqtaı almaımyn degen de sóz bola ma eken. Vam prıkazano spat!
- Ózińiz qashan demalmaqsyz, joldas kombat?
- Men tún boıy uıyqtadym... Túngi sátsizdiktiń barlyǵy meniń uıqymnyń saldary, joldas leıtenant. - Odan soń Belıakovqa oqýshyǵa da málim jaǵdaılardy aıtyp berdim. Leıtenant meni ózenniń jaǵasyna deıin shyǵaryp saldy.
***
Ótken túnde arnasyna syımaı taý ózenindeı qutyryp jatqan Lama jynynan aırylǵan baqsydaı mop - montaı ıreńdep jyljyp jaı aǵyp jatyr. Rossııanyń topyraqtary bos keledi - kishkene jaýyn jaýsa onyń oı-qyrynda taıǵanaqtamaı júre almaısyń.Kelte buıryq, nóser jaýyn, qarańǵy tún, belýardan batpaq, qajyǵan qol saǵymdy syndyryp jabyqtyryp, jasytyp úmit úzilip, belim kesilip qala jazdapty - táltirekteı qyrdan oıǵa taıǵanaı basyp kelemin. Bir aınaldyrǵandy-shyr aınaldyrady degendeıin. aýyr tún bastan ótti-ketti, al endi kúndiz qandaı halde bolar ekenbiz? Aýyr bir tún ótti bastan,Quıdy nóser aıamastan, Óńmenińnen jel ótti. Suǵa aǵyp, Oqty qaǵyp, Birneshe jas qyrshyn ketti. Іshim kúıdi, kóńilim muńdy Táltirektep taıǵanap, Qyrdan oıǵa men kelem. Qoregim joq, kúni-túni tynym almaı, Qarny ashyp sapta turǵan Jaýyngerge ne berem?
***
Bizdiń shtab keshegi plemhozdyń úıine ornalasqan eken. Aldynda turǵan jaýyngerler menimen sálemdesip jol berdi. Aldyńǵy bólmege kirip kelsem jerge tóselgen plaş- palatkanyń ústinde shashylyp jatqan pýlemettiń temirleri, múıishte úıilip jatqan shúberek, kendir túbiti, maqta. Bozjanov pen Kraev ekeýi jeńderi shyntaqtaryna deıin túrilgen, saýsaqtary sarǵylt býryl maı, tazartyp bolǵan bir pýlemetti qurastyryp, bir jeriniń qııýyn kelistire almaı turǵanynyń ústinen shyqtym.
- Jaýyngerlerge úıretpeı, endi ózderiń qara terge túsip tur ekensizder ǵoı, - degenimde, ekeýi de bastaryn kóterip oryndaryńnan ushyp turdy. Jalqaýlyq túbi - qorlyq degen osy bolady. Senderdiń myna istep jatqandaryń, meniń atqosshym Sınchenkonyń ornyna men at erttep, er-turman tazartyp jatqanmen teń.
- Joldas kombat, tún boıy...
- Tart tilińdi! Óz obalyń ózińe. Úırete bilmeseń, jumsaı bilmeseń budan bylaı da kórgen kúniń osy bolady. Kto býdet komandovat rotoı? Leıtenant Kraev ılı efreıtor Bloha?..
- Joldas kombat, óte tyǵyz bir istiń kezinde keldińiz, - dep ekinshi bólmeden Rahımov meni shaqyrdy. Rahımov óte uqypty jigittiń biri edi. Ol karta boıynsha bilgen derekterin maǵan baıandady.
- Kórip tursyz, joldas kombat, kórshilerimizden bizben ıin tiresip qoltyqtasyp turǵan eshkim joq. Jer jaǵdaıy shalǵaı, aramyz ashyqta, alysta. Oń jaqtaǵy kórshimizden aramyzdyń qashyqtyǵy eki kılometrdeı, sol jaqtaǵy kórshimizben bir jarym kılometr. Bizdiń sybaǵamyz da normadan eki ese mol. Jan-jaǵymyzdy qalaısha qamtamasyz etpekpiz?
- Pýlemetter men zeńbirekterdiń... taǵy kerek kezinde Fılımonovtyń rotasyn jumsarmyz... Qoı, kózben kórip turyp jer jaǵdaıyn baıqap sheshelik máseleni. Shaqyr komandırlerdi rekognostsırovkaǵa baryp aldymen jer tanyp alalyq.
***
Tımkovskaıa goranyń dál qyr tóbesindegi bir shóp maıasyn tasalaı toptanyp turmyz. Aýa raıy ashyq. Aspan bultsyz. Aınalanyń barlyǵy kóz jetkenshe aıqyn kórinedi. Alystan qaraýytyp Rıýhovskoe, Spass-Rıýhovskoe, oıda Tımkovo, batysta keshe azanda, túnde kóshesinen biz ótken kók kúmbezdi shirkeý bar Volokolamsk qalasyn kózben sholyp turmyz. Alystan samoletter saryny estildi. Teriskeı jaqtan qataryn tizgen tyrnadaı aspanda bombardırovşıkter kórindi. Olardyń ústin ala qarshyǵadaı zymyrap ıstrebıtelder ushyp júr. Báriniń bet alysy Volokolamsk... Gúrildep, zýyldap bizdiń ústimizden ótip barady. Qalaǵa jaqyndaı bergende samoletter mańaıynda burq-burq etip seńseń terideı on bes-jıyrma kók buıra bulttar paıda boldy. Ol bizdiń aspanǵa atqysh (zenıtka) zeńbirekterdiń oqtarynyń jarylǵan orny. Samoletter qaıqııa órlep baryp, qala men stantsııanyń ústinen tómen qaraı túıilip baryp bombalaryn tastap, qaıtadan órleı ushyp teriskeıge burylyp ketip jatyr... Dabyl qaqqandaı tars-turs saryn, quıyndaı aspanǵa shapshyǵan qara tútin. Ol iri bombalardyń jarylyp, qala úıleriniń kúlin kókke ushyryp oıran salǵany... Bombardırovşıkterdiń sońynan ile jer baýyrlap qalbalaqtaı ushyp (oryssha - breıýşıı polet), oq jaýdyryp, maıda bombalar tastap shtýrmovıkterdiń birneshe toptary biriniń sońynan biri úsheýlep, altaýlap, toǵyzdan qatarlanyp zýyldap ótip jatty. Samoletterdiń oıranynyń tútini basylmaı-aq izbe-iz alystan kún kúrkirep, naızaǵaı atqandaı qatty saryn estiledi: artıllerııa surapyl dabyly bastaldy. Qala ústinde myńdaǵan snarıadtar men mınalar ushyp, ysqyra kelip jaýdy. Jer kúńirenip ketti. Qala talqandalyp, qoıý qara tútin qaptap, úıler órtene bastady.
- Demek, joldas kombat, dushpan barlyq kúshin qalaǵa salmaq boldy ǵoı, - dedi Rahımov.
- Ánikı, tankter keledi, - dedi Bozjanov.
- Apyrm-aı myna ıt bizdiń kisilerge tynys aldyrar emes qoı. A! Qaıtedi, eı osy?!
Oıdaǵy Tımkovo tarapynan órlep, tasbaqasha jer baýyrlaı órmelep kele jatqan tankter, onyń sońynan mashınaǵa mingen jaıaý áskerler erip keledi, al artıllerııa bolsa atqylaýyn toqtatar emes, quıyndata tómpeshtep jatyr. Atys saıabyrsı kelgende tankter qalanyń shetine jetti.
- Al endi kóshede qoıan-qoltyq bastaldy. Qala úshin urys keshke deıin sozylýy da múmkin, - dedi Rahımov.
- Ne iste demeksiz, joldas kombat? - Kóretinderińdi kórdińder ǵoı. Bizdiń turǵan shebimiz qaladaǵy soǵysypjatqan bizdiń kúshterdiń oń qanaty. Biz berik bolsaq dushpannyń olardy bul jaqtan oraǵytyp almaýyna sebep bolamyz. Keshikpeı-aq bizdiń de kezegimiz keler. Baryńyzdar oryndaryńyzǵa. Daıyndalyp saq bolyńyzdar, - dep tarattym komandırlerdi. Bir saǵattan keıin nemisterdiń birneshe toby biz jaqqa qaraı buryldy. Tankteri joq, jaıaý áskerleri ǵana.
- Al endi bizdiń kezek bastaldy, joldas kombat.
- Negizgi kúshiniń sol qanatyn qamtamasyz etkeli istep jatqan qımyly ǵoı. - Onshama kóp kórinbeıdi ǵoı.
- Osyǵan tótep bersek te jarar.Qalanyń tarapynan qyzý - qyrǵyn soǵystyń dúbiri estiledi. Oǵan qaraǵanda arpalys - aıqas kóshe saıyn ekendigi baıqalady. Bizdiń kúshter ońaılyqpen bere qoıar emes. Bizdiń aldyńǵy maqsatymyz - qalada belýardan qan keship soǵysyp jatqan kúshimizdi jaýdyń az tobyna bolsa da oń jaqtaǵy ókpe tustan soqtyrmaý. Qaıtse de soǵan jarap bersek, olarǵa kórsetken járdemimiz sol bolmaq. - Fılımonovty sol jaqqa shyǵaryńyz. Ashyq aralyqtarǵa biteý bolsyn. Barlyq pýlemetter men zeńbirekter de sol jaqqa nysanasyn buryp daıyn tursyn. Jaý qyrdan yldılap oıǵa túskenshe atýshy bolmańyzdar. Neǵurlym jaqyndaǵanyn kútelik, - dep jumsadym shtabtaǵy komandırler men baılanysshy habarmandardy. Fılımonov bastaǵan top vzvod vzvodymen qozǵalyp jańa shepke bara jatyr. Keıbir pýlemetter men zeńbirekterdiń pozıtsııalaryn ózgertýge kiristi. Nemister bizdiń jaqtan bul manevrdi kórip biraz kidirip toqtaldy. Eki jaqtan da atys joq. Birazdan soń jaýdyń taǵy bir tobynyń qarasy kórindi.
- Mynalary neǵyp doǵarylyp qaldy desem, sońynan osynshama kúsh kútip jatyr eken ǵoı, - dedi qasymdaǵy Bozjanov.
- Bulardyń oıy bir tobymen bizdi solǵa túrip tastap, ekinshi toby qaladaǵylardyń oń búıirinen soqpaq qoı, - dedi Rahımov. Oıy solaı bolar, áıtpese toqtamas edi.
- Al endi biz de qarap jatpalyq; Kraev pen Brýdnyıdyń aldynda eshkim kórinbeıdi, ekeýi de saıdyń arjaǵyndaǵy ormanǵa qaraı birtindep sheginýdi bastasyn. Sol qyrdan oıpańdy da, qalanyń shetin de atqylaý qolaıly bolar, - dep buıyrdym Rahımovke. ...Kútpegen jerden oń jaqqa kórshi polktyń komandıri ІІІehtman komıssary Korsakovpen birge keldi. Shehtman taza kıingen, orta boıly, qasqa bas, qońqy muryn, sopaq bet podpolkovnık. Korsakov bolsa suńǵaq boıly, jasyl kózdi, at jaqty kelgen, minezi aýyrlaý batalon komıssary. Olarǵa men qysqasha jaǵdaıdy aıtyp, ózimniń turaqtalǵan sheshimimdi baıandadym.
- Ashyqtan-ashyq jerde, dushpannyń kóz aldynda oıyńyzdy qalaısha iske asyrmaqsyz? Oǵan dushpan kóne qoıar ma eken, - dedi Korsakov.
- Biz de onykine kónbeımiz. Ashyq jerde jasyrynbaq oınamaq emespiz. Bir rotanyń oǵyn bir rota qalqan tutyp, anaý turǵan ormandy tóbege jetsek, bastyrmalatyp atyp nemisti qalanyń shetine jolatpaımyz.
- Menińshe kombattyń sheshimi durys, - dep qoshtady meni Shehtman.
- Biraq ta bir qozǵalǵannan keıin toqtaı almaı júrmeseńizder!dep komıssar kúdiktengenin aıtyp turǵanda birneshe oq zýyldap qasymyzdan óte shyqty. Oqtyń bireýi Shehtmannyń aldyndaǵy kesekke tıdi.
- Barlyǵy túsinikti ǵoı. Al júrińiz, komıssar, biz keteıik,dedi Shehtman sózin aıaqtatpaı.
- Kórshi bolǵannan keıin, aramyzdy anyq - qanyqtap alalyq ta, - dedi komıssar.
- Anyqtaıtyn nesi bar, táıir - aı. Júrińiz, bizdi kútip otyrǵan bolar. Júrińiz, - dep Shehtman júrip ketti. Olar kóp uzamaı-aq nemister bizdi artıllerııa, mınometpen atqylaı bastady. Qarqyny onshama kúshti emes - kóp bolsa bir - eki-úsh-aq batareıa sırektep atqylap tur. «Neǵyp kópkidirdi desem, artıllerııamen bizdi biraz tómpeshtep alyp tıispek eken ǵoı. Qaladaǵy kúshten saǵan kúrdeli járdem bola qoımas jýyraqta» dep oıladym. Fılımonovtyń toby, bizdiń birneshe pýlemetter men zeńbirekter jaýǵa oq jumsady. Entelep kele jatqan jaý qatarlary jata qaldy. Men tastan qalanǵan saraıdyń yǵynda turmyn. Kraev pen Brýdnyıdyń toptary vzvod - vzvodtan aralaryn qashyq ustaı ańdalap Tımkovo qyrynan ózen boıyna yldılap keledi. Ózenge jete bergende olardy nemister atqylaı bastady. Olar jata qaldy. «Jatpastan, toqtalmastan, sýdan, shosseden ótip jańa pozıtsııasyna ornalassyn» degen buıryqpen baılanysshylar júgirip ketti. Biraz daǵdarystan keıin, barlyǵy oryndarynan turyp bytyraı antalap tez júrip keledi. Men turǵan saraıdyń qatarynan óte bergende bir bólimsheniń aldy - artynan birneshe mınalar burq ete jaryldy. Jaýyngerler júgirdi.
- Eı! Ne bejat! I ne lojıtsıa! - dep aıqaıladym men.
- Nege olaı dedińiz? - dedi qasymdaǵy Bozjanov tańdanyp.
- Nemister de, Fılımonovtyń toby da mynalar qashyp bara jatyr dep oılap qalmasyn, - dep jaýap qatty oǵan Rahımov.
- Habı, sen osylarmen birge jańa pozıtsııaǵa bara bergin. Kelisim boıynsha bekinis uıymdastyr. Men Fılımonovpen birge baramyn. - Rahımov júgirip Kraevty qýyp jetip, ekeýi top arasynda, dushpannyń atysy astynda jańa pozıtsııaǵa qaraı júrip barady. Keıbir jaýyngerlerge oq, áıtpese snarıad pen mınanyń jańqalary daryp, olardy ekeýlep joldastary súıemeldep, áıtpese kóterip barady...
- Men sizdiń qasyńyzda bolaıyn, joldas kombat, - dedi Bozjanov.
- Qalsań qalǵyn. Dushpan artıllerııamen Fılımonovtyń tobyn biraz tómpeshtep aldy da, oryndarynan turyp tizbektele antalap keledi. Olardy Fılımonovtyń toby barlyq qarýlarymen atqylady. Bireýi qulap, bireýi jyǵylyp, bireýleri súrinip qatarlary sırektegenine qaramastan, nemister entelep kele jatyr. Bizdiń jaqtan atys kúsheıe bastady.
- Nemister toqtap jata qaldy, qarańyzshy! - dedi Bozjanov.
- Júgir Fılımonovqa. Endi nemisterge Kraev pen Brýdnyı jańa pozıtsııadan oq atqansha bas kótertkizbesin.
Bozjanov júgirip ketti. Qyr basynan jaýdyń bir pýlemeti bizdiń sheginip bara jatqan toptardyń ústine oq jaýdyrdy. Biz jaqtan bir zeńbirek bastyrmalata ata bastady. Jaý pýlemetiniń úni óshti. Alystan estilgen dúbir sarynyna qaraǵanda qalada áli de qyrǵyn soǵys júrip jatqanǵa uqsaıdy. Bozjanov júgirip qaıtyl kelip:
- Fılımonov she... sheginýge ruqsat suraıdy, - dedi entigip:
- Shaqyr onyń ózin munda! Bozjanov saraıdyń múıishine baryp qolyn bulǵaqtatyp Birneshe belgiler kórsetti. Baıqaýymsha ekeýi burynnan alystan qalaı tildesý jóninen kelisip qoıýlary kerek.Fılımonov ornynan tura salyp bizge qaraı ytqı júgirdi. Rota bastyrmalatyp atqylap jatyr.
- Sizdiń buıryǵyńyz boıynsha, - dep Fılımonov demin ala almaı sóıledi. - Qazirshe barlyǵy da oıdaǵydaı bolyp jatqan kórinedi, Efım Efımovıch, - dedim men oǵan.
- Sizderge taǵy da biraz shydap berýge tura keler. Kraev, Brýdnyı toptary ketken taraptan atys bastaldy, úsh - tórt zeńbirektiń snarıadtary jaý tobynyń qatarynda burqyldaı jaryldy.
- Opyrmaı, aralary tipten jaqyn edi, ózderimizdiń oqtarymyz ózderimizdiń adamdarǵa tıip júrmese ıgi edi, - dedi Bozjanov. Meniń atqosshym Sınchenko eki atty jetektep kelip maǵan kózimen «ana jaqtan atys bastaldy ǵoı, endi ne qyp tursyz?» degendeı qarady.
- Sen shapqyn Rahımovqa, - dedim men oǵan, - atysty barlyq quraldardan údetsin. Jıren qasqany da jetekteı ketkin, men jaıaý baramyn.
- Al, Efım Efımovıch, birtelep vzvod - vzvodtan sheginýdi uıymdastyryńyz. Bir vzvod jańa pozıtsııaǵa jetkenshe ekeýi ornynan qozǵalmaı atqylap jatsyn. Shegingender ata bastaǵanda ekinshisin ornynan qozǵańyz. Ózińiz eń sońǵy vzvodpen birge sheginińiz. Biz Bozjanov ekeýmiz bolsaq osy jerde turamyz, sizderdiń sońyńyzdan ilesermiz.
- Túsinikti, joldas kombat. Atystan atys, sheginý, bir-birine kómektesý sııaqty urys ábigerligi ústirmelete qyzý jaǵdaıda. Fılımonovtyń vzvodtary qaımyǵa arpalysyp sheginip barady. Efım Efımovıchtiń ózi sońǵy vzvodtyń arasynda qolyn ári-beri siltep birdeńe dep aıqaılap barady. Olar shosseden ótti.
- Endi biz munda ne qyp turmyz, joldas kombat?
- Dúrbimen qarashy, qalanyń shetinde kimder kórinedi?
- Oıbaı, qarańyzshy, joldas kombat, ana qalbalaqtap júgirgender nemister ǵoı. Qarasam qalanyń shetki úılerin panalap júrgen nemister ekeni ras eken. - Demek, Volokolamskini jaý alypty ǵoı. Al, júrgin, endi ketý kezegi bizdiki.
***
...Bizge shabýyl jasaǵan jaý, bizdi qýmastan qalaǵa qaraı buryldy. ... Batalon qyrdaǵy ormannyń ishinde jınalyp otyr. Solarǵa jaqyndaı bergende Bozjanov:
- Sizge bir syr aıtsam uryspaısyz ba? - dedi.
- Keıin bolmasa ázir uryspaımyn.
- Joq, onda aıtpaımyn.
- Uryspaımyn, aıta qoıǵyn. Ne aıtaıyn dep ediń?
- Men fındermen soǵysqa qatysqandardyń bireýimin. Sol soǵysta bizdiń kóp komandırlerden bekerden - bekerge aıyrylǵan jaǵdaılarymyz boldy. Menińshe siz búgin orynsyzdan orynsyz basyńyzdy qaterge tiktińiz. Vy segodnıa bravırovalı.
- Qalaıynsha?
- Al, Kraev pen Brýdnyıǵa ilespegenińiz durys - aq bolsyn. Fılımonovtyń sońynan júrý degen batalon komandırine kelispeıtin - aq qylyq.
- Áı, sen maǵan aqyl aıtatyn meniń ákembisiń, álde aǵambysyń? Tura turyńyz, aqsaqal, jańa ǵana uryspaımyn dep ýáde bepip edińiz ǵoı, - dedi ol kúlimsirep.
- Endeshe aıta bergin. Jaman aıtpaı, jaqsy joq degendeıin, jańaǵy jerde bir qańǵyǵan oqqa ushsańyz... Mynalar sizdiń tóbeńizdi kórgennen keıin sizdi kútip toptana jınalyp otyr. Eger de jazataıym bolǵandaı bolsa, batalonnnyń basyn qosý ońaıǵa túspes edi. Jaı jaýynger komandır bar jerde qaýip az dep oılaıdy. Ol meniń basymnan ótken tájirıbe. Komandırdiń ketýi men ólimi qıyn jaǵdaıda isti teriske aınaldyryp ketýi de múmkin... jaýynger komandırge erik berip onyń sońynan eredi... Jaýynger qashqanda da, qýǵanda da kózimen komandırdi... izdeıdi. Onyń tóbesin medet kóredi... Or jaǵalaǵan birde bolmasa birde qulaıdy...
Saqtanǵan saqtalady degen emes pe. Men Bozjanovqa jaýap qatqanym joq, biraq ta onyń sózi meni kóp oıǵa saldy. «Mynanyń sózi oılanatyn nárse eken» dedim de qoıdym ishimnen.
Biz orman ishinde otyrmyz. Jaýdyń bir toby biz tastap ketken rabochıı men plemhozǵa kelip toqtady. Onyń da dińkesi quryǵan bilem - bizdiń sońymyzǵa túsken joq. Soǵys dabylynyń sarynyna, samoletterdiń betalysyna qaraǵanda qala alynyp, onyń kórshiles qystaqtarynyń mańynda qyzý urys júrip jatqanǵa uqsaıdy. Rahımovtyń aıtýy boıynsha, Shehtman polkynyń bizben kórshiles batalony jaqyn arada orman ishinde jınalyp túski tamaqqa daıyndalyp jatqanǵa uqsaıdy. Olardyń tórt túligi saı kórinedi. Bizde isherge as, tartarǵa temeki de joq. Jaýyngerler múlgip aǵashtarǵa súıenip otyr.
- Endi ne etpekpiz, joldas kombat, - dep surady Rahımov.
- Taǵy da baıaǵysha ózimizdiń dıvızııaǵa qaraı tartyp, úıirimizge qosylý kerek.
- Jaraqattanǵandardy qaıtemiz?
- Olardy Byqı qystaǵyna jóneltý kerek. Onda Shehtman polkynyń dárigerlik pýnkti bolýǵa tıisti.
- Myna qala arqyly jibergen jaraqattanǵandar óte aldy ma eken? Aı, táńirim - aı, solar óte almady - aý, nege deseńiz olardy ertip ketken kisilerdiń birde-biri áli qaıta oralǵan joq, - dedi Kıreev kúrsinip.
- Kıreev, siz jaraqattardyń qasyna baryp kombattyń aıtqanyn oryndańyz, - dedi oǵan Rahımov qamyqqan daýyspen. Kıreev ún qatpaı turyp ketti. Bizder úndemeı biraz otyrdyq.
- Bálkim dushpan qalany alǵansha olar ótip te ketken bolar, a? - dedi ózine-ózi tómen qarap jer shuqylap otyrǵan Bozjanov. Sodan keıin maǵan qarap - leıtenant Belıakov pen Aaly Jıenishbaev qatty jaraqattanǵandardyń ishinde edi, - dedi. Men ún qatpadym. Kraev tyqyrshyp otyra almastan ornynan turyp ketti... Sınchenko maǵan bir pachka «Belomor» men eki bólek sýharı usyndy.
- Qalǵany osy ma?
- Qorjyn túbinde qalǵany osy-aq, joldas kombat.
Alǵandarymdy qolyma biraz ustap otyrdym da, alańǵa qaraı laqtyryp tastadym.
- Vstat! Stroıtsıa! - dep komanda berdim. Rotalar sapqa turdy.
- Shagom marsh! - dep artyma burylmastan sap aldyna túsip júrip kettim. -Joldas kombat, eshkim burylmady,-dedi qýanǵan daýyspen meni qýyp jetip Bozjanov.
- Ne aıtyp kelesiń taǵy da? - Álgi papıros pen sýharlarǵa eshkim burylmady.
- Sen solardy qaraýyldap qalyp pa ediń?
- Joq. Qatarda kele jatyp kózimniń qyryn sala júrdim...
Bozjanovtyń bul habary meniń oıymdy ornyna salǵandaı boldy. Bizdiń qyzyl áskerdiń myqty belaǵash tireýi - adamgershilik sezim bılegen tártip. Tártipsiz er bolmaıdy. Er júrekti jaýyngerlerdiń basyn biriktirip, birin myń úshin, myńyn bir úshin tar - qysyltaıań soǵys jaǵdaıynda otqa da, sýǵa da, ashtyqqa da, soǵystyń qaýipti jaǵdaıyna da, joryqtyń qıynshylyqtaryna da ádettendire almaısyń, biraq ta boryshyn atqarý úshin oǵan kónedi. «Tapshylyqqa kóne bilgen joqshylyqqa da kónedi» degen ras eken-aý dep oıladym. Olardy kóndiretin kúsh - tártiptilik. «Kóp jasaǵannan surama, kópti kórgennen sura» degendeıin, keıingi az kúnderdiń ishinde biz kópti kórdik, talaı qıynshylyqtardy bastan ótkizdik, batalonnyń toby buzylǵan joq. Jaýyngerler shydamdylyq, tabandylyq kórsetti. Men olardyń komandırimin. Men jańaǵy Bozjanov aıtqan kishkentaı, syrttan qaraǵanda bolar-bolmas faktige óte qýandym, tynyqqandaı boıyma kúsh paıda boldy, aıaǵym jeńildedi, senimim burynǵydan da nyǵaıdy, boıym sergektenip, adymym uzarǵandaı boldy.
Roman Ádebı KZ portalynan túsirildi.
Jalǵasy bar
