Moskva úshin shaıqas: KAPITAN BÝLATOV
Elbasynyń «Mádenı mura» memlekettik baǵdarlamasy aıasynda kóptegen roman, povest qıssa, dastandar jaryq kórdi. Halyqaralyq QazAqparat agenttigi qoǵamǵa qajet, ósip kele jatqan jastarǵa patrıottyq tárbıe beretin osyndaı shyǵarmalardy berýdi ári qaraı jalǵastyrady.
***
KAPITAN BÝLATOV
Kesh batardyń aldynda qarsy aldymyzdan eki salt atty shyqty. Onyń biri Shehtman polkynyń shtab bastyǵynyń orynbasary, kók kóz, aryq suńǵaq boıly, sary jigit leıtenant Blınov eken. Ondaı oryndaǵylardy qysqarta pomoşnık nachalnıka shtaba deýdiń ornyna PNSh dep ataıtynbyz. Blınov bizdiń dıvızııanyń shtab nachalnıgi buıryǵy boıynsha bizdiń batalon Shehtman polkynyń qaramaǵyna ótip, budan bylaı Shehtmanǵa baǵynyp, sonyń buıryq-jarlyqtaryn oryndaý jaǵyn habarlaǵaly kelgen eken. Odan soń ol polk komandıriniń buıryǵyn karta boıynsha baıandady. Surastyra kelsek Blınovtyń jalpy jaǵdaıdan habary az kórindi.
- Polk komandırine aıta baryńyz, - dedim men oǵan ol attanar aldynda, - Ol kisiniń buıryǵyn biz oryndaımyz. Biz azyq-túlik jaǵynan óte muqtaj haldemiz,oqtarymyz da, qoramsaqtarymyz da ortalanyp qaldy. Qoıshyny jumsaǵanda da qarnyn toıdyryp, saımandaryn túzep jumsaıdy ǵoı, bizdi qamtamasyz etsin. Ekinshi aıtarym: búgin kún boıy bizge járdemderiń tımesten bizdiń denemizdi qalqańdap bir oq atpaı shegindińder, al endi bolsa bizdi ashyq dalaly jerge jumsap, ózderiń orman ishine panalap otyrsyńdar. - Joldas kombat, onyń nesin maǵan aıtasyz?
- Aıtyp baryńyz meniń sózderimdi polk komandırine. Siz onyń sózin maǵan aıtyp keldińiz ǵoı. Batalon 23-shi oktıabrden beri mandytyp demalyp uıyqtaǵan joq. Kesheli beri nár tatqan joq. Tıtyqtap kelemiz eshkimnen ádep saqtap jasyrar jaıym joq.
- Aıtyp baraıyn, joldas kombat, baraıyn, - dedi uıala qyzaryp Blınov... Komandırlerdi ertip bolashaq pozısııamyzǵa bardyq. Qalanyń shyǵys jaǵy Byqı qystaǵyna deıin ap-ashyq dóńdeý kelgen jer eken. Dóń ortasyn bir saıazdaý saı qaq bólipti. Saı tabanynda aǵyp jatqan bulaqtyń jaǵasy qalyń bitken tal, shybyqtar adam boıynan bıik emes. Saıdyń sol jaǵasyndaǵy dóń oń jaǵasyndaǵydan bıikteý. Qala men Byqıdiń arasynda ańyrap jatqan keń qara jol dóńniń ústin basa ótedi. Oń jaqtaǵy orman shetinen taǵy bir qara jol dóńdi baýyrlaı baryp Byqıge qarata josylyp jatyr. Eki joldyń da saıdan óte berisinde kópirler bar. Demek, bizdiń mańdaıaldy mindetimiz osy ashyq dalada eki jol men eki kópirdi myqtap ustaý boldy. Kimge de bolsa túsinikti. Rota komandırleri tıisti buıryqty alyp toptaryn jańa orynda bekinis jasatýǵa ertip ketti. Rahımov bizdiń toqtamdy sheshimimizdi durystap shemaǵa túsirip polk komandıriniń atyna aqpar jazdy. Ony kórip shyǵyp men qol qoıdym da, alǵa kettim... Qarańǵy tún. Aspan bultsyz, ústimizdegi kúmbez merýertindeı jyltyraı jypyqtap turǵan juldyzdar shoǵy. Men aldaǵy shepti aralap kelemin. Jaýyngerler jaýyryndaı kishkene qalaqtarymen jerdiń qyrtysyn aýdaryp or qazyp jatyr. Qımyldary sylbyń, óte shaban. - Jigitter óte sharshady, joldas kombat. Qalaı úlgeremiz, qaıdam, - dep kúrsindi Kraev.
- Dastarqannyń betindeı ashyq jerde pana bolar eshnárse joq qoı. Asyqpaı qaza berińder. Basqa ne laj bar? Múmkin bir nárse jiberse nárlenersińder, - dedim men oǵan. ...Shtabqa qaıtyp keldim, saıdyń bir jaǵasyna jigitter kúrkeshe turǵyzyp qoıǵan eken. Іshine ensem shópti qalyń tósep qoıypty. Otyryp túngi áreketti biraz áńgimelep bolǵan soń men jantaıyp jattym. Kúrke syrtynda attar qurǵaq pishendi kúrtildete jegi tur. Kúrt-kúrt... júgenniń aýyzdyǵyn syldyratyp, bastaryn bir kóterip alyp attar qaıtadan pishendi kúrt-kúrt jep tur... Men kúrkeniń ishinde tyńdap jatyrmyn. Bala kezimde keshki tamaqtan keıin úıden urlanyp shyǵyp, at hanaǵa baryp, aqyrdyń aldynda baılaýly turǵan attarǵa baýlaýly jońyshqalar salyp, ózim bir buryshtaǵy shóp ústinde jantaıa jatyp attardyń jońyshqany kúrtildetip jegenin tyńdaýdy jaqsy kórýshi edim. Sol shaǵym esime tústi. Ózim kúrke demin, oıym baıaǵy zamandaǵy aýylda.
- Ýaqyt on birden asyp barady, joldas kombat, áli tamaqtan habar joq. Jigitter búgin de ash jatatyn boldy-aý,-dedi qınala Rahımov.
- Joldy qazaq áńgimemen qysqartýshy edi. Asharshylyq jyly bireý «ashtyqty da qyzyq áńgime ústinde elemeýge bolady eken», - dep edi. Sonyń sonysy ras qoı deımin, Habı, a?
- Ras bolýy kerek, joldas kombat. - Tatarlardyń bılıashı degen tamaǵy bolady ǵoı. Maıda týraǵan etti qamyrǵa orap maıǵa pisiredi.
- Iıa, maıǵa pisiredi. Ásirese, ony ystyqtaı erindi kúıdire jegen qandaı rahat.
- Qazir bizge sýyǵan bılıashı berse, ekeýmiz oǵan talasyp qalar edik. - Talaspaı-aq teń bólip jer edik.
- Talasatyn da, bólisetin de eshnárse bolmaı tur ǵoı.
- Al, ne aıtaıyn dep edińiz, joldas kombat.
- Sol bılıashıdiń dámin men on toǵyz jasymda birinshi ret tatyp edim.
- Stepanov! Áli uıyqtaǵan joqsyz ba? - dedi Rahımov.
- Joq. Sergek otyrmyn, - dep jaýap qatty Stepanov kúrke syrtynan. - Onda biraz uıyqtap alyńyz. Biz kombat ekeýmiz bılıashı men besbarmaqqa toıǵan kezde sizdi bir-aq oıatarmyz.
- Jaraıdy, joldas leıtenant, uıyqtasam biraz uıyqtap alaıyn. Maǵan az da bolsa sarqyt qaldyrarsyzdar, - dep Stepanovtyń myrs etip kúlgeni estildi.
- Bastańyz áńgimeńizdi, joldas kombat.
- Ótken-ketkendi qozǵap qaıtemiz, Habı, komandırlerdi qaı ýaqytqa shaqyryp qoıyp ediń?
- Olar kelgenshe eki saǵattaı ýaqyt bar. Báribir solar kelgenshe otyrýymyz kerek qoı. Áńgimeńizdi aıtyńyz, joldas kombat.
- Aıtsam aıtaıyn, ol kezde ózimizdiń aýdanda aýdandyq atkomnyń sekretary bolyp isteıtinmin. Aýdannyń ortalyǵynda mal dárigerlik pýnkti bar bolatyn. Mal dárigerimiz irkildegen semiz, qasqa bas, orta boıly Leontev Tımofeı Vasılevıch degen egde tartqan kisi edi. Bizdiń feldsher Kıreevti kórgen saıyn Leontev esime túsedi. Ekeýin qatar qoısań, uqsastyǵy sondaı - bir týǵan aǵa men ini sııaqty bop kóriner edi. Jeksenbi kúni osy ýaqytqa deıin aýdan ortalyǵynda bazar bolady. Bir bazarly kúni keńsege ákem kelip: «Mal doktorynyń aldyna baryp turshy, qaraǵym, onda bir sharýam bar edi», - dedi de shyǵyp ketti. Qaǵazdarymdy jaıǵastyryp mal dárigerlik pýnktke bardym. Leontevtiń qorasy keń edi. Qora tolǵan mal: bireýleri túıe, bireýleri iri qara, bireýleri jylqy alyp kelgen qazaqtar kezegin kútip tur. Leontev járdemshisimen ekeýi qoranyń ortasynda kezegimen aýrý maldardy qarap, dárilep - dármektep, mal ıelerine ymdaýmen, shala-sharpy qazaqsymaq tilmen sóılesip, keńesin aıtqansıdy. Bir túıeli qazaq olardyń sózine túsine qoımady. Men jaqyndaı baryp tilmash bola qoıdym. Bir kezde meniń ákem tórtóbel dónendi jetektep qoraǵa ene bergende, turǵan qazaqtar: «Assalaýmaǵalaıkúm, Momeke» desip sálem berip, ol kisiniń jasyn syılap «kezeksiz aparyńyz atyńyzdy, kórsetińiz, biz tura turalyq» dep shýyldasty. Ákem artqy aıaǵyn súırete basqan tórtóbeldi jetelep Leontevtiń qasyna keldi. Leontev ala kózimen qarap, ákemniń kezeksizdigin jaqtyrmady bilem, attyń aıaǵyna bir qarady da: «Seniki alasha jaman. Aıaq sovsem jaman», - dep qolyn siltedi. «Aı doktor, aıaǵyn ustap kórseńshi, nesi bar eken?» - dedi ákem. «Jaman alasha, jaman». «Búl kápir bir nárse dámetip turǵanbolar», -dep ákem qaltasyna qolyn salyp, aqsha shyǵara bergende Leontev ashýlanyp, «Skajı etomý ahmaký, chtoby on svoego konıa na mahan pýstıl» degeni. Ákem eshkimge ún qatpastan atyn jetelep qoradan shyǵyp ketti. Qaba saqal orta boıly dembelshe bir qazaq, ustap turǵan syńar múıiz qara sıyrynyń noqtasyn bireýge ustata salyp, Leontevtiń qasyna jetip baryp: «Tboıa jaman loktyr, moıa qaroshaı starık, poshemý sen aıaq qaramaıdy?» - dep araǵa túse ketti. Eki aıdaı men aýylǵa barǵanym joq. Ákem de kelip maǵan jolyqqan joq. Bir bazar kúni bizdiń aýyldyń bir jigiti kelip: «Seni Momekeń shaqyryp jatyr. Mal doktorsha kelsin dedi», - dep shyǵyp ketti. Ótken janjal esime túsip, qynjyla, qaımyǵa, uıala - qyzara Leontevtiń qorasyna bardym. Burynǵydaı qora tolǵan mal alyp kelgen qazaqtar. Olardyń arasynda ákem kórinbeıdi. Biraz kútip turdym. Bir ýaqytta tórtóbelge minip ákem qoraǵa shaýyp kirdi de, aı-shaıǵa qaramastan atyn oınaqtatyp mal qarap turǵan Leontevtiń aldyna baryp tizginin bir-aq irikti. Eldiń barlyǵy jáne men de tańǵala qarap qaldyq. Leontev jumysyn toqtatyp turyp qaldy. Ákem qoranyń topyraǵyn burqyldata Leontevti aınala birese jele jortyp, birese kádimgideı shapqylap shyr kóbelek aınaldy. Bir kezde alystańqyrap baryp attyń basyn shuǵyl buryp qaıtardy da, Leontevke qaraı shaba umtyldy. Doktor seskene qaımyǵyp eki-úsh adym sheginbegende at omyraýymen qaǵyp ketetin túri bar. Tizgin tartyp toqtady da, oınaqtap turǵan attyń ústinen qamshymen nusqap maǵan: «Áı, tilmásh bala, skajı etomý dýraký, chto ego samogo nado pýskat na mahan» dep orysshalap atyn taqymdap, at baılaǵysh jeliden yrǵyp kóshege qaraı shaba jóneldi... Turǵan el qyran kúlki. Men tómen qarap keńseme kettim. Eki-úsh saǵattan keıin keńsege Leontev keldi. «Ákeń qaıda, men shaldyń aldynda qatty kináli ekenmin. Úıge shaqyryp keshirim suramaqpyn. «Siz, jigitim, maǵan kómektesińiz»,- dedi egde tartqan dáriger. Ákem óziniń qurbylarymen bazar ortasyndaǵy bir shaıhanada qymyz iship otyr eken. Leontevtiń úıine barǵysy kelmep edi, oǵan bir jasy úlkendeý shal:
- Momysh! Aldyńa kelse ákeńniń qunyn kesh degen bar. Barǵyn, doktorda ıman bar eken. Aldyńa aıybyn moıyndap uıalǵanynan kelip tur ǵoı, - degen soń, qasyndaǵy eki shaldy ertip ákem bizben ilesti. Kelsek Leontevtiń ózinen de semiz shıki sary, ashyq minez, jaıdary báıbishesi qoranyń kóleńkesine kıiz tósep qoıǵan eken. Úlken sary samaýyr gújildep qaınap tur. Biz otyrǵannan keıin qazaqsha dastarqan jaıylyp tamaqtar kele bastady. Tamaq - shaı ústinde doktor ákemnen keshirim surady. Ekeýi qol alysyp tatýlasty. Áńgime bastaldy. Men ortalarynda tilmásh bolyp otyryp, dastarqan ústindegi bılıashıdi toıǵansha jedim.
- Eki shaldyń shoqysyp qalyp keliskeni qyzyq eken. Dáriger jaqsy, týra dáriger eken. A bılıashı eşe lýchshe, - dep, orysshalap Rahımov qarq-qarq kúldi de:
- Al ákeńiz tórtóbeldi qalaı emdepti?- dep surady.
- Burynǵy qazaqtardyń ómiri ylǵı malmen baılanysty bolǵan ǵoı. Maldy emdeý jaǵyna tájirıbesi mol halyqtardyń biri osy bizdiń qazaq bolar. Bizdiń elde mal «hırýrgin»-«otashy» dep ataıdy. «Ota» degen túbirinen shyǵýy kerek. «Ota» kes, joı degen maǵynada. Ákem tartylyp qalǵan sińirdiń aınalasyndaǵy isikti kesip, attyń jarasyna dári shópter tańyp, tórtóbeldi emdep jazypty. Keıinnen Leontev ákemnen jáne basqa bizdiń otashylardan kóp nárselerdi surap alym júretin...
***
- Joldas kombat! Joldas kombat! Turyńyz. Polk shtabynan kisiler kelip tur, -dep Rahımov meni oıatty. Men uıqymdy asha almaı otyrǵanymda:
- Munda batalon komandıri kim bolady?- dep kıimi solbyr - solbyr alasa boıly, súıir muryndaý, betin ájim basqan aqsary kapıtan kúrkeshege kirip keldi. Onyń sońynan keshegi PNSh Blınov endi. Men ornymnan turyp izet kórsete qarsy almaǵanyma shamdanǵan bolýy kerek, kapıtan maǵan tesile qarap, zekire sóıledi.
- Nege sizdiń batalonda eshqandaı tártip joq! Ne degen beıbastyq?!
- Qandaı beıbastyqqa kez boldyńyz?
- Sizdiń adamdaryńyzdyń barlyǵy uıyqtap jatyr.
- Kýrortta júrmegendigimizge bárimizdiń de kózimiz jetedi. Onyń nesin suraısyz, - degenimde kapıtannyń artynda turan Blınov myrs etip kúlip jiberdi. Kapıtan burylyp PNSh-qa ala kózimen qarady.
- Jaǵdaıdy baıandańyz, - dedi maǵan kapıtan.
-Aldymen siz maǵan kim ekenińizdi, ne úshin munda kelgenińizdi aıtyńyz, men sizdi birinshi ret kórip otyrmyn, joldas kapıtan. Maǵan zekirip sóıleıtin men sizdiń toqalyńyzdan týǵan bala emespin, - degenimde Blınov taǵy da myrs etti. Kapıtan uıalǵandaı biraz kidirip turyp:
- Men polktyń hımelýjbasynyń nachalnıgi, kapıtan Býlatovpyn. Biz PNSh ekeýmiz sizdiń batalondy teksergeli keldik.
- Teksergende nemizdi túzetip, qaı jerimizdi qalypqa keltirmeksizder? Sizderdiń tekserýińizden batalonnyń hal-ahýaly ózgere qoımas. Keshe keshke myna turǵan PNSh - da kelip, tekserip ketken bolatyn. Batalon ash! Qoramsaqtarymyzda oq az! Jaǵdaı osylaı, joldas kapıtan. Myna turǵan PNSh adal jigit bolyp shyqpady.
- Joldas kombat, men sizdiń sózińizdiń barlyǵyn aıtqam. Mende bılik joq qoı, - dep qapalandy.
- Siz, joldas aǵa leıtenant, óte qyzbalanyp sóılemeńiz, - dedi kapıtan.
- Kimniń aldymen qyza sóılegenin qudaı bar bolsa kórip-aq turǵan shyǵar, - degenimde kapıtan da kúlip jiberdi.
- Aqyl aıtýmen, zekirip sóılep qysymǵa salýmen batalonnyń qarny da toımaıdy, qoramsa da tolmaıdy, joldas kapıtan, - dedim men bastyrmalap. - Batalondy ashyq alańǵa aıdap tastadyńyzdar, jaǵdaımen jóndep tanystyrmadyńdar. Ári-beriden keıin túsinikti buıryq ta bermedińder, kesheli beri sharshap-shaldyqqan ash jaýyngerlerge qandaı qamqorlyq istedińizder. Menińshe, ekeýińiz de zerikkennen ǵana bizdi teksergeli kelip turǵan kisilersizder. Kapıtan Blınovqa qarap bir nárse dedi de:
- Bári túsinikti, joldas batalon komandıri, bári de túsinikti. Al PNSh qaıtpaımyz ba? - dedi Blınovqa. Olar ketken soń men bulaq sýyna júzimdi shaıyp alyp, alǵy shepke kettim. Tań atty.
Kúzgi tańsáriniń sýyǵyna jer beti kúreń qyraýlanyp jatyr. Men vzvodtan - vzvod, rotadan - rotalardy aralap kelemin. Bizdiń shala-sharpy qazǵan saıaz okoptarymyz qyr basynan teńbildenip, keıbireýleri shoqpyttana kórinedi. Okop túbinde, salqyn qara jerde, búrsıip, eki búktelip bos qursaq, sharshap - shaldyqqan jaýyngerleruıyqtap jatyr. Baqylaýshylar birese otyryp, birese turyp tyqyrshyp tur. Men bir shetten bir shetke qaraı kele jatyp - áskerı ataǵy da, jasy da úlken kapıtan Býlatovpen renjise qatty sóıleskenime ókinip kelemin. Uıalyp kelemin...
STARShINA
Men aldyńǵy shepten qaıtyp shtabymyzdyń kúrkesine jaqyndaı bergenimde Byqı jaǵynan bir qos atty arbanyń kele jatqanyn kórip kútip turdym. Arbanyń ústinde eki adam. Onyń bireýi birnárseni súıem ustap otyr. Maǵan jaqyndaǵanda, jıyrma tórt: Jıyrma besterdegi qyzyl shyraı, kúlimdegen tunyq jasyl kóz, suńǵaq aqsary jigit arbadan sekirip túsip, qalt tura qalyp: - Joldas aǵa leıtenant, biz Shehtmannyń polkynan komıssardyń buıyrýy boıynsha sizderge nárseler alyp keldik, - dedi. «Býlatov komıssarǵa jetkizgen boldy ǵoı» dep oıladym. Starshınanyń «porse» degeni birneshe jáshik patron jáne eki shelek pisken et bolyp shyqty.
- Patrondaryńa rahmet, starshına. Al myna eki shelegińniń ishindegisine men jalǵyz ózim toıar ma ekenmin?
- Kýshaıte na zdorove, tovarış starshıı leıtenant, - starshına kúlimsireı jaýap qatty.
- Biz munda bes júz ash aýyzbyz... Nan nege alyp kelmedińder?
- Biz bergenin alyp keldik.
- Rahımov! Myna shelektegimen ne istemekpiz? - dep suradym.
- Kámpıtti bólgendeı bólemiz de, joldas kombat. - Onda starshınalar men polıtrýkterdi shaqyrtyńyz. Rotalardan adamdar keldi. Pyshaqpen etti bólýge kiristi.
- Al, jigitim, osynda kórgen - bilgenińdi aıta barǵaısyń, - dedim men starshınaǵa, maǵan tıgen bir túıir etti aýzyma sala berip.Kún ashyq boldy. Jylyna bastady. Rossııanyń kúzgi ashyq kúnderi bizdiń ońtústiktiń ashyq kúninen aıryqsha keledi. Kún naıza boıy kóterilgende túngi salqynda qyraýlanǵan shyqtar jipsip úlken sáskege deıin býyrqanyp býlanyp jer baýyrlaı jatqan sırek tumansha jer betinde, orman ústinde kógildir perdelenip baryp asyqpaı tarqaıdy. Jerden qońyr salqyn dymqyl ıis túske deıin shyǵyp turady. Kúnniń sáýlesi bajyraıyp jarqyldamaıdy, asyqpaı jylytady. Ashyq kúnde samoletter men artıllerııany kúshi basym jaq meılinshe paıdalanýǵa bolady. Demek búgin jaýdyń samoletteri men artıllerııasy zerikpeı kózge túskenin bombalaýǵa múmkindikteri mol. Saǵat azanǵy onda alystan samoletter toby kórinip, Volokolamskiniń bizden arǵy shetinen artıllerııa atys dabyly saryndaı gúrildedi.
- Keshe nemister stantsııany ala almaǵan kórinedi ǵoı myna sarynǵa qaraǵanda, - dedi qulaǵyn túre tyńdap turǵan Rahımov.
- Demek, búgingi negizgi shaıqas sol jaqta boldy ǵoı. Qazirinshe bizdiń tarapta eshqandaı qımyl baıqalmaıdy.- Egerde alǵa barlaýshylar jiberip anyq-qanyǵyn bilsek qaıtedi. - Sizdiń oıyńyz árıne durys-aq, Habı, biraq ta boldyrǵan atty báıgige qosqandaı bolyp júrmelik. Odan da qalǵan dármenimizdi okoptarymyzdy tereńdetýge jumsaǵanymyz jón bolar. Nemister biz shaqyrmaı-aq ózderi de kelip qalar.
Artyma jalt qarasam Byqı jaǵynan bir atty quıyndata shaýyp keledi. Bizge jetkende shuǵyl toqtaı qalyp, mana eki shelek et alyp kelgen starshına atynan yrǵyp tústi. Qolynda aldyna óńgerip kelgen bir tola kendir qapshyqty jerge tastaı salyp, ózi qalt tura qalyp:
- Joldas kombat! Barlyǵyn da komıssar Korsakovqa aıttym. Mine, sizderge ol kisi júz pachka mahorka, on shaqty quty shyrpy, jıyrma shaqty gazetterdi tezden alyp baryp tapsyr dep meni jumsady... - dep entige sóıledi.
- Seniń famılııańdy da suramappyz ǵoı, jigitim.
- Men Ivanovpyn.
- Al aty-jóniń, óz esimiń men ákeńniń atyn aıtshy.
- Tek qana Vanıa Ivanov dese de bolady ǵoı.
- Óziń de Ivan bolyp shyqtyń ba?
- Ákemniń aty da Ivan, joldas kombat. Dokýmentterde Ivan Ivanovıch Ivanov bolyp jazylamyn.
- Aı, senderge basqa at tabylmaǵandaı báriń birdeı Ivan bolǵandaryńa jol bolsyn? - dep Rahımov kúle surady.
- Qaıdam, joldas leıtenant, at qoıǵanda bizden suramaı qoıypty ǵoı, - dep oǵan starshına kúle jaýap qatty.
- Al, Ivan Ivanovıch, saǵan úlken, úlken barlyǵymyzdyń atymyzdan alǵys, qudaı bar bolsa taǵdyr seni saqtasyn, qaraǵym Vanıa. Ný, poezjaı! Spasıbo, brat! Shaýyp ketip bara jatqan Ivanovtyń sońynan qarap turyp: - Orystyń osyndaı jaqsy jigitteri bolady, - dedi Rahımov.
- Tap bizdiń Stepanov sııaqty aqpeıil, baýyrmal eken myna starshına da.
Ivan Ivanovıchtiń alyp kelgenin úlestirýge kirisken edi Habı. Men alǵy shepti aralap kelemin. Jaýyngerler okoptaryn tereńdete qazyp jatyr. Keıbirsýleri oqta-tekte basyn kóterip alǵa eleńdeı qarap qoıady. Menimen birge kele jatqan Kraev:
- Tamaq jedik, mahorka tarttyq, jaqyn arada múmkin júz gramm da ishermiz, a, joldas kombat?
- Onyń zakýskasy bolmaı júrmesin, Semen.
- Araq bar jerde zakýska da tabylar. Men ózim jeke basymdy alsam qazir bir stopkany qaǵyp tastap, jeńimniń ushyn bir ıiskesem bolǵany...
- Boldy endi, áziliń jetti. Іsińdi jóndep basqar.
...Saǵat on bir... Saǵat on eki... Bizdiń aldymyzda jaýdyń birde-bir soldatynyń qarasy kórinbeıdi.
- Osy ash otyrǵanda adam múldem zerikkish keledi eken, - degen Bozjanovtyń daýsyn kúrkeniń syrtynan estidim.
- Eger de men úlken orynda komandır bolsam, qarap otyrmas edim. Tipten tike Volokolamskige tartyp, qalanyń bir shetin basyp alyp otyrar edim. Keıinnen qudaı basqa salǵanyn kóre jatar edik, - dedi ol ony maquldap otyrǵan bireýge.
- Bozjanov! Bermen kelgin! Lápbaı, joldas kombat! - dep qysyla - qymtyla Jalmuhammed kirip keldi.
- Munda ne qyp sandalyp júrsiń?
- Mana mahorka alǵaly kelip edik... Men osynda azdap kidirip... jigittermen sózge aınalyńqyrap qalyppyn.
- Alǵy shepke barǵyn da, rotańdy jınap jańaǵy sózińdi solardyń aldynda ottaǵyn.
- Joq, joldas kombat... Tek ásheıin...
- Bar rotańa!
* * *
Saǵat birden asa bergende Shehtmannyń polkynyń komıssary Korsakov keldi. Komıssardyń túri solǵyn. Men oǵan barlyq jaǵdaıdy qysqasha baıandadym.
- Júrińiz, alǵa baryp kórelik, - dedi komıssar meniń sózimniń aıaǵyn tyńdap bolyp. Jolda kele jatyp Korsakov maǵan jalpy jaǵdaıdy aıtty.
- Kaprov pen Elınniń polktaryna kesheli beri aýyr salmaq tústi. Ásirese, Kaprov polkynda. Obalyna ne kerek, jaýyngerler taban tirese jaýdyń basym kúshimen aıqasýda. Estip tursyz ǵoı - olar qazir de aýyr halde soǵysyp jatyr.
Alǵy shepti aralap júrgende, jaýyngerlermen sálemdeskeni bolmasa komıssar ún qatqan joq, tek jan-jaqqa kóz salyp aıańdap júrip otyrdy. Menimen qoshtasyp turyp attanardyń aldynda Korsakov bylaı dedi:
- Ash halyqqa men ne deıin? Ózderińiz de sóılesken bolarsyzdar. Sizder úshin qolymnan kelgenimdi isteýge tyrystym, shtab kýhnıalarynan etin sizderge jibergizip, sorpasyn olarǵa qaldyrdym. Eki táýlikten beri azyq-túlikti jóndi ýaqytyly ala almaı jatyrmyz. Komıssar kórshi batalonǵa qaraı ketip bara jatqanynda, onyń artynan qarap turyp Rahımov:
- Bul polkta bizge jany ashyr úsh adam bar: Býlatov, Ivanov, Korsakov, - dedi.
- I eto ochen horosho, Habı, - dedim oǵan men.
LEITENANT BRÝDNYI
Bizdiń batalonǵa kómektesýge artıllerııa dıvızıonynyń komandıri Kýharenko kelipti dıvızıon Byqı mańynda pozıtsııaǵa ornalasyp daıyndalyp jatqanyn baıandady. Biz Rahımov úsheýmiz aqyldasa otyryp bolashaq soǵysta dıvızıondy qalaı paıdalaný jaǵynsheship, Kýharenkonyń aldyna birneshe ister júktedik. Kýharenko qyrdaǵy pishenniń bir maıasynyń basyna baqylaý pýnktin istep alyp, ornalasyp daıyndyqqa kiristi.
- Joldas kombat, nemister kórindi! - dep Sınchenko júgirip keldi. Men kúrkeden shyǵyp, qyr basyndaǵy baqylaý pýnktime keldim. Meniń eshkimmen telefonmen baılanysym joq. Baqylaý pýnkttiń aınalasynda baılanysshy habarman jaýyngerler ózderiniń saıaz okoptarynda jatyr. Nemisterdiń kele jatqany ras bolyp shyqty. Olar sap - sabymen tapa joryqtaǵydaı shubap keledi. Bárimiz de tań qala qarap turmyz. Bular bizdiń ústimizden serýendeı basyp ótpek pe álde, myna beıqam kele jatqanyna qaraǵanda?
- Al, jigitter! Komandırlerińe baryp aıtyńdar: nemister 300-400 metrdeı jaqyndaǵansha eshkim atýshy bolmasyn. Túsinikti me? Júgirińder.
- Baılanysshylar júgirip ketti. Nemistermen aramyz kóp bolsa bir kılometrdeı. Kenetten nemistiń kolonnalarynyń ústinen birneshe snarıad burqyldaı jaryldy. Olardy Kýharenko atqylaı bastady.
- Qap, mynaý erterek atty - aý, - dedim barmaǵymdy tisteı ókinip.
- Sınchenko, júgir Rahımovqa, ol Kýharenkoǵa aıtsyn bastaǵannan keıin ol shrapnelmen granatyn aralastyra bastyrmalatyp atsyn dep, - dep jumsadym Nıkolaıdy. Bizdiń pýlemetter de atqylaı bastady... Sóıtip biz ózimizdi ózimiz aıǵaq etip nemisterge ýaqyttan erte kórsetip aldyq. Nemister biz jatqan qyr tóbesin mınometpen, artıllerııamen tómpeshteýge kiristi. Eki jaqtan da qyzý atys. Aınala yń-jyń. Tasyr-tusyr. Mınalar men snarıadtar burqyldaı jarylyp jer betinesheshek tańbasyndaı voronkalarymen shubarlap iz qaldyryp jatyr.
...Meniń komandırlerge kóp nárse aıtqym keledi. Meni olarmen baılanystyratyn telefon joq. Habarman jaýyngerler meniń sózimdi olarǵa jetkizip, olardyń sózin maǵan jetkizgenshe ustaranyń júzindeı qyltyldap turǵan tar ýaqytta urys jaǵdaıy birneshe ret ózgerdi. Men baqylaý pýnktinde bárin kórip jatyrmyn.. Basqarýǵa dármen joq. Men urysty basqaryp jatqanym joq. urys bastyrmalap esimdi shyǵaryp jatyr. Nemister birte-birte jaqyndap keledi. Biz jaqtan jaýǵan oqtar olardyń kókireginen ıtergendeı onsha ilgerileter emes. Atys jaǵynan qııan-keski bolyp jatyr. Qııan-keski soǵysta ár jaýyngerdiń óz tizgini ózinde, ol atqysy kelse atady, erik ózinde; qol kótergen jaýdyń qasyq qanyn qıyp tutqynǵa ala ma, joq atyp tastaı ma, - ol onyń óz erkinde; meni tyńdap jatqan batalon da, dıvızıon da joq, áıteýir qııan-keski atys ústine atys.
- Joldas kombat, dushpannyń birinshi atakasy toıtaryldy, - dep keldi Rahımov.
- Durys bolǵan eken, - dedim men oǵan burylmastan,
- Al, endi nemis baǵytyn ózgertýi múmkin. Ol endi bos jatqan bir búıirimizden soǵýǵa tyrysar. Jan-jaqqa ázir bolý kerek.
- Biraz kúshti jan-jaqqa qaraı qozǵasaq qaıtedi?
- Joq, qozǵaýdyń qajeti bolmas, úlgere almaspyz... Aıtpaqshy adamdar áli tamaqtanǵan joq pa?
- Qaıdaǵy tamaq, joldas kombat?
- Jaraqattanǵandar kóp pe? Olardy tezden Byqıǵa jóneltińder.
- Siz ózińiz jaraqattanǵannan saýmysyz, joldas kombat?
- Saýmyn. Biraq ta mıym ashyp qalǵanǵa uqsaıdy. Birazdan keıin esimdi jınap alarmyn. Siz bara berińiz, Habı. Ornymnan turyp qarasam, barlyǵy ornynda, bizdiń pozıtsııalardyń sheti kertilmegenge uqsaıdy.
- Ýa, táýba! - dep bir-aq kúrsinip baryp esimdi jınadym.
* * *
...Jaý tómpeshteýin taǵy bastady. Atys astynda men bir jaýyngerdiń okopyna sekirip tústim. Okop tar eken, ekeýmiz zordan syıyp turmyz. Ústimizden zýyldap ótip jatqan oqtar men zyńyldaǵan mına jańqalary ekeýmizdi de okop túbine buqtyrdy.
- Ataka bastalǵansha osylaı otyramyn da, nemister tura júgirgende basymdy bir-aq kóterip fashısterdi ata bastaımyn. Keshe úsheýin qalpaqtaı ushyrǵanmyn... - dep tómen qarap beldigimen oınap otyr qasymdaǵy jaýynger. Túrine nazarymdy salsam - ýyzdaı jasóspirim bala jigit.
- Siz ornyńyzdan turmastan otyra berińiz, - dedi ol maǵan. Men oǵan «nege?» degendeı qaradym.
- Sizdiń pıstoletińiz alysqa jetpeıdi ǵoı, áýrelenip qaıtesiz. Otyra berińiz. Bizge kele jatqandaryn ózim-aq ataıyn. Jas jaýynger ornynan turyp, ordyń jıegine súıenip turyp atqylaı bastady.
-Ataka bastaldy, joldas kombat... Adamnyń qalaı qulaǵanyn kórgińiz kele me... Óte qyzyq... Áni taǵy bireý qalpaqtaı ushyp... - dep sóılep atqylap tur. Men de ornymnan turdym. Nemister júgirip, qulap, qaıta turyp júgirip keledi. Jas jaýynger eki ret atyp:
- Bul joly tıgize almadym, - dep myltyǵyn qaıta oqtaı bergende:
- Maǵan bershi vıntovkany, - dep onyń qolynan myltyǵyn aldym. Bastyrmalatyp birneshe attym.
- Siz mergensiz ǵoı, - dedi jaýynger. - Iá, jigitim, men snaıpermin.
Men shynynda snaıpershimin. Jas kezimde snaıperlik ónerin úıretetin topta alty aıdaı oqyǵan bolatynmyn. Keıin de kóp jyldar mashyqtanǵanmyn. Aıtaıyn degenim ol emes edi. Meniń snaıperligim dushpanmen taban tirese aıqasqan jaýyngerlerdiń qyraǵy kózderine qaraǵanda túkke de turmaıdy.
Bizdiń batalonda meniń qasymdaǵy jas jaýyngerdeı kóp adamdar qaımyqpaı jaýǵa oq atyp jatyr. Keshikpeı-aq ekinshi ataka da toıtaryldy. Ony toıtarǵan nıeti bir, qyzý qımyldaǵan kóptiń isi.
* * *
Jyl mezgilinde kúzdiń bári kúz. Biraq 1941 jylǵy kúz Reseıdiń máńgilik esinde qalar surǵylt, meıirimsiz kúz edi. Reseıdiń jerin shekaradan bastap bomba, snarıad, mınalardyń oryndary sheshekteı oıyn tańbalaǵan kúz. Olar qazylyp, tankterdiń jylan baýyr izderi jer júzin tyrnap tyrtyqtaǵan kúz. Shekaradan bastap Moskvanyń darbazasyna deıin oraqshy baý baılaǵandaı jaýyngerler qabiri aıaq asty tómpeshtele tizilgen kúz: Asyǵys sheginýde bozdaq ketkenderdiń shala-sharpy toptap betin japqan beıitter tolǵan kúz.
«Ómirdiń raqatyn nadan ǵana kóredi, azaby bolsa erdiń sybaǵasy», - dep ata- babalarym aıtyp ketkendeı sol kúzde el úshin, Otan úshin azap kórip, kópke shydap, boryshtaryn qanmen jýyp, maıdan alańynda jan tásil etken, ananyń aq sútin aqtaǵan adal joldastarymyz da kóp-aq edi: orys - Ivan Ivanovıch Ivanov, týngýs pen qazaq, kavkazdyqtar men qyrǵyz, ýdmýrttar men ózbek, tatarlar men túrikmen, moldavan men ýkraın, taǵysyn - taǵylar... jer júzindegi eń az rý halyq uly Sultanmahmud Shapshal... Olardyń qabirlerin áldeqashan jýsandar basty. Olardyń isteri, tókken qandary bolashaqqa ıgilikti nurly jaýyndaı tógildi. Búgingi gúlder solar bolmasa óser me edi, qulpyryp turar ma edi. Bir joly Rahımovqa men qatty urystym. Keıbir urysýym jónsiz de bolý kerek. Momyn, aqyldy, ádepti Habıbýlla maǵan kózin jypylyqtatyp, sasqalaqtap turyp bylaı dedi:
- Sizge ne boldy, joldas kombat... Keshirińiz... aıtyp turǵan sózderińiz azyraq jónge kelmeı turǵandaı...
- Senińshe, meni áldeqashan-aq jyndyhanaǵa tapsyrý kerek eken ǵoı!
- Joq. Ol sóz meniń aýzymnan shyqqan joq qoı, joldas kombat...
- Habı! Tyńdashy meni! Myna batalon maǵan ońaı soǵyp turǵan joq! - Ruqsat bolsa aıtaıyn, joldas kombat, bizdiń batalonǵa siz de ońaı soǵyp turǵan komandır emessiz!
- Demek, men batalonnym, sory bolyp shyqtym ǵoı...
-Menen qutylý soǵys qyzýynda op-ońaı... ony siz, leıtenant Rahımov jaqsy bilesiz.
- Opyrmaı, sizge bir sóz aıtýdan qalyp baramyz ba osy. Ol ne degenińiz, joldas kombat!?
* * *
Taǵy typ-tynysh. Eki jaqtan da atys joq, birin-biri ańdyp jatyr.
- Rahımov! Nege eki jaqtyń da úni óship qaldy?
- Qaıdan bileıin. Múmkin «kelisimge» kelgen bolar, joldas kombat.
- Ázil kóterer jaıym joq!
- Endeshe, joldas kombat, meniń baıqaýymsha, bizdiń ońdy - soldy jaqtarymyzdyń bos jatqanyn bilip alǵan bolý kerek. Endi soqsa búıirden soǵýǵa árekettenip jatyr-aý deımin.
- Durys. Onyki múlde durys. Pýlemetter men artıllerııanyń bar kúshin qanat qorǵaýǵa jumsalyq. Baryńyz, uıymdastyryńyz. Rahımov ornynan turyp ketti.
- Sınchenko, álgi polıtrýk Bozjanovty shaqyrshy. Bozjanov keldi.
-Shtabta jalǵyz Rahımovtan basqa jumsarǵa adam qalmady, - dedim men oǵan.
- Sen batalonnyń kishi adıýtanty bolǵyn.
- Joldas kombat, ruqsat etińiz...Ruqsat joq. Menen eki sóz kútpegin!
- Qup, bolady, aqsaqal!
- Sen Kraevqa barǵyn. Ol partııada joq adam ǵoı men sııaqty. Rotaǵa ol bir jaǵynan komandır, bir jaǵynan polıtrýk bolyp óz jeke basy bıleı bersin dep aıtqyn. Tez qaıtqyn.
Bozjanov ketti. ... Qaıtadan nemis bizdi artıllerııasymen, mınometterimen tómpeshteýge kiristi. Oń jaqtan qııan-keski atys bolyp jatqanda bireý júgirip keledi. Júgirgende qısalańdap ádiske salyp, birese qulap, birese turyp júgirip keledi. Men oǵan qarap turyp «bul kim bolar eken? Osynsha alasuryp ushyp kele jatqanynyń sebebi ne eken?» dep turmyn. Jaqyndaı bergende men syrtqy pishininen Brýdnyıdy tanydym. Ol daýsyz maǵan qaraı júgirip keledi... Maǵan jete bergende murttaı ushyp qulady da, etpetinen jatqan ornynan qozǵalmady. Men eńbektep onyń qasyna bardym.
- Brýdnyı! Onda ún de joq, tynys ta joq. Men ony aýdaryp shalqasynan jatqyzdym.
- Brýdnyı! Onda ún de joq, tynys ta joq... Tek qara tory úlpershekteı jas júzinde býsanǵan ter dymqyly jyltyraıdy... Kózi jumýly, tynys joq.
- Brýdnyı! Brýdnyı!.. Jaýap qatshy, baýyrym! Jaýap qatshy! Sen nege oq astynda júgirdiń?.. Maǵan ne aıtaıyn dep ediń?. A, a!..
- ...Nemister atakaǵa shyqty. Jalmuhammed Bozjanov keldi.
- Brýdnyı! - dep tura qalyp: - Sen munda neǵyp jatyrsyń? A?
- Ol uıyqtap jatyr. Tımegin oǵan, - degenimde,
- Sizde, joldas kombat, eshqandaı meıirim joq eken ǵoı! - dep ol maǵan zekirdi. - Ólimdi qalaı uıqy dep tursyz?
- Ony men óltirgem joq! Soǵys óltirdi! Kinálaǵysh bolsań soǵysty kinálaǵyn...
- Keshirińiz, aǵataı. Abaısyzda aıtyp qaldym...
- Stepanovty Kýharenkoga jibergin, óziń rotalarǵa barǵyn. Prıkazyvaıý otbıt vsem ı etý ataký protıvnıka! Brýdnyı ekeýmiz osynda senderdiń qımyldaryńdy baqylap jatamyz... Rahımovty maǵan jibergin.
Rahımov keldi.
- Bizdiń kórshilerimiz de tym-tyrys. Osy fashısterge ne kerek ekenin qaıdam, áıteýir bizge tynyshtyq berer emes.
- Qasqaıyp jatqan eki jol men eki kópir kerek olarǵa, Habı.
- Aınala bos qoı. Oralyp soǵa bermeı me bul ıtter.
- Onyń komandıri de men sııaqty jelge qarsy bederip turyp yqtaı bilmeıtin esersoqtyń bireýi kórinedi.
- Táýba! Siz, joldas kombat, kekshil ekensiz ǵoı!
- Qalaısha? - Áneýkúni meniń aýzymnan jazataıym shyǵyp ketken bir sózdi áli umytpapsyz ǵoı.
- Umytpaımyn da, Habıbýlla. Ólgenimshe umytpaımyn. Seniń sol sóziń meniń oıyma oı qosty. Maǵan úlken sabaq boldy. Rahmet saǵan.
- Olaı bolsa oqasy joq, joldas...
- Aıtpaqshy Jalmuhammed te maǵan zekirip ketti.
- Óı, ol qalaısha sizge zekirýge aýzy bardy? Ol sizdi pirindeı kórýshilerdiń biri edi ǵoı.
- Endi men saǵan da, Bozjanovqa da pip bolýdan ketkenge uqsaımyn.
Taǵy da jym-jyrt bola qaldy. Bet alystan jaý shabýyly múldem toıtaryldy.
- Habı, kúrekteri bar on shaqty jigitterdi ertip kelshi osynda.
Jigitter keldi.
- Al, jigitter, tereńdete qazyńdar... Jaýyngerdiń kebenegine orap kómelik Brýdnyıdy.
Jaýyngerler qaza bastady.
- Taǵy da tereńdete túseıik pe, joq álde osy jete me, joldas kombat? - dep surady jer astynan bir jaýynger. Toqtat, jeter endi. Rahımov pen Bozjanov Brýdnyıdyń súıegin meniń plaş - palatkama orap jatyp: «Munyń pıstoletin qaıtemiz?» degendeı kózben maǵan qarady.
- Er jaýyngerlik saımandarymen jatsyn. Barlyǵyn da qaldyryńdar, birge bolsyn, ózimen birge, - dedim men. Jerlerdiń aldynda men Brýdnyıdyń qasyna baryp, basyn súıep onyń buıra qara shashyn óz taraǵymmen taradym. Jaǵamnan komandırlik belgisi tórt buryshty eki qyzyl túımemdi sógip alyp, Brýdnyıdyń jaǵasyna qadadym.
- Aǵa leıtenant Brýdnyı, qosh bol, jatqan jeriń torqa bolsyn. Brýdnyıdy jerlep jatqanda, on shaqty myltyqty jaýyngerler bastyrmalata bes ret atty. Ásker dástúrinde, oqyǵan janaza osylaı boldy... Ólimde aıaý da, uıat ta joq. Soǵys - ólim uıasy. Soǵys - soqyr jáne mylqaý. Ata qaıǵysyn, ana muńyn ol estimeıdi, zarlap aıta bilmeıdi.
* * *
Urys saıabyrsyǵan, eki jaqtyń da daǵdarys kezinde general Panfılov Shehtman polkyna keldi degen habar jetkende, men shtabqa qaraı shaptym.
- Siz ruqsatsyz aldyńǵy shepten munda nege keldińiz? - dep Shehtman maǵan keıip sóıledi:
- Joldas Shehtman, keıý kerek bolsa, ol meniń qolymnan da keledi, - dedi Panfılov polk komandıriniń maǵan dikeńdegenin jaqtyrmaı onyń sózin bóldi. Shehtman tómen qarap, kúıgelektep:
- Aǵa leıtenantty men shaqyrǵan joq edim, joldas general, - dedi.
- Joldas Momyshuly sizge emes, maǵan kelip tur... Úlken turǵan jerde kishi daýsyn qatty shyǵarmas bolar, joldas polk komandıri.
- Ǵapý etińiz, joldas general, - dep Shehtman sasqalaqtap qaldy.
- Sizben keıin sóılesermin, aldymen joldas Momyshuly tyńdap alaıyn. Bul kisimen kópten beri kórisken joq edik. Maǵan qarap: - Sizdiń jasyryn aıtar sózińiz joq shyǵar, á? - dep surady.
- Jasyryn sózim joq, joldas general.
- Siz de áńgimeniń basy-qasynda bolyńyz, - dedi ún qatpaı ádep saqtap turǵan komıssarǵa.
Men jaltaqtamaı, ımenbeı bastan keshken ótken-ketkenniń barlyǵyn aıttym. Shehtman bir-eki ret meniń sózimdi bóleıin dep edi:
- Ne perebıvat! - dep Panfılov ony doǵaryp tastady. Maǵan general birneshe suraqtar berdi. Men jaýap qaıyrdym. Polk komıssary Korsakovtan:
- Kombattyń sózine qarsylyqtaryńyz bar ma? - dep suraǵanda:
- Kombat ashyǵyn aıtty, joldas general, - dedi komıssar. Panfılov qabaǵyn túıip biraz otyryp maǵan
- Sátsiz túnge siz aıypty emessiz, bizdiń shtabtyń ushqalaq shabarmandary kináli, - dedi de, Shehtmanǵa burylyp túnere qarap,
- Vy lıýdeı derjalı na pravah pasynka, vy dovelı batalon do ıznemojenııa! ıA vam bolshe ne doverıaıý, etot batalon ıa zabıraıý ý vas! Segodnıa je k vecherý smenıte batalon...
- Joldas general...
- Segodnıa je k vecherý smenıt ı dolojıt!
- Est smenıt ı dolojıt! - dep Shehtman surlana qysylyp ornynan qalt turdy...
Men ishimnen alaqaılap, batalonǵa qaıta shaba jóneldim.
Ekinshi kitap
SOŃǴY KEZDESÝ
Bir aı boldy. Dushpanmen bir-birimizdi ári-beri ıtermelep ornymyzdan qozǵalmaı jaǵalasyp, arpalysyp jatyrmyz. Ýaqyt ótip barady, biz ornymyzdan qozǵalar emespiz. Volokolamsk qalasyn alaryn alsa da alǵa basarǵa dármeni taýsylyp, qarqyny basylǵan jaý da lajsyzdan toıtaryla toqtaǵan. Ornynan bir qadam ilgeri basa almaı jatyr. «Úıdegi oıdy bazardaǵy naryq buzady» degendeıin, qalany dushpan kóp shyǵynǵaushyratyp aldy. Kúshi azaıyp, aıaǵyna tusaý salyndy. Mundaı toqtap kidirýge muqtaj bolyp kúsh aýystyryp, basqa jaqtan jańa kúsh kelip qosylýyn kútýdi áskerı tilinde «vynýjdennaıa operatıvnaıa paýza» dep ataıdy. Arada bir aı ótti.
* * *
Kúzdiń sylbyr jańbyry. Mezgil óz mindetin qys ıyǵyna aýdarǵan kez. Soltústikten soqqan sýyq qara jel bet qaratar emes. Yzǵary óńmeńnen ótedi. Eregise qasqaıyp qarsy tura qalsaq, aıaz ınesin tyrnaq astyna boılata suǵady. Tyz etip ashyǵan dene, shym etken jerin úıkeletedi. Tastaı qatqan jer betin qalyń toń basqan. Móldirep aqqan sý jaltyr kók muzǵa aınaldy. Jer beti shashaǵa jetpes jeńil úlpek qarmen búrkeldi. Zildeı qys salmaǵy tabıǵatty qýyra bastap, eshkimdi tyrp etkizer emes. Kóbimiz toqtyshaqtyń terisine syıyna bólengen mezgil. Qumarta temeki tartqandaı barlyq janýarlardyń tanaýynan bý burqyraıdy. Qımyldap qyzyl, býsanǵan deneni sýyq tez-aq shyrmap alatyn «qys keldiniń» kezi. Jelden yqtaǵandaı úıdiń, okoptyń panasyna tyǵylamyz. Áıtkenmen, óne boıy ysyp tura almaımyz. Maıdannyń da ózinshe tirlik sharýa qyzmetteri bar. Olardy «aıdaı sal» men «kóre salǵa» silteýge bolmaıdy. Ár ýaqyt basy-qasynda bolyp, óz qolyńmen, óziń istep, óziń oryndaýyń kerek, bul maıdannyń zańy.
Qol tıip, moıyn buryp, tynys alar kez bola qoısa, oı shirkin, kóńil alyp qasha, jıhandy kezedi. Aspandy qaptaǵan atannyń shýdasyndaı qoıý qara bult, jer júzin órkeshtene býdaq-býdaq jaılaǵan sarǵylt qalyń tuman, kóńil kóshin aýdarystyryp, kedergi bola almaıdy. Qurysh tasty qorǵasyndaı balqytyp ún erkesi bulbul qustaı saıraıdy. Kún erkesi túrli-tústi júırik sáýle bop, baram dese, ol qaıda barmaıdy - oı jetpeıtin jer bolmaıdy... Jazǵyturym jadyraǵan kún solǵyn oıdy gúldendirmek túgil, jipsitýge de dármensiz... «Aq kıimdi, deneli, aq saqaldy, Soqyr, mylqaý tanymas tiri jandy, Ústi-basy úskirik aıaz ben qar. Basqan izi syqyrlap kelip qaldy», - deýshi me edi Abaı, dep ózimnen surap, tereń oıdan oıana kelsem, astymdaǵy jıren qasqa janýar taǵaly tuıaǵyn sartyldata, kósile jelip keledi eken. Meni shaqyryp: «Toqta!» degen tanys daýysqa tizginimdi irke qalyp, jalt qaradym. Tońdy joldyń odyr - budyr qatparyna súrine, qalbalaqtap, myqynyndaǵy alty ataryn oń qolymen qapsyra ustap, Muhametqul júgirip keledi eken. Muhametqul Islamqulov orta boıly, dembelshe, mańdaıy kere qarys, dóńgelek tunyq kózdi, qoshqar muryndy symbatty jigit edi. Baıaǵyda men Shymkent qalasynda orta mektepti bitirgeli júrgenimde, ol joǵary maǵlumatty qyzmet istep júrgenderdiń bireýi bolatyn. Soǵys aldynda «Sotsıalıstik Qazaqstan» gazetinde istegen.. Sabyrly, aýyr minezdi adam. Ári dese tórt- bes jas úlken bolǵandyqtan, kóbimiz ony aǵa tutyp qadirleıtinbiz.Uzyn qulaqtan amandyǵyn ǵana estigenimiz bolmasa, soǵysqa kelgennen beri Muqańmen kórisken emes edik. Saǵynyp-aq qalǵan ekenbiz, ol jaqyndaı bergende tizginimdi Nıkolaıǵa silteı tastap, attan túsip, men de qarsy júgirdim. Ol:
- Kishipeıildigińnen aınalaıyn, baýyrym, kishipeıildigińnen aınalaıyn, -dep arsalańdap kelip, kushaq jaıa amandasty. Entigip demin almaı sóıledi:
- Atańa rahmet, erim, estip tóbemiz kókke jetip jatyr... Qaıda asyǵyp barasyń... Bizge nege soqpadyń? Tirige sálem, ólige bata degen bar emes pe... Aıtpaqshy, Jalmuhammed, Habıbolla, Semen Kraevtar aman ba?.. Ustaranyń júzindeı qylt etken qyl kópirdiń kúni ǵoı, qalaı, kimder aman, kimder sháıit... - dep suraq ústine suraq qoıyp, sóz berer emes...
- Muqa, aıypqa buıyrmaǵyn, jarty saǵattan keıin generalda bolýym kerek, tez jetsin degen eken.
- Olaı bolsa keshikpegin, min tez atyńa, - dep meni jalma - jan attandyrdy.
- Men bir jarym saǵattan keıin qaıtarmyn, qolyń tıse shtabyma baryp, jigittermen áńgimelesip, kúte turǵyn.
- Jaraıdy, jaraıdy, zýlat tezdep, keshigip, qartty renjitip júrme... Ókshe temirdi baýyryna batyra taqymdaǵanda, jıren qasqa aýyzdyǵymen arpalysa yrshyp jóneldi. Ormandy aralap, jele jortyp kelemiz. Aspanǵa órshı tike ósken qaraǵaıdyń qaz tańdaıly búrshikti butalary aq sáýkele kıgen kelinshekteı úlpek qardyń salmaǵymen ıilip tur. Barlyq orman, ósimdikter aq túbitke oranyp turǵandaı-aq. Aspannan ushyp kelip, oń jaqtan shamamen 150 metrdeı jerge mına túsip, tars jarylyp, typ-tynysh melshıgen mylqaý ormandy jańǵyryqtyryp jiberdi. Aýa tolqyny aǵashtardy silkindirip, ústimizge qyraý jaýdyrdy. Mınanyń qańǵyǵan jańqasy yzyńdap ótkeni bolmasa eshqandaı zalal etken joq. Bir-ekeýi zýyldap óte shyqqanda, seskený árkimde de bolady ǵoı, biz de seskendik...
- Árbir 15-20 mınýttan keıin, osy jol boıyna birtindep mına tastap turý eki kúnnen beri nemiske ádet boldy, - dedi atqosshy
- Joldy atqylamaǵanda, jaı toǵaıdy atqylap, ony jyn uryp pa! Jolaýshyny úreılendire mazalap, berekesin shyǵaryp, jol qatynasyn ylǵı biz úshin qaýipti etemin degen nıet qoı onyki,- dep túsindirdi adıýtant.
- Durys aıtasyń, jigitim, - degennen basqa til qatqan joqpyn. Jortyp kelemiz. Budan buryn bizdiń aldymyzǵa joldyń qaq ortasyna túsken zor mınanyń úńireıgen qap-qara orny bóget boldy. Bytyraı yzyńdap ushqan shoıyn jańqalary jol boıyndaǵy záýlim qaraǵaıdyń qalyń qabyǵyn yrsıta arshyp, soıǵylap ketipti. Osy aǵashtarǵa kóz salyp:
- Túsken jaıdyń orny mundaı surqııa-soıqan bolmas, - dedi Nıkolaı qazaqsha. Іshimnen «orys balasy qazaq tilin bilse osyndaı-aq bilsin»,- dep oıladym. Aldymyzdan jol bógep kóldeneń sulap jatqan aǵashtan yrǵyp ótkenimizde:
- Mama aǵashty tamyryn qopara sulatypty ǵoı, shirkin,- dedi ol taǵy da qazaqshalap menimen qatarlasa berip. Men tis jarmaǵan soń o da úndemeı, meniń atymdy shaýjaılap kele jatqan qarakerin sál tejep, adıýtantpen qatar óz ornynda jele-jorta keledi. Bara jatqan qystaǵymyz Shıshkıno, ormannan shyǵa bergende-aq aldymyzdaǵy alańnan kórindi. Alysqa atatyn zeńbirektiń qulashy jetetin sheńberdiń kólemindegi barlyq qystaqtarǵa birtindep oq tastap, mazalaıtyn soǵys salty bolǵandyqtan, bul qystaq ta artıllerııanyń atysyna ushyraǵan eken. Rossııanyń qystaqtary aǵash úıli bolady. Bizdiń aldymyzda qystaq shetindegi eki úıge zeńbirek oǵy dál túsken bilem, órttiń oty byqsyp, qońyrsı tútindenip jatyr eken. Birtindep úıdi panalaı júgirip júrgen soldattardyń bireýi bizge qolyn siltep ısharat berdi. - Kókte samolet kórinbeıdi ǵoı, anaý ne dep qolyn bulǵap tur? - dedi tynysh júrmeıtin Sınchenko. Órmektiń jibindeı jarysqan telefon symdary toǵysqan úıdiń aldyna kelip attan tústik. Іrgede turǵan kúzetshiden:
- General osynda ma? - dep suraǵanymda ishki úıden:
- Momyshuly nege keshikti eken? - degen generaldyń qarlyqqan tanys daýsyn estidim.
- Men mundamyn, joldas general, - dep jaýap qatqanymda, esikten aq shalǵan basyn shyǵara qarady.
- Sizdi keshigedi degen kimniń oıynda bar, - dep synaǵandaı qarady da,- oqasy joq, oqasy joq, dál keldińiz, munda enińiz,- dep shaqyrdy. Terezeniń aldyndaǵy úlken stoldyń ústinde soǵys jaǵdaıyn kesteleı syzǵan karta jaıylyp jatyr eken. Qol alysa amandasyp bolǵan soń, stolǵa jaqyndap baryp, ıyǵyn qomdaı, eki qolynyń saýsaqtaryna barlyq dene salmaǵyn sala súıenip, qabaǵyn shyta biraz ún-tún joq úńile qarap turdy da, qara qalammen bir-eki jerge batyra - batyra belgi soqty.
- Tamaǵyńyz toq pa? - dedi maǵan qarap.
- Tamaǵym toq. Úıden tamaqtanyp shyqtym, joldas general.
- Áıtse de, kún óte salqyn ǵoı, otyryp bir kese ystyq shaı ishińiz, - dedi maǵan burylmastan:
- Ana buryshtaǵy orynda barlyǵy da daıar bolý kerek. Bir rıýmka araq jutsańyz, onyń da zalaly bolmas... meniń jumysym áli bitpepti... Sabyr ete turyńyz.
- General kartaǵa úńilgen boıymen ózimen ózi sóıleskendeı: «Ie, bylaı - bylaı... bylaı etken durys bolar, ıá, ıá, bul jaqtan soǵa qoımas... joq soǵar ma eken... Myna joldy bógeý kerek... tabandyǵa jer jaǵdaıy medet te, kómek te bolar...» dep anda-sanda ár jerge qalammen belgi soǵyp tur. Men múıistegi kishkene oryndyqta tym-tyrys shaı urttap otyrmyn.
- Shaı iship boldyńyz ba, joldas Momyshuly? Munda, beri kelińiz, biraz aqyldasalyq. Ornymnan turyp kartaǵa jaqyndadym.
- Men sizge durys aqylgóı bola alar ma ekenmin, joldas general? - degenimde eńsesin kótere burylyp qarap, jyly daýyspen:
- Іsteý qolyńyzdan kelgende, aqyl aıtý kelmeı me, oryndaýdan buryn, aldymen áńgimeni aspaı-saspaı otyryp, pisirip alýdan esh ýaqytta da boı tartpańyz. «Bylaı et, buıryǵymnyń toqeteri osy» degen qurǵaq jarlyqty shalaǵaılar ǵana beredi, - dedi.
Onan soń taǵy da kartaǵa úńile qarap, kútpegen jerden:
- Sizdiń boljaýyńyzsha, nemister qashan shabýyl jasaýy múmkin? - dep suraq qoıdy.
- Keıingi jaǵdaımen onsha tanys emespin, joldas general, oılanyp boljap aıtpasam...
-Aıtylǵan sóz aýyzdan bir shyqqan soń keıin qaıtar ma,- qyzaryp, betim shymyrlaǵanyn bir-aq sezdim. General eshnárse estimegendeı:
-Oılap, boljap degenińiz óte durys, komandırdi sharshatatyn oılaý men boljaý, soǵysta qaı jaý syryn aqtara qoısyn, - dedi. Meniń betimnen otym shyǵyp, qyzarǵanymdy seze qoıypty.
- Al, áıtpese myna kartanyń kestesine qarap jaǵdaımen tanysyńyz, oılap, boljańyz, - dep suq qolyn silteı berip, maǵan jymııa qarady. - Endi shaı ishý meniń kezegim, - deı berip oryndyqqa jaılasa otyryp, qasyqpen qantty syrt syndyryp, shaı urttaýǵa kiristi. Kartaǵa ońnan solǵa qaraı salynǵan ár túrli naqyshqa qarasam: Strokovo, Chentsy, Mykapııo, ıAdrovo, Dýbosekovo taǵy birneshe qystaqtardyń batys jaǵynan ormandy tireı qyzyl qalammen syzylǵan bizdiń bekinis jóni basqurdaı toqylyp kórsetilgen eken. Karta boıynsha on shaqty shaqyrymnan keıin ózimizdiń polktardyń turǵan jerin kórip, barlyǵynyń artynda Gorıýny, Matrenıno qystaqtary men 151,0 nysanaly tóbeni basyp áketetin jol aıqastaryn qorshap syzǵan generaldyń qalamynyń izine kózim túsip, entelep úńile bastadym: «Momyshulynyń batalony» dep jazypty. «E, meni osynda jumsaǵaly shaqyrǵan eken ǵoı» dep ishim seze qaldy. Aldan artqa shyǵara qoıǵysy kelgeni biraz qytyǵyma tıgendeı boldy.
Qyzyl syzyqtyń aldynda jasyl qalammen jıektele syzylyp dushpan qoldarynyń turaǵy kórsetilgen eken, sandarynyń belgisi esimde joq. Biraq ta bizge qaraǵanda úsh-tórt ese mol kórindi. «Bir aıdan beri nemistiń tyrs etpeı jatqan, kúsh jınap jatyr eken ǵoı» degen qorytyndy oıyma túskendeı boldy. Onymdy sezip qoıǵandaı general:
-Dushpannyń kúshterimen tolyq tanysyńyz. Kimmen kezdesý kerek ekenin bilý qajet, - dep qasyma kelip, qyryn qarap, kartany taǵy bir sholyp ótti. - Al siz qalaı oılaısyz?
- Kesteńizdi sholyp ótkendeı boldym. Tolyq tanysyp, túsindim dep aıta almaımyn. Sizdiń kartańyzdaǵy jaǵdaıdyń kólemi meniń dárejemnen zorlaý kórinedi, túsindirip, kómektesýińizdi suraımyn, joldas general, - dep onshama úlgere almaǵandyǵymdy moınyma ala jaýap qattym. - Meniń jalǵyz usynysym - meni qaıda jumsaǵaly turǵanyńyz ǵana.
Sońǵy sózime general qarq-qarq kúldi.
- Meniń de kózdegenim sol edi, sizdi túsinsin dep edim, durys, jaqsy aıttyńyz, adal aıttyńyz, - dep bastady qart. - Bizdiń qolymyzdaǵy aqparlarǵa qaraǵanda, dushpan kúshin jınap, barlyq daıarlyq qyzmetin bitirgen bolý kerek. Jaqynda shabýyl jasaýy kúmánsiz. Bul aıqyn másele, menińshe, salmaǵyn Volokolamsk dańǵyl jol boıyna salyp, bir julqynǵanda Istra qalasyna shyǵý, jalpy betalysy Moskvanyń batys qabyrǵasy bolýy kerek. Jaratyp jınaǵan kúshterine qaraǵanda onyń oıy ekpindi qarqynyn Moskvaǵa jetip, bir-aq baspaq - aý deımin. Kórip tursyz, egerde bizdiń alǵan málimetterimiz durys bolsa, bizdiń dıvızııaǵa keminde, dushpannyń úsh-tórt dıvızııasy shabýyl jasaıdy. Bul baǵytta bizdiń enshimizge odan kem tıe qoımas deımin. Árıne, onyń qolynda da biz týraly málimetter joq emes. Kúshine senip qulashyn alysqa silteýi de ǵajap emes. «Aldy-artyńa qaramaı dańǵyl jolmen Moskvaǵa tart!» - degen joǵarydan jarlyǵy beredi. Ras bolsa bul málimetti biz paıdalanýymyz kerek. Jol boıyndaǵy jer jaǵdaıyn paıdalanyp, az kúshpen aldyna bóget bolyp, tirese soǵysyp ýaqyt utyp, joldy qoldan shyǵarmaı biraz áýrelep, bekinis jasap soǵyssaq, tabandylyq bolsa, onyń mol kúshin shyǵynǵa ushyratyp, ájeptáýir kedergi bola alamyz. Biraq ta ol úshin ádis, aıla, eptilik kerek... Taǵy sol sııaqty jaǵdaımen tolyq tanystyryp, keńes pikirler aıtty.
- Kútpegen jerden jaǵdaı ózgere qalsa, oǵan qarsy jumsaıtyn meniń kúshim joq. Aldyńǵylardy dushpan qaıtse de basym kúshimen shegindiredi. Ornynan bir qozǵalyp, úrke, bytyrap shegingen jaýyngerlerdiń basyn qosyp, uıymdastyryp, qalpyna keltirý ońaı emes. Dushpan óksheńdi basa qýsa, basynqosa almaısyń da. Ormanda jalǵyz-jarym qańǵyryp júrgen toptar kórsetken qarsylyq, basa-kóktep kele jatqan lek-lek kolǵa masa shaqqandaı da áser ete almaıdy. Sondyqtan sizge manadan beri aıtaıyn degenim - joldyń aıqasqan túıinin, soqpaqtardy myqtap ustap, ońaı bermeý kerek. Orman, shalshyq tótemen tank mashınalary uzaq damyp, alǵa basa qoımas. Qysqasy sizdiń batalon myna úsh qysyltaıań jerdi osy aıdyń 20-na deıin qoldan shyǵarmaı myqtap ustap otyrýy kerek, - dep manaǵy kartadaǵy belgi soqqan jerlerin kórsetti.
- Joldas general, ruqsat etińiz, 5-6 kılometr jerdi bir batalonmen qalaı ustatpaqsyz?!
- Qula dalany qorǵaǵyn dep otyrǵan men joq. Myna tóbege bir rota, myna stantsııaǵa bir rota, myna qystaqtarǵa bir rota, - dep qalammen túrte - túrte kórsetip, general maǵan qarady.
- Qaıdan 5-6 kılometr?
- Siz kórsetken jerlerdiń arasynda myna 3-4 kılometr jerde, tórt soldattan bolaıyn dep tur ǵoı, ony qalaı qorǵa deısiz? Ol bylaı tursyn, aınaldyrǵan úsh rotany siz kórsetken shoqyǵa qoıyp, olardyń urys qımylyn men qalaı basqaryp úlgermekpin, joldas general?
Biraz sabyrmen oılap turyp:
- Ár jaýynger, ár komandır aldyna qoıǵan mindetin oryndaı bilse, ony siz olarǵa túsindire bilseńiz, basqarý degen sol bolady. Komandır ár soldattyń qanjyǵasyna baılana almaıdy. Bizdiń óz basymyzdaǵy tájirıbelerimizge qarańyz: Budan buryn tórt qorshaýdy buzyp shyqqanda men qasyńyzda emes edim ǵoı. Men basqaryp pa edim? Tek aldynda ekeýmiz qandaı jaǵdaıda, qalaı etý máselelerin tolyǵynan kelisip almap pa edik. Budan bylaı da qasyńyzda bola almaımyn. Ádeıi sózdiń ıin qandyryp alǵaly shaqyryp alyp otyrmyn. Oıyńyzdaǵy kúdik nárseni ımenbeı ashyq aıtyńyz, joldas Momyshuly, bir-birimizge senip aırylaıyq.
- Ashyq aıtatyn ne qaldy deısiz, joldas general. Sizdiń pikirińiz maǵan túsinikti, - dep biraz oılanyp qaldym.
- Nemis 17-si kúni shabýyl bastasa, aldaǵylar 17-ne deıin tótep berse, maǵan kezek 18-de keledi... 19-20-sy kúni qorshaý bolyp... nemisti myna joldarmen emin-erkin júrgizbeı kedergi bolyp... shegingen polktar esin jınap, bastaryqosylyp, taǵy bir jerde aldyna qarsy turýyna sebep bolsa, jaqsy bolar edi. Jarlyǵyńyzdy oryndaý jaǵyn oılaýdan artyq aıtarym joq, joldas general.
- Bárekeldi, tap oıymnyń ústinen shyqtyńyz. Áńgimeniń barlyq jelisi solaı, shabýyl 16- 17-nen keshikpeı-aq bastalar dep boljaımyn... Ruqsat etińiz, men júreıin, joldas general. Qart meni esikke deıin shyǵaryp salyp, janasa kelip, qolyn ıyǵyma qoıyp , biraz qınalǵandaı: Jolyńyz bolsyn, jaǵdaı aýyr, sizdiń batalondy qurbandyq atap otyrmyn,- dep kózime tesile qarady. Túsinem, joldas general, sengenińizge sansyz rahmet.
REKOGNOSTsIROVKA
Shtabym Rojdestveno qystaǵynda edi. Kelsem Muhametqul qonaq bolyp otyr eken.
Komandırlerge tıisti buıryqty berip, olardyńárqaısysyna qaıda baryp karta boıynsha aıtypkórsetip bolǵan soń:
- Al, Muqa, jaqsy kelipsiń, rotalar daıarlanyp jınalǵansha bir saǵattaı ýaqytymyz bar, áńgime shertińiz, - dedim men, kelgennen beri ún qatpaı otyrǵan Islamqulovqa.
- Iá, taǵy da jolyǵamyz ba, jolyqpaımyz ba, «chas nerovnyı» dep orystar aıtpaqshy, aýytqyp turǵan soǵys jaǵdaıy ǵoı, - dep bastady ol áńgimesin. - Birneshe sarbazdar qyrshyn ketti, olardyń erligi el qulaǵyna jetip te, jetpeı de jatqan shyǵar. Ólim habary kimge de bolsa sýyq habar ǵoı. Aqyry qyrǵyn ishinde júrgen ózimizdiń de ólim dese denemiz túrshigedi. Adamnyń eti ólip ketedi eken degenge men senbeımin, óziń ólmeı etiń ólmeıtinine meniń kózim anyq - aq jetti. Úlken ǵanıbet, halyqtyń namysyna qara tańba túsirmeı, ananyń aq sútin aqtaı qaıtty marqumdar. Múmkin, bir kúni biz de sheıit bolarmyz. Seni men buryn onsha túsinbeýshi edim. Tártipti keı mezgilde óte qatal ustaýyń janymdy shoshytyp renjitýshi edi. Endi oılap qarasam, onyń ıgiligin kórgen jigitterdiń ıyqtary kóterińki. Biz osaldyqtyń kesepatynan sorlap, aqyry bir urysqa tótep bermeı, tobymyz bytyrap, rásýá boldyq. Senderdi general taǵy ıir qysyltaıańǵa jumsapty, bul jerden ne ólip shyǵasyńdar, ne úlken, zor abyroı, ataqpen shyǵasyńdar. Qarttyń jasyrmastan ashyq aıtqandyǵy, senderge sengendigi ǵoı. Ol kisiniń onysy sabazdyq. Sender de sabazdyq isteńder. Sabazdyqqa sabazdyq bolsyn...
- Aı, Muqa, aqylyńyzǵa raqmet, osyńyz da jetip jatyr, qysqasha basyńyzdan ótkenderdi aıtyńyzshy, - dep qýlana kúlimsirep, kózi jáýteńdegen Bozjanov sózin bólip jiberdi.
- Esitigimiz keledi. Endi bes mınýttan keıin kombat barlyǵymyzdy mynaý úıden qýyp shyǵarady, anany-mynany tekser dep, bul kisiniń syryn siz bilmeısiz ǵoı? - dedi.
- Oı, qaraǵym Jalmuhamed - aı, men de qalaı bastarymdy bilmeı otyrǵanym ǵoı, jaıbaraqat aspaı-saspaı otyryp aıtatyn áńgimelerdi qalaı qysqartyp, toqeterin aıtarymdy bilmeı otyrmyn... Al, qysqarta aıtqanda áńgimem mynadaı: Dushpanmen birinshi ret kezdeskende durys aıqastyq. Jigitter kóńildegideı - aq tótep berdi. Eki shabýylyn qaýsyrata toıtardyq. Tús qaıta bergende kútpegen jerden artymyzdaǵy ormannan eki júzden asa avtomatchıkteri shyǵa keldi... bytyrlatyp oqty jaýdyra bastady...páleni qara tana bastady degendeıin shtab mańaıyndaǵy bólimsheler úrkip, qoıdaı toǵysyp, úreılene sasty... «Qorshaý!», «Qorshaldyq!» degen degbirsiz habardyń alǵa qalaı jetip qalǵanyn qaıdam, bet-betimen bosyp bara jatqandaryn bir - aq kórdik. Batalon komandıri, qart maıor Polıakov oryndy buıryqtar berip, jan-jaqqa habarshylar jumsap, obaly ne kerek, qolynan kelgenin istep jatty. Shtab mańaıyndaǵylardan 50-60 adam jınap qorǵana bastadyq. Árqaısysynyń qasyna baryp«atqyn - atqyn!» deýmen zordan uıymdastyryp jaý tobyn atqylaı bastadyq... Oǵan da jan kerek emes pe, tizile qaptap kele jatqan nemister etpetinen túsip jata - jata qaldy. Qaptan kelip qalǵan jaý qarqynyn oqpen basyp, tynys alǵandaı boldyq... Ornymnan atyp turyp besatarymdy kótere «Za mnoı!» dep aıqaılap jaýǵa qarsy tura júgirdim. Nemister atýyn toqtatty. Qarasam qoldaryn bulǵap saq - saq kúlip jatyr eken ıtter. Artyma jalt qaradym. Maǵan ilesip kele jatqan esh pende joq. Ne eterimdi bilmeı turyp qalsam kerek - basym meń-zeń, jyndy bolyp kete jazdadym... úrikken tanadaı jalt berip, betimnen otym shyǵyp, ishim qusa, zapyranǵa tolyp qaıta qashtym, nemister meni mazaqtaı atqylady... Kelsem barlyǵy buǵyp oryndarynan tyrp etip bas kótermeı jatyr. Qusalanyp, ne aıtarymdy bilmeı, tunshyǵa kógerip, «á, pasyq ıtter!» dep bastap, birneshe ashýly qatty sózderdi aıtyp aıqaılap jiberippin, Maıor Polıakov maǵanjany ashyǵan kózben kinálana qarady. Onyń orynbasary Chernyh ún qatqan joq. Nemister shynymen aq oqty jaýdyra atty. Ornynan tura bergende maıordyń mańdaıynan bir oq dál tıip, taban asty til qatpaı qaza tapty bıshara shal... Atysyp jatyrmyz... Chernyhqa «endi batalon komandıriniń ornyn basyp, berer buıryǵyńdy tez bergin» dedim. Kúıgelek jazǵan eshnárse mardymdy aıta almady, jaǵdaıdy ózgerterlik áreket isteı almadyq... Kesh batty. Túnde Chernyhtan da aıryldyq... Tań ata, orman ishinen on shaqty adammen birge kele jatyp, rotalardyń qalǵanyna kezdestim. 80-90 jaýyngerlerdiń basyn qosyp, «endi qaıda baramyn» dep biraz qınalyp otyrdym... Úsh-tórt kún jaý syrtynda sandalyp júrip, aqyry Volokolamsk qalasyna kelip, polk shtabyn taptyq... Sol kúnnen bastap úshinshi batalonnyń úni óshti. Osy kezde biz ben ekinshiniń qalǵandaryn biriktirip bir batalon bolyp otyrmyz. Meni altynshy rotanyń komandıriniń orynbasary etip taǵaıyndady... Rotalar oryndarynan qozǵalyp, jolǵa shyqty, joldas kombat! - dep baıandady Rahımov.
- Durys, Muqa, endi júre áńgimeleseıik, sóziń aýzyńda, - dedim men. Barlyǵymyz úıden birge shyqtyq. Ekinshi rotanyń komandıri Semen Kraev, uzyn boıly, qulaǵy kúdireıgen, etsiz jaqty, ótkir jasyl kózdi, aryq taramys sary jigit edi. Aıazdan sary túri úrpıip, kógere tońǵandaı jaǵy qýsyrylyp, burynǵysynan da aryq kórindi. Biz 151,0 nysanaly tóbeniń aınalasyn aralaǵaly eki saǵattaı boldy. Jan-jaqty boljap, baqylap, ásker tilinde aıtqanda, rekognostsırovka jasap bolǵandaımyz. Kún batyp, ymyrt jabylardyń aldy. Eki qara joldyń toraby kópirdiń aldynda turmyz.Qysqasyn aıtqanda bylaı, Kraev, -dedim men. - Dushpan taǵy myna eki jolmen keledi. Basqa aınalanyń bári shalshyq ekenin kóziń kórdi ǵoı. Aldyndaǵy qalyń orman oǵan panalap kórýge óte jaǵdaıly - aq. Sen ormanda soǵyspaǵyn, aınaldyrǵan seksen adamyńmen soqyr ormanda jasyrynbaq oınaýdyń qajeti joq. Ormannan shegine berip, myna ashyqty qorǵa. Aldynan qosyp alyp, dáldep atýǵa artyq jer yńǵaıly bolar deımin. -Joldas kombat - aý, ol ormandy panalap turyp bizdi de dáldep atady ǵoı. Sóıtip jer jaǵdaıyn paıdalansa. ol bizdi utpaı ma, - dedi Kraev úrikken tananyń kózindeı kózin alaqtatyp.
- Eı, sen,- dep zekirdim, - saǵan men keýdeńdi jaý oǵyna ashyp, tosqyn dep turmyn ba! Tosyp al degenge nege túsinbeısiń. Nemisterdi ormannan 150-200 metrdeı shyǵarmastan atyp neń bar seniń.
- Onda túsindim, joldas kombat,- dedi ol ezýin samarqaý jıyp.
- Durys túsinseń. Ol da aqymaq emes, qalbalaqtap tosqan oq toryna kelip túse qalatyp ańqaý aıýan ol emes. Aldymen barlaý jiberedi. Ony qalaı etpeksiń? - dep tike suradym.
Biraz oılanyp turyp:
- Báse, ony qalaı et deısiz, joldas kombat? - dep o da suraq qoıdy. - Barlaýshylaryn neǵurlym bermen ashyqqa shyǵaryp alyp, aqyrǵy adamyna deıin myna aldaǵy oıpańnan keıin qaıtarmaı qyryp salǵyn.
- Keıingi, arttaǵy kúshi...
- Já, já! Sabyr etip tyńda aldymen. Artynan kele jatqan negizgi kúsh bul baǵytta batalonnan aspas, barlyq salmaq dańǵyl jolda bolar. Seniń jatqan myna támpeshigińdi ol zeńbirek, mınometpen biraz ıge salady. Jaýap qatpaı, tyrp etpesten jata bergin... Jaıaý áskeri ashyq jerge tyǵyp jaqyndaǵanda pýlemetiń men myltyqtaryńa sóz berip, oqpen qapsyra qushaqtap bir kórgin... Ne bolyp shyǵar eken. Alystan bajyldasyp ne keregi bar... ne de bolsa jaqynnan bolsyn. Mundaıda qoltyqtasa qushaqtasýdan qashpaǵan utady. Ne de bolsa táýekelge bel baıla, táýekel.
- Jaraıdy, qup bolady, - dedi ol kúıgelektep, úırenshikti jaýappen. - Aldymen oılan. Bizdiń áńgimemiz qur bal ashý bolyp júrmesin. Oılan, Kraev, shalaǵaılyq bolmasyn. «Qup boladymen» ǵana jaýdy jeńgen komandırdi áli kóre almadym. Oılan! Senderdiń enshilerińe tıgen osy jer. Sybaǵańa aqylmen ıe bolyp, aılamen qorǵa, qorǵaı bil... ıA, durys aıtasyz, joldas kombat, oılaıyn, - dedi ol taǵy da qaımyǵa kúıgelektep.
- Esh nársemdi aıamaımyn, biraz kúmiljı turyp:
- Biraq ta sizden qandaı járdem bolady... eger de kútpegen jerden halimiz nasharlaı qalsa, qaıttik? Saǵan shyny kerek pe? - dep tike qaradym. Árıne, joldas kombat, árıne. Qysyr sıyrdan buzaý kútpegin. Egerde telefonmen baılanysymyz bolsa, men saǵan járdem... - deı bergenimde Kraev jalma-jan...
- Bolady ǵoı, buzylsa tezdep túzetip turamyz, - dedi. Meniń járdemim... qysylǵan kezde saǵan ursý, ári-beriden keıin zekirip boqtaý. Ol myrs etip kúlip jiberdi. - Odan basqa, joldas kombat, odan basqa, járdem jaǵy... - Odan basqa túk te bere almaımyn, túgim de joq... Aıta berseń, Matrınıno, Garıýny halderi nashar bolsa senen 30-40 adam alýym da múmkin. O da esińde bolsyn. Sen alystasyń. Munda qımyl jekpe-jek qana. Dańǵyl jol boıyna qaraǵanda, munda onsha aýyr bola qoımas. Biraz surlana bozaryp:
- Biraq ta bizdi esińizden shyǵarmańyz, joldas kombat. Sizdiń daýsyńyzdy ýaqtyly estip turý bizge buryn medet bolýshy edi, dep jasyǵandaı boldy.
- Táıt! Menimen birjolata qoshtasyp tursyń ba, óziń, - dep zekirdim.
- Joq, joldas kombat, ózińizden buıryq bolmaı, myna tóbeni qoldan shyǵarmaımyz, - dedi ol kúlip.
- Іsteriń qaıyrly bolsyn! Jaýyngerlerge túsindirip aıtqaısyń...
***
Jolda, Matrenınoda birinshi rotanyń komandıri Fılımonovpen jolyǵyp, biraz kidirip dańǵyl jol boıyndaǵy Gorıýny qystaǵyna qas qaraıǵanda jetip, attan tústim. Kún boıy salqyn dalada bolyp, úıge enip biraz jylyna bastaǵanda sýyq qaryǵan betiń men eriniń tyrysa ashyp, sharshaǵanyńdy bir-aq sezip, kóziń kirbıip qalǵı bastaısyń. Biraq qyzmet jaǵdaıy ár ýaqytta da sergektikti tileıdi. Bastaǵan isti aıaqtamaı oıyń jaı tappaıdy. Tynyshtyq bezgen jerde uıqynyń ne aqysy bolsyn.
- Úshinshi rota jańa kelip jepti, leıtenant Tankovqa qaı jerdi qalaı qorǵaýdy kórsettim, - dep baıandady úıge ene Rahımov. Men oǵan birinshi, ekinshi rotalardyń jaǵdaıyn tolyǵynan aıtyp, karta júzinde kórsetip, olarmen qalaı baılanys jasaý, taǵy basqa nusqaýlardy berip bitirgen soń, Jalmuhammed Bozjanovty ertip dalaǵa shyqtym.Aınala jym-jyrt. Qap-qarańǵy tún. Jer beti appaq qar. Aınaladaǵy orman tym-tyrys múlgip turǵandaı. Dańǵyl jol endi toqylǵan órmekteı tip-tike, tup - tura jaltyr, josylyp jatyr. Qystaqtyń azǵana úıleri de jol jaǵasynda kúrkeshe - kúrkeshe bolyp qaraýytyp, qaz-qatar tizilip turǵandaı, olar da jym - jyrt, tym-tyrys. Leıtenant Tankov keldi. Úsheýmiz qystaqty eki aınalyp shyqtyq. Sharshaǵan jaýyngerlerdiń kóbi okoptaryna bir qushaq pishen, ıa sabandy ákelip tósep, shınelderiniń bir etegin tósenip, bir etegin jamyla búrisip uıyqtap jatyr eken. Ár bólimshede aıazdan tyqyrshyp qaraýylda turǵan jaýyngerler ǵana.
- Jigitterge demalýǵa ruqsat etip edim, joldas kombat, - dedi Tankov.
- Durys, demalǵandary da teris bolmas. Aınalany jaryq kezde biraz boljap, qalaı bekinis isteýdi oıladyń ba? - dep suradym odan kep. Tankov ár okoptyń basynda qalaı qorǵaný máselesin retimen baıandaı bastady. Tolyǵynan tyńdadym. Qarańǵy túnde ne kórip, ne túzetersiń.
- Jaraıdy, tań ata kórermiz. Tıisti qyzmetińdi isteı ber, - dep Tankovqa ruqsat berip, shtabqa keldim.
LEITENANT ÝGRıÝMOV
Uqypty Rahımov kerekti qaǵazdardy daıarlap qoıǵan eken.
- Ekinshi rotamen telefon baılanysy bylaı tursyn, qos atty, qos jaıaý habarshylar daıyndap jiberdim. Birinshimen de baılanysty solaı isteımiz be, joq álde shtab Matrenınoda bola ma? dep surady menen aǵa adıýtantym. Shtab osynda bolady. Matrenıno jer ortasy bolǵanmen, meılińshe myna jaǵdaıda bizdiń osynda bolǵanymyz durys bolar deımin.
- ıA, aqsaqal, toı-tamasha osy dańǵyl jol úshin bolar, - dep qarap otyrmaıtyn Jalmuhammed sózimdi bóldi.
- Durys aıtasyń, sondyqtan áli eki pýlemet pen zeńbirekterdi osynda qaldyryńyz, - dep jaýap berip, qaǵazdardy oqyp, keıbir jerlerin túzetip otyrǵanymda:
- Ruqsat etińiz, - dep bireý kirip keldi. Kúńgirt shamnyń jaryǵynan qonaqty onsha tanyńqyramaı úńile qaradym. Murny edireıgen, buzaý tumsyq, boıy bir tutam, kelte baqaı sary jigit:
- Joldas aǵa leıtenant, tank qıratqyshtar komandasy 25 adam sizdiń qaramaǵyńyzǵa keldi. Leıtenant Ýgrıýmov! - dep sańq-sańq etken daýsymen ózin-ózi ýstav boıynsha tanystyrdy. Syrtqy pishini men pysyqtyǵyna qarap barlyǵymyz da eriksiz ezý tarttyq.
- Otyr, erim! - dep aldymdaǵy oryndyqty kórsettim.
- Al, batyrym, tankty qıratatyn qandaı jaraqtaryń bar, baıanda! Boıy tapal, qas - kirpikten eshqandaı habary joq, aýzy kere - qarys, salpıǵan qalyń erindi, soıdaq kúrek tisti, jyltyldaǵan kishkene shyny kózdi, maqtadan syryp tikken satpaq-satpaq telegreıkany qaýsyra belinen myqtap, jalpaq sary beldikpen býǵan sary jigit qysyla terlep, tómen qaraǵan kúıinde:
- Granatamyz bar, on shaqty bótelkemiz bar, - dedi. Úıdegiler dý kúlip jiberdi.
- Solarmen tankini qıratpaqsyń ba?
- Áıteýir sizdiń qaramaǵyńyzǵa jiberdi ǵoı. Tankke deseńiz tankke, jaıaýǵa deseńiz jaıaýǵa shabýylǵa barýǵa jaraımyz, - dep namysyna tıgendeı kókiregin kótere sóılep, basqalarǵa qarady: meniń jigitterim jaqsy jaýyngerler, qolynan kelgenshe aıanbasqa tyrysady. Olarǵa meniń senimim mol, joldas kombat, - dedi.
- Óte durys, erim. Jaýyngerlerge sený komandırdiń basyndaǵy baqyty, úlken yrys. Jaýyngerler komandırge sense, odan artyq abyroı bolmaıdy... ıA, senim, senim. Senim - úlken medet...
- Olar maǵan senedi, joldas kombat, polıtrýkten surańyz, - dep Ýgrıýmov julyp alǵandaı meniń oıymdy bólip jiberdi. «ıA, durys» degendeı buryshta turǵan aq qubasha jas jigit jymıyp, leıtenantqa súısine qarady. Menimen kóz kezdesip jalma-jan qolyn shekesine kóterip:
- Polıtrýk Georgıev! dep ózin maǵan tanystyrdy.
- Durys, otyra turyńyz, men myna qaǵazdardy kórip shyǵaıyn, sonan soń sóıleseıik, qaǵazdy túrtip kórsettim, - kezek osylardyki edi. Aıyp bolmasyn, - dep qalaı qorǵaný josparyn qaraı bastadym. Ýgrıýmov temeki tartýǵa ruqsat surady... Áp-sátte úkpeli kók temekiniń qońyrsyǵan aşy ıisi múńk ete qaldy. Qarap edim, Ýgrıýmov qalyń gazetke qolaqpandaı ǵyp oraǵan shylymyn qumarta ústi-ústine soryp, túbi túsken shelekteı tanaýynan tútindi burqyrata shyǵaryp, raqattanyp, murnynyń ústi bórte tership otyrǵanyna kózim tústi.
- Sen baıaǵy, joryqshy barlaýshy emespisiń? - degen suraǵyma:
- Bir kezde barlaýshy bolǵanym da ras, biraq keıinnen meni odan alyp tastady, - dedi.
- Nege?
- Ruqsat etseńiz áńgimeni bastan aıtaıyn, joldas kombat, Eger de esitpegen bolsańyz, - dep jaıbaraqat áńgime bastady.
-Bir joly barlaýǵa baryp edik. Biz barǵan qystaqqa áli nemister kelmegen eken. Onyń ar jaǵyndaǵy ekinshi qystaqta ekenin bir kolhozshy aıtty. Bir kolhozshynyń kıimin kıip, jıyrma shaqty jaýyngerlerdi sol qystaqta qaldyryp, ózim nemister turǵan qystaqqa bardym. Qystaqty aralap júrip, keshigip qalsam kerek, biz turǵan qystaqty nemister men qaıtqansha basyp alyp qoıypty. Bólimshemdi taba almadym. Qaıda zytyp ketkenin qaıdam. Biraz jańaǵy qystaqty aralap, bir nemistiń soldatynan temeki surap tarttym daǵy, keshke taman sólbireıip,ózimizdiń shtabqa kelip, mán-jaıymdy, kórgen - bilgenimdi aıttym. Komandır maǵan ursyp, ornymnan alyp tastady. Jaýyngerler komandırdiń qaramaǵyna olardy jumsaý úshin beriledi, jumsaı bilmeısiń dep keıidi... Úıdegiler biraz kúlip aldy. Jaraıdy endi, budan bylaı qaramaǵyńdaǵy adamdardy bastap, ondaı beıbastyq istemessiń. Jaýyngerlerdi bir úıge ornalastyryp, demalyńdar. Ne isteıtinderińdi tań ata aıtarmyn,dep onyń áńgimesin doǵaryp, ketýine ruqsat berdim. Zýyldap ysqyryp kelip qystaqtyń dál ortasyna eki zeńbirek oǵy túsip, biriniń artynan biri gúrs-gúrs jaryldy. Terezeniń shynylary aýa tolqynynan syńǵyrlap jerge túsip qırady. Stol ústindegi maı shyraq selt etip qulaı jazdap, qaltyldaı dirildep, jaryǵyn jypylyqtata ornynda qaldy. Sabyrly Rahımov:
- Dybysyna qaraǵanda júz besten kem emes, - dedi de, - men baryp ornyn kórip keleıin, joldas kombat, shyǵyn bar ma eken, joq pa eken, - dep ózinen-ózi suraǵandaı shyǵyp ketti.
- Qap, myna ıt terezeni qıratyp, úıdiń ishin sýytyp jibergenin qarashy, - dep Jalmuhammed plaş-palatkamenterezeni qymtap jaba bastady. Tań atqansha árbir 10-15 mınýt arasynda nemis eki-úsh snarıadtan atqylap tastap turdy. Dushpannyń ondaı «qaljyńyna» úırengen jigitter kez kelgen jerge ornalasyp, bireýleri demalyp, bireýleri jumys istep, túnniń qalaı ótkenin bilmeı qaldy.
Erteńgi saǵat on mezgilinde batystan kún kúrkiregendeı zeńbirekten atys bastaldy. Barlyǵymyz da dalaǵa shyǵyp, atqylaý sarynyna qulaq salyp turmyz. Tynys alǵandaı biraz saıabyrsyp, sırekteı berip, aınalany kúńirente qaıtadan údete jóneldi. Ásirese, kúshti atys ıAdrovodan solǵa qaraı ústin-ústin údeýde. Jaýdyń jıyrmadan asa samoletteri aspanda tynbaı udaıy ushýda. Orman ústinde keı kezde qumalaqtaǵan qoıdaı maıda bombalar tastap, keıde dáldep quıyla ushyp, oq búrkipatqylap júr. Olardan joǵary, kókti aınalǵan qara qustaı, ınelik tárizdi eki búkir samolet aspannan jerdegini boljaýda.
- Salmaǵyn qaı jaqqa salar eken? - dep qasyma Bozjanov keldi. Men sol jaqqa qaraı qolymdy siltedim. -
Qyzyl toı-tamasha alda bolyp jatyr-aý, - dep bala minezdi Jalmuhammed typyrshyp tur.
- Asyqpa, asyqpa! Kezek bizge de keler, sonda toı-tamashanyń anyq ishinde bolarsyń, - dedi oǵan Habıbýlla.
- Aldaǵylar keshke deıin tótep berse jarar edi, bizdiń kezek erteń azannan bastalsa, durys - aq bolǵany. Qaıtkenmen de «saqtyqta - qorlyq joq» degen, jaýyngerler búgin dushpandy qarsy alýǵa daıar bolsyn. Barlyq rota komandırine solaı dep nusqaý berińiz, - dep Rahımovty shtabqa jumsadym.
- Pýlemetterdi qalaı paıdalanbaqsyz? - dedi Bozjanov. - Ekeýin de eki jeńil shanaǵa tıep qoı. Shapqylap júrip atatyn bolsyn, - dep qalaı isteýin túsindirip ony da is basyna jiberdim. General telefonǵa shaqyrdy.
- Dushpan Kaprovqa aldymen shabýyl jasady. Ekpini eki ret toıtaryldy deıdi. Biraq qarqyny basylar emes. Endi salmaǵyn ıAdrovoǵa salar deımin, daıyn bolyńyz, - dedi sabyrly daýyspen general. - Aıtpaqshy keshe sizdiń qaramaǵyńyzǵa tank qıratqyshtar komandasyn jiberip edik, olar qaıda? - dep surady.
- Osynda, joldas general.
- Olardy tezden ıAdrovoǵa jiberińiz. Elınniń qolastyndaǵylar shamalylaý, bir tesikke jamaý bolýǵa jarar, - dep buıyrdy. Ýgrıýmovty shaqyryp alyp buıryqty aıttym.
- Joldas aǵa leıtenant, sizdiń jigittermen birge soǵysýǵa qumar-aq edik, osy sáti túspeı- aq qoıdy, - dep kúle qoshtasty ol.
-Joldaryń sátti bol syn, jigitter, taǵy bir kezde jolyǵarmyz, - dep Ýgrıýmovtyń jaýyngerlerimen qoshtastym...
Roman Ádebı KZ portalynan túsirildi.
Jalǵasy bar
