«Moskva úshin shaıqas»: Ana amanaty
Elbasynyń «Mádenı mura» memlekettik baǵdarlamasy aıasynda koptegen roman, povest qısa, dastarndar jaryq kórdi. Halyqaralyq QazAqparat agenttigi qoǵamǵa qajet, ósip kele jatqan jastarǵa patrıottyq tárbıe beretin osyndaı shyǵarmalardy berýdi ári qaraı jalǵastyrady.
***
Bos jatqan tike jolda jaýdyń tosqaýylyna kezdesip qalý qaýpinen aýlaq bolý úshin, biz Elınniń aıtýy boıynsha, oraǵytyp alys jolmen qaıtyp kelemiz. Jol boıy qalyń orman. Tún qarańǵy. Aspanda qaptaǵan qara bult. Astymdaǵy denesinde burshaqtaı meńi joq, qamys qulaq, quıma tuıaq boz bıe aýyzdyǵyn kúrt-kúrt shaınap, basyn shulǵyp, anda-sanda pysqyryp, adymyn soza basyp, aıań júrispen keledi. Aıaz azbańdap tur. Sońymda Nıkolaımen qatar kele jatqan Bozjanov yńyldap án salady. Mende ún joq. Ótken- ketken ómir, úı turmysy, aǵaıyn arasyndaǵy túkke turmas dúrdaraz, soǵys jaǵdaıy biri aıaqtalmastan biri esime túsip, meni tunshyqtyryp keledi.
- Joltaı! Sen ne aıtyp kelesiń?
- Jaı, joldas kombat, óleń aıtyp kelemin.
- Qatarlasyp júrip maǵan da estirtip aıtshy?
- Tek esime Abaıdyń «Men kórdim uzyn qaıyń qulaǵanyn» túsip ketip edi. - Odan basqa taǵy ne tústi?
- Apam esime tústi. Biz alty aǵaıyndymyz. Beseýmiz maıdandamyz. Nurmaǵambet qana elde. Ol TsK-da qyzmet isteıdi.
- Men bir áke, bir shesheden jalǵyzbyn.
- Artyńyzda eshkim bar ma?
- Bilmeımin, men keterde jeńgeńniń qursaǵynda 6-7 aılyq bireý jatyr edi. Shamada jeńgeń oktıabrde bosanýǵa tıisti. Qazir noıabrdiń aıaǵy. Qalaı bosandy eken? Sábı - ul ma, qyz ba? Maıdanǵa kelgeli beri sen de, men de áli kúnge deıin hat alǵanymyz joq qoı... Tuńǵyshymnyń kim ekenin osy ýaqytqa deıin bilmeımin.
- Amanshylyq bolsa, aǵataı, keshikpeı-aq hat kelip qalar. Sizge degen hatty aldymen ózim alamyn da, súıinshini suraımyn. Súıinshige ne beresiz maǵan? - Ul bolsa jıren qasqany, qyz bolsa myna boz bıeni mingizer edim saǵan.
- Qyz bolsa da jıren qasqany mingizińiz.
- Jaraıdy, men úshin balanyń bári bala. Tańdaǵanyńdy al.
- Onymen qutylmaısyz, toı isteısiz.
- Bireýdiń qoıyn tartyp alaıyn ba?
- Joq, bizdiń polkta qudaıǵa shúkir, on shaqty qulyn-taı, jabaǵylar bar ǵoı, sonyń bireýin kádimgi qazaqshylap soıyp, qazy-qarta aınaldyryp, et asamyz. Ol jaǵyn meniń ózim basqaramyn. Sizdiń isińiz bolmasyn.
- Durys.
- Kelistik qoı, aqsaqal?
- Kelistik, Joltaı. Al sen jańa apań týraly oılap kelemin dep ediń ǵoı. Sonyńdy aıtshy? Meniń apam óte baısaldy qarııa kisi edi. Balalarynyń ishindegi eń erkesi men bolatynmyn. Ásirese, men fın soǵysynan qaıtyp kelgennen keıin apam da, aǵalarym da, jeńgelerim de, ári-beriden keıin aǵalarymnyń balalary da meni óte qadirleýshi edi. Apam saýatsyz kisi. Bala kezimnen bastap men apama gazetter, óleńder oqyp berýshi edim. Apam quıma qulaq adam. Uıyp otyryp tyńdap, bir-eki oqyǵannan keıin jatqa biletin. Abaıdyń kóp óleńderin jatqa aıtýshy edi.
- Onysy jaqsy eken.
- Apam kóp-kóp ánder, áńgimeler biledi. Nemerelerin áldılep otyryp ertegiler aıtady. Meniń apam halyq ýnıversıtetin bitirgenderdiń biri.
- Oı, maqtanshaq ekensiń ǵoı. Apańdy qashanǵy maqtaı bermeksiń!
- E, apamdy maqtamaǵanda men kimdi maqtaımyn?!
- Aıtýyńa qaraǵanda apań maqtaýǵa turatyn kisi ekeni ras.
- Men fın soǵysynan qaıta oralǵanda apam maǵan bir óleń aıtyp berdi.
- Qandaı óleń?
Ómirde biz qaıǵyryp ýaıym jeńiz,
Ańsaımyz, anaý bizdik bolsa deımiz.
Egerde ańsaǵan zat qolǵa tússe.
Taǵy da onan ózge nárse izdeımiz.
Ańsaýmen ótedi ámir bir qalypta,
Qudiret, - ony da biz ómir deımiz, - dedi de, apam maǵan qarap,
- Joltaı, bul kimniń óleńi? Sen osyǵan túsinesiń be? - dep surady. «Bilmeımin, apa», - dedim men. Shynynda osy ýaqytqa deıin bilmeımin kimdiki ekenin.
- Qazaqtiki emes. Lermontov «My v jıznı pechalımsıa ı grýstım» deıdi. Dýrov bolsa: «...Daı nam dlıa glaz novızný, dlıa serdtsa obnový» deıdi de «...chtob nam nesýlıla sýdba vsegda eıý my nedovolny» dep bitiredi. Solardyń bireýin bir qazaq aýdarǵan bolýy kerek.
- Jatqa bilmeısiz be?
- Bilsem aıtyp berer edim ǵoı.
- Qap, osyndaı da óleńderdi jattap almaǵanyńyz.
- Aty esimde joq. Orystyń bir aqyny bylaı deıdi. Dálme - dál esimde qalmapty, biraq mazmuny bylaı:
Ne verıý, kogda govorıat - mertvye voskresaıýt.
Ne verıý, chto pesok ýderjıvaet vodý.
Ne verıý, chto roza rasvetaet na ldıne.
Ne verıý v blagorodstvo hışnıkov,
Ne verıý v ıskrennost lısıtsy.
Ne verıý v kovarstvo lanı...
Taǵy osy sııaqty nárselerdi aıtyp-aıtyp kelip: «Jarymnyń opasyzdyǵyna senbeımin» dep aıtady da, «Ee mogýt slomat, no ne gnýt», - «Iilmeıdi adalym, synsa synar» - dep bitiredi.
- Qap, osyndaı óleńderdi ne jazyp almaı, ne jattap almaı, qor etkenińiz - aı! - dep Bozjanov maǵan ashýlandy. Biraz ún qatpaı kelemiz.
- Jańaǵy aqynnyń «Ne verıý» degenin biz bylaı aıaqtasaq...
- Qalaı?
- Mysaly: Sónbekshiń jaryq juldyz sónýine,
Elimniń qul - kúńdikke kónýine.
Jaý bizdi tyqsyrsa da túpkirletip,
Senbeımin jaýdyń bizdi jeńýine.
- Aı, jigitim, mazmuny durys bolǵanymen, yrǵaǵy kelmeı turǵan sııaqty.
- Qaıteıin, aqyn bolmasam... aıtpaqshy apam bizdi soǵysqa attandyrardyń aldynda, bárimizdiń basymyzdy qosyp, óz qolymen tamaqtandyryp bolǵan soń, bylaı dep edi: «Senderdi týa-týa sharshap edim, senderdi ósire-ósire sharshap edim, sender endi er jetip, azamat boldyńdar. Men káýdiregen kempir boldym. Soǵys bastaldy. Barma dep birińe de aıtpaımyn. Baryńdar. Endi meni senderdiń habarlaryń sharshatatyn boldy ǵoı. Baryńdar. Baryńdar! Taǵy da qaıtalap tún uıqymdy tórt bóletin basyma kún týdy. Baryńdar. Baryńdar. Eshqaısyńmen qoshtaspaımyn, shyǵaryp salýǵa barmaımyn. Baryńdar. Joldaryń bolsyn. Baryńdar!» Jańa esime túsip kele jatqany apamnyń sol sózderi edi.
TÚNGІ SARYN
Arada eki-aq kún ótti... Komıssardyń buıryǵy boıynsha bir zeńbirek, bir pýlemetpen keshikpeı polk shtabyna kelińiz, - dep ymyrt jabyla bir ofıtser maǵan telefon soqty. Attandyq. Meni shaqyryp otyrǵan polk komıssary Logvınenko eti tiri bolǵanmen, oıy sholaqtaýlardyń biri edi. Adaldyǵynda eshqandaı kúmán joq. Túbin tereń súze oılamaıtyn ushqalaq minezi bar-dy. Áskerı bilim jaǵynan shalaǵaılyǵymen, tasqyn, uryp salma kúshi qaıshylasatyn da, búldiretin. Qolyna tizgin tıgen tájirıbesizderdiń bireýi. Komıssar, onyń óz sózimen aıtqanda, ár kisini qıynshylyq jaǵdaıda «erekshe tapsyrmany» jumsap synap alǵandy durys kóretin. Jalpy jaǵdaıǵa «erekshe tapsyrmanyń» qansha qajettigi bary-joǵyna ol boılamaıtyn. «Men jaýdy qyrýǵa jumsap otyrmyn. Demek, búl jalpy jaǵdaıǵa sáıkes dep bilemin, solaı túsinemin» deıtin-di. Maıor Elın bolsa, komıssardyń kóp qylyqtaryn maquldamaıtyn da, ushqalaqtyq dep sanaıtyn. Biraq onymen orynsyz jaǵalasa bermeıtin edi. Elın - sabyrly komandır. Soǵysqa kirgeli beri komıssar bizdiń batalonda bir bolmaǵan edi. Meniń soǵysta ózimdi ózim qalaı ustaıtynymdy óz kózimen áli kúnge deıin kórmegen. Endi ol meni «erekshe tapsyrmaǵa» jumsap, synaǵaly shaqyrtyp otyrǵany ap-aıqyn. Tún ortasy bola bergende biz polk shtabyna keldik. Logvınenko aldyndaǵy kartasyna úńile qarap, qorazdanyp, buıryq lebimen bylaı bastady:
- Tyńdańyz, joldas aǵa leıtenant! Mynaý ormannyń arǵy shetinde, kórip týrsyz Desıatıdvorka deıtin qystaq - derevnıa bar. Ol derevnıanyń halqy áldeqashan úrkip, jaılaryn tastap ketken. Sonda búgin kóp nemister qonyp jatyr degen málimet bar. Bir zeńbirek, bir pýlemetpen sol derevnıanyń irgesine baryp, atqylap, atoı salyp derevnıany alasyz.
- Tura turyńyz, - dedi Elın komıssardyń sózin bólip.
- On jaýyngermen qalaısha derevnıany al dep otyrsyz? Jónsizdiktiń de orny bolady ǵoı. Logvınenko sup-sur bolyp, Elınge ala kózimen bir qarady da, ún qatpady. Elın ony ańǵarmaǵandaı:
- Batalon komandıri sizge on basshy emes, qolbasshy, joldas komıssar. Árkimniń ózine jarastyq orny bar. Qalaısha siz batalon komandırin derevnıaǵa qur qol jumsaıyn dep otyrsyz?
- Onda nemister shyrt uıqyda jatyr emes pe?! - dedi ol sasqanynan.
- Jaıbaraqat jatqan jaýdy men áli kezdestirgen joqpyn. Al, kelerińiz kelgen ekensiz, komıssardyń da kóńili qalmasyn. Bul kisiniń aıtýy boıynsha derevnıanyń irgesine baryp atqylap-atqylap, odan keıin batalonyńyzǵa qaıta berińiz! - dedi Elın.
- Qystaqty kim almaq odan keıin? - dep surady Logvınenko.
- Ony alyp ne keregi bar. Meıli, álgi osyndaǵy barlaýshylar rotasy daıyn bolsa, derevnıany alýǵa sony jumsańyz. Kombatty keshiktirmeńiz! Bul avantıýradan basqa da ol kisiniń jumystary tolyp jatyr. Derevnıanyń irgesine 260-300 metrdeı jaqyndap, zeńbirek pen pýlemetti ornalastyrdyq. Derevnıanyń úıleri qaz-qatar qaraýytyp kórinip tur.
- Aldymen, joldas komıssar, zeńbirekpen atqylaıyq.
- Pýlemetpen nege bastaǵyńyz kelmeıdi?
- Zeńbirektiń bolat teskish oqtarymen birneshe úılerdiń qabyrǵalaryn tessek, nemister úrke-úrke oıanyp, dúrkirep dalaǵa shyǵady ǵoı. Sol kezde pýlemetke jol berýge bolady.
- Onda bastańyz, - dedi Logvınenko. Zeńbirekten on bes-jıyrma oq atyldy. Derevnıa kóshesinen ý-shý, aıqaı-dańǵaza daýystar shyqqanda pýlemet oq boratty. Aıqaı-uıqaı údeı týsti.
- Barlaýshylar áli kórinbeıdi ǵoı. Nege keshikti eken? - dep Logvınenko tyqyrshyp týrdy da, - taǵy bir ret bastyrmalatyp atyńyz da, komandır aıtqandaı, qaıta berińiz! - dedi maǵan.
SENІM
Istra ózeniniń boıy, kól jotasy. Istra qalasynyń irgesi, odan soń ońtústikke qaraı kólbep jatqan jer beti oıly-qyrly, shoshaq tóbeli, beles-beles jondy, qyrqaly keledi. Myqty bekinister jasap, qorǵanýǵa jer jaǵdaıy óte yńǵaıly-aq. Komandovanıeniń oıy: Istra boıynda jaýdy toqtatyp, aldyna kóp ýaqytqa deıin bóget jasap, ilgeri bastyrmaý edi. Biraq is oı ústinen shyqqan joq, kútpegen jerden nasyrǵa aınaldy. Jaý Istrany op-ońaı-aq basyp aldy. Onyń sebebi, sol mańdaǵy áskerlerimizdiń tabansyzdyǵynan emes, tek surqııa saqsyzdyqtyń, beıqamdyqtyń saldarynan boldy. Kútpegen jerden bolǵan ókinish bárimizge de aýyr soqty. «Sen bolmasań búıtpes edik» degen birin biri kinálaý men ashý ústindegi aıqaı-uıqaı bastaldy. Eki soldat kejildesse, olardy basý ońaı: qoı degenińe qoımasa, buıryqpen qoıdyrasyń. Al, úlken eki komandırdiń kejilin qashan ózderiniń ashýy tarqaǵansha qoıdyrý qıyn. Buzylǵan shepti túzeý úshin qoldanǵan sharalardan eshqandaı nátıje shyqpady. Dúmpý basylar emes, dushpan bolsa shýlaǵan irgeni eki bosaǵasyn da qıratyp barady. Biz qorshaýda qalmas úshin sheginýge májbúr boldyq. Al, sheginý ońaı emes. Soǵysta eń qıyn nárse - sheginý. Aldaǵy kúshi basym dushpanmen taıtalassań artta joǵarǵy oryndaǵy shtabtyń qysymyn kórip, sarysýyń syrtyńa shyǵady. Sheginýdiń eń basty sharty - sabyrlylyq, asyǵyp-aptyǵyp shegine almaısyń. Ashýy tarqamaǵan, yzaly jańa komdıv polkovnık Kadrov pen maıor Elındi oryndarynan qaǵyp túsirdi. Qyzý soǵysta «meniki durys edi, seniki durys emes» dep aýzyńdy ashýshy bolma - bálege qalasyń. Aqty-qarany taldap, ajyratyp jatýǵa ýaqyt joq. Urys júrip jatyr. Ún qatýshy bolma. Keıinnen kóre jatarsyń. Kaprovtyń ornyna maıor Starıkov taǵaıyndaldy. Elınniń ornyn basýdy maǵan usyndy. Jasym jıyrma toǵyzdan otyzǵa jańa ǵana aıaq basqan edim. Áskerı ataǵym - aǵa leıtenant. Polkty basqarýǵa tájirıbem múlde az. Men polk komandıri bolýdan bas tarttym. Meni jazǵyryp urysty:
- Sizge úlken oryn usynyp otymyz. Nesine báldene qaldyńyz?
- Joq, joldas komdıv, men báldenin turǵanym joq, polktyń obalyna qalǵym kelmeıdi.
- O jeti atańdy... - deı bergende gúrs etti, biz otyrǵan úıdiń bir bosaǵasy satyr-sutyr qulady. Úı ishi kók tútin, shań, tozań.
- Tirimisiń?! - dep surady menen túkirip, pysqyryp ornynan turǵan komdıv.
- Tirimin. Ózińiz qalaısyz?
- Dalaǵa shyǵalyq. Kóshege shyqsaq nemistiń samoletteri tóbemizden bombalar qumalaqtap, oq atyp, oıran salyp ushyp júr eken. Komdıv meni mashınasyna mingizip ala jóneldi. Jol-jónekeı ákemdi tanyta zeıirip ursyp, aıtpaǵan sózi joq. Jasy úlken, joly úlken kisi bolǵandyqtan, men biraz ún qatpaı otyrdym.
- Joldas komdıv! - dedim bir sóz kezeginde, - marqum general Panfılovtan «sen» degen sóz estimegen edim, al siz bir saǵattan beri meniń jeti atamnyń túgin qaldyrǵan joqsyz. Alda otyrǵan komdıv ún qatpady. Jelkesi qurymdaı qyzaryp ketti. Onda da, mende de ún joq. Ketip bara jatyrmyz. Mashına toqtady. Komdıv adıýtantymen shyǵyp ketti. Men qalyp qoıdym. Bir saǵattan soń, bir kapıtan kelip men otyrǵan mashınanyń esigin ashyp:
- Júrińiz! Sizdi komandashy qabyldamaq, - dedi. Orta mekteptiń úıine keldik.
- Myna klasqa enińiz! - dedi kapıtan maǵan esikti kórsetip. Kirip kelsem, jıyrma shaqty partalar óz ornynda, tórdegi klass taqtasynyń aldyndaǵy stolda reńdi, jas general-leıtenant muǵalimge uqsap, qaǵazǵa úńile qarap otyr. Taqtada aq bormen syzylǵan birneshe áskerı belgiler bar.
- Ruqsat etińiz, joldas general! - dep qalt tura bergenimde, suńǵaq boıly general ornynan turyp, partalar arasymen maǵan qaraı kúlimsirep kele berdi.
- Sálemetsiz be, joldas Momyshuly! - dep qol usyndy. Qolymdy alyp turyp, taǵy da qara jasyl kózimen «kimmen sóılesip turmyn» degendeı, kúlimsireı bir qarady da:
- Marqum Ivan Vasılevıch Panfılov maǵan siz týraly aıtyp edi. Men sizdi syrtyńyzdan bilemin. Búgin birinshi ret jolyǵysyp turmyz, - dep qolymdy bosatty. Ózi ári-beri eki-úsh qadam júrdi de, maǵan burylyp:
- Barlyq Qyzyl Armııada polkqa komandır bolǵan aǵa leıtenant jalǵyz siz ǵana dep aıta almaımyn. Biraq bizdiń armııada sizden basqa aǵa leıtenant polk komandıri dárejesinde emes. Jańa qyzmet ornyńyz qutty bolsyn! - dep maǵan taǵy da qolyn usyndy. Men ne derimdi bilmedim.
- Árıne, sizge polkty basqarý eń alǵashynda ońaı bolmaıdy. Qaımyqpaı, seskenbeı iske kirisińiz. Kerek bolsa járdem surańyz. Kómektesý bizge paryz. - Senimińizge rahmet!
- Taǵyda quttyqtaımyn! Bir maıdanda soǵysamyz ǵoı. Іsińiz abyroıly bolsyn! - dedi qoshtasyp turyp general. Dıvızııa shtabyna qaıtyp oralǵanda, komdıv mashınadan tústi de, shoferǵa:
-Polk komandırin aparyp tastap qaıtarsyz! -dep buıyrdy da, maǵan qarap:
- Al, polk komandıri, asyq aıtylǵan sózderdi kek saqtamańyz! -dedi.
- Joq, siz de, joldas komdıv, meni aıypqa buıyrmańyz.
- Soǵystyń bir jelisindegi adambyz ǵoı. Taǵyda kezdesermiz. Іsińiz sátti bolǵaı! - dedi komdıv qoshtasyp turyp. Maıor Elın óz mindetin maǵan tapsyryp bolyp, meni quttyqtady.
- Esińde bolsyn: polk batalon emes. Sabyrly minez, salmaqty oısyz polkty basqara almaısyń. Ár ýaqytta isiń oıdaǵydaı sátti bola bermeıdi. Saq bol. Oılanyp, aqyldasyp shesh máseleni. Biraq tizgindi eshkimge ustatpa! - dep aǵalyq aqylyn aıtyp, Elın attandy. Men ony qyrýar jerge deıin shyǵaryp saldym. Qaıtyp kelip shtabqa kirsem, polk komıssary Logvınenko telefonmen sóılesip tur eken.
- Iá, biraq, joldas nachalnık! Ol meni kórip sózin bólip «Iá», «Joq», «Solaı» deýmen boldy.
- Qaıteıin, sizder solaı sheshken bolsańyzdar. Árıne, birge istesetin menmin ǵoı... Qup, jaraıdy... Sóıtýge tyrysaıyn. Sóıtip men polk komandıri boldym.
- Al endi sizdiń ornyńyzǵa kimdi 1-shi batalonnyń, komandıri etip taǵaıyndaımyz? - dep surady Logvınenko, shtab nachalnıginiń sózin bólip. - Leıtenant Islamqulovty taǵaıyndadym.
- Qalaısha?
- Islamqulov - jaqsy komandırlerdiń biri. Batalondy soǵan tapsyrdym. - Ol partııada joq kisi ǵoı. Onyń ákesi 25 jyl bolys bolǵan.
- Men de partııada joqpyn. Onyń ózi emes, ákesi bolys bolǵan.
- Men Islamqulovty taǵaıyndaýǵa qarsymyn...
- Siz meni taǵaıyndaýǵa da qarsy bolǵansyz. Logvınenko burq etip janyp kete jazdap baryp, ózin-ózi áreń toqtatyp, shtab nachalnıgi maıor Demıdovıchke:
- Siz ázirshe shyǵa turyńyz, - dedi. Demıdovıch shyǵyp ketkennen keıin:
- Men komandırmin, Petr Vasılevıch, - dedim komıssarǵa. - Býdan burynǵy jıyrma-otyz urysta ol batalondy men basqarǵanmyn. Ol meniń batalonym. Sondyqtan ony tapsyrý aldymen meniń erkimde. Komdıvpen Islamqulov týraly aldymen kelisip alǵan bolatynmyn.
- Baı-bolystyń balasy dep aıtpaǵan bolarsyz.
- Aıtqam joq... Batyl, aýyr minez, salmaqty, aqyldy komandırlerdiń biri dep aıttym.
- Ekeýmiz birge jaýap beremiz, Petr Vasılevıch... Sizdiń jasyńyz da, áskerı ataǵyńyz da menen úlken. Birden shajyldasa bastadyq. Ekeýmizdiń basymyzdyń bir qazanǵa syımaıtynyn joǵarǵy orynǵa aıtalyq. Olar birimizdi aýystyrar.
- Siz kele salysymen menimen sanaspadyńyz.
- Budan bylaı aqyldasyp isteýge ýáde etsem, senesiz be?
- Seneıin, - dedi ashýy tarqamaǵan Logvınenko qınalyp. Shtab nachalnıgi maıor Demıdovıch qaıta oraldy. Uzyn boıly, semip qalǵan, qara qatpa, qyryqtardan jańa ǵana asqan maıor, qolyndaǵy papkasyn meniń aldyma jaıyp:
- Joldas komandır, bizdiń polktyń batalondary, - dep jalpy jaǵdaıdy baıandap ótti de, dıvızııa shtaby siz jaǵynan jańa sheshim bar ma dep surap jatyr, - dedi.
- Burynǵydan eshqandaı ózgeris joq dep baıandańyz.
- Bizge 450 adam keldi. Olardy qalaı bólmeksiz?
- Qaı batalonda, qansha adamnan qaldy eken, sony aıtyńyzshy?
- Birinshide... - deı bergende syrtta sart-surt atys bastalyp ketti. Demıdovıch jalma-jan qaǵazdaryn jınap ata jóneldi. Komıssar ekeýmiz syrtqa shyqsaq, jan-jaqtyń bári atys. 450 adam ormanǵa qaraı bosyp qashyp barady. Dushpanǵa qarsylyq kórsetip jatqan - shtabtyń mańaıyndaǵy komendant vzvodynyń baıyrǵy jaýyngerleri eken. Olar ár sharbaqty, ár úıdi panalap turyp, dushpandy atqylap jatyr. Biz komıssar ekeýmiz, 450 qashqyndy áreń qýyp jetip, olardy toqtata almaı áýrelenip júrmiz.
- Toqtańdar! - dep aıqaılaıdy komıssar, qolyndaǵy pıstoletin kózdeıdi, atpaqshy bop úreılendiredi.
- Toqtańdar! -dep aıqaılaımyn qolymdy kóterip. Keıbireýleri bizdi tyńdaıdy, keıbireýleri tyńdamaıdy... Áıteýir ázer toqtatyp, ormannyń jıegine jınaldyq-aý. Bizge jańa kelgen 450 adam ár jerden bastary qosylǵan qýrama, qarý-jaraqtary saıma-saı emes, áli shynyqpaǵan, ústerinde áskerı kıimderi, qoldarynda jaraqtary bolǵany bolmasa, áli áskerı tártipke jattyqpaǵan azamattar eken. Olardy dereý arnaǵa salý qıyn. Jaý shtab turǵan Trýsovo derevnıasyn alyp, biz ornalasqan ormanǵa qaraı bettedi...
- Apyrmaı, mynalardy zorǵa toqtatyp edik! - dedi komıssar kele jatqan jaýdyń túrine qarap.
- Úrkeıin dep turǵan jylqyǵa bir-aq qıqý jetkilikti degendeı, býlardyń degbiri ketip turǵan halyq qoı. Báribir qashady ǵoı, odan da ózimiz ruqsat berip bastaryn qosyp, toptastyryp shegindireıik.
- Tura turalyq. Áli jaý alysta, - dedi komıssar. Sóıtip turǵanymyzda, biz turǵan ormannyń sol jaǵyndaǵy alańnan qol pýlemettiń baýyn qolyna ilip, kezene ustaǵan uzyn boıly, eńkishteý Semen Kraev basqarǵan rota júre - júgire atqylap, jaýdyń bir búıirinen tıisti. Kraev entelep júgirip, rotanyń aldynda pýlemetpen atqylap barady. Tosynnan tıgenge jaý tótep bere almady. Trýeovoǵa qaraı tabanyn jaltyrata qasha bastady.
- Myna kózsiz batyr kim boldy eken? - dedi komıssar.
- Ekinshi rotanyń komandıri leıtenant Semen Kraev, - dedim men.
- Múmkin ony bizdiń aýyr jaǵdaıymyzdy kórip turyp, Islamqúlov jumsaǵan bolar. Shtabtan habar joq. Shtab adamdary bizden ozyp, keıinge qaraı bezip ketkenine kúmándanýǵa bolmaıdy. Qoltabys eter eshkim joq. Bizdiń qasymyzda shtab ofıtserlerinen, polk kapelmeısteri suńǵaq boıly, qara tory jigit Nıkolaı Popov qana júr. Ol búgin shtab boıynsha kezekshi eken, sondyqtan komandırdiń qasynda bolýdy ózine borysh sanap, basqalarǵa ilespepti. Siz, joldas Popov, Kraevqa baryńyz! - dep buıyrdym men oǵan. - Islamqulovpen baılanys jasańyz, birinshi batalon jaýdy Trýsovodan beri qaraı shyǵarýshy bolmasyn. Biz myna adamdardy Sokolovoǵa, osy aranyń syrtyndaǵy derevnıaǵa alyp baryp, uıymdastyrý sharasyn qarastyramyz. Basqa batalon da oryndarynda kórinedi ǵoı, olarǵa bizdiń Sokolovoda ekenimizdi habarlasyn! Ózińiz tez qaıtyp kelińiz! Biz Sokolovoǵa keldik. Jaýyngerlerdi top-topqa bólip, derevnıanyń bir shetinen qorǵanys isteýge oryndar belgilep júrmiz. Biz sol oryndardy taǵy da bir ret aralap kele jatqanymyzda zý-zý etip bir oq biriniń artynan biri óte shyqty. Logvınenko bir saraıdy yqtaı qaldy. Popov oǵan tańdanǵandaı, ańyraıyp qarap túr.
- Júrińiz! Olar bizge atylǵan oq emes, - dep men alǵa júrip kettim. Jaýyngerlerdi men bilmeımin, olar meni bilmeıdi. Biraq olar meniń komandır ekenimdi biledi.
-Al, joldastar, tús qaıtqaly kóp boldy. Bizdiń jaýyngerler aldyńǵy shepte soǵysyp jatyr. Dabylyn ózderiń estip turǵan bolarsyńdar. Olar ymyrt jabyla osy jerge keledi. Sizder olardyń qataryna, toptaryna qosylasyńdar. Olardyń kóbi tis qaqqan jaýyngerler, gvardııashylar. Solar kelgenshe oryndaryńdy durystap, daıyndap ornyǵyp alyńdar, ázirshe eshnárse joq, keshki tamaqty solarmen ishesińder! Osy sózimdi qaıtalap aıtyp, toptan topty aralap júrmin. Maǵan erip júrgen Nıkolaı Popov birese meniń qasymda bolyp, birese men jumsaǵan jaqqa júgirip baryp kelip júr.
- Iıa, joldas komandır, olardy da kútelik, - dedi jelkesin qasyp, daýsy qarlyqqan, bet-aýzyn tozań basqan, orta boıly egde tartqan jaýynger. Ol tómen qarap turdy da, - asyǵatyn ne bar deısiz, joldas komandır, - soǵys bolsa jaqynda ǵana bastaldy ǵoı, taıaýda bite qoımas. Biraq mana biraz múlt ketirip aldyq-aý deımin.
- Qaýiptenbeńiz, joldas komandır! Bizdiń de bótendigimiz joq!..
- Bizdiń toptyń ornyna myqty bolýyna men kepilmin, joldas komandır!
- Egerde kenetten tıe qalsa, oqtarym azdaý, joldas komandır!
- Mama qashaıyq dep qashqanymyz joq!
- Jaraıdy, joldastar, men qolymnan kelgenin aıamaımyn.
- Ózimizdiń adamǵa ózimiz myltyq kezedi degen ne sumdyq! Mergen bolsa nemis quryp qalyp pa?!
- Áı, sen jap aýzyńdy, - dep bir serjant ornynan qarǵyp turdy da, maǵan qarap, - ǵapý etińiz, joldas komandır, aramyzda osyndaı kisiler de joq emes, - dedi kúmiljip. Men basqa topqa ketip bara jatqanymda sońymnan:
- Saǵan ne joq?!
- Seniki durys pa?! Sen mana kimge oq jumsadyq?
- Sen sııaqty sum aıaqtardy qurtý kerek!.. Taǵy osy sııaqty qaqtyǵys sózder estilip jatty. Tars etip myltyq atyldy.
- Joldas komandır, jańaǵyny ózderi atyp tastady! - dedi maǵan Nıkolaı Popov.
- Men estigenim joq, joldas leıtenant.
- ıAsno, tovarış komandır polka! Derevnıanyń bir shetine kelsek, bip-bıik bir jalǵyz maıa tur. Saban ba, shóp pe belgisiz. Qasyna bardyq. Bul - tekshelene býylǵan maqta maıasy bolyp shyqty. «Myna qańtardyń aıazynda maqtadan okop istesek, ári jyly, ári ony aq qardan ajyratý qıyn jáne qalyń maqtadan oq ótpeıdi» dep oıladym da, Popovqa:
- Myna maqtany úlesip alyp, ár top ózderine okop istesin! Tez baryp buıyryńyz! - dep jumsadym. Popov júgirip ketti. Men derevnıa shetin aralap kelemin. Bir kezde symmen qorshalap qoıǵan birneshe jertóle kúrkelerge kezdestim. Kolhozdyń janarmaı qoımasy eken. «Bul jer de bir snarıad nemese mına tússe, órtenip oıran bolady - aý» dep oıladym. Kósheniń ortasyna qaıta oralyp kele jatqanymda aspan kúrkirep, taý qýlaǵandaı sart-surt, tars-turs etip, Sokolovonyń ústine zeńbirek, mınomet oqtary jaýa bastady. Maǵan da jan kerek qoı, bir úıdiń panasyn tasalaı qaldym. Snarıad pen mınalar ústi-ústine túsip, burqyldap jarylyp, álegimizdi aspanǵa shyǵaryp jatyr. Tájirıbesiz jaýyngerler úrkek keledi. Derevnıa shetindegi toptardyń kóbi dúrkireı júgirip, ortaǵa qaraı bet aldy. Qasymda eshkim joq. «Qap!» dep barmaq tisteýden basqa ne qaldy maǵan? Manadan beri zorǵa qurǵan toptarymyz kóz aldymda bytyrap ketti. Batalon komandıri bolyp júrip, mundaı qorlyqty kórgen joq edim. Bir kósheden ekinshi kóshege ótip bara jatqanymda, ústinde olpy-solpy áskerı kıimi bar bir áıel, jaralanǵan jaýyngerdiń qasyna júgirip baryp, atys-matyspen isi joq, jańaǵynyń jaraqat jerin tańa bastady. Ol budan keıin gúrs etip qýlaǵan taǵy bir jaýyngerdiń qasyna ushyp baryp, onyń da kıimderin jyrtyp, jarasyn tańa bastady. Ol taǵy da ornynan turyp, ekinshi kóshege júgire bergende:
- Doktor! - dedim daýystap.
- Men doktor emespin, - dep maǵan buryldy jańaǵy áıel. Men qasyna jetip bardym. Kózine kózim túsip ketti. Evreılerdiń ishinde sırek kezdesetin áıelder bolady: olardyń shashy óte qoıý, qyp-qyzyl jıren keledi; qasy qalyń qus kanat keledi; kirpigi uzyn, qaıqy bolady; kózderi móldiregen, tuńǵıyq qap-qara. Shyn quralaı kóz solar! Meniń qarsy aldymda osy sulý tur. Tarıh sulý batyr qyzdy «Amazonka» dep ataǵan. Joq! Meniń qaryndasym Amazonka emes, tek stýdentka Vera Gordova eken. Verochka! Ana úıde dárigerlik pýnkt uıymdastyr. Qazir men qaıtyp oralam, qaraǵym.
- Siz kimsiz?
- Men osy polktyń komandırimin...
- Jaralylardy qaıtem'? - dep daýystap surady Vera, men bir kósheden júgirip ótip bara jatqanymda.
- Ózderi barady, ózimiz alyp baramyz. Sen isińe kirise ber, - dep asyǵyp-aptyǵyp jaýap qatyp, men alǵa umtyla berdim. Bir kóshede Nıkolaı Popov sońymnan qýyp jetti:
- Joldas komandır! Leıtenant Islamqulov shabarman jiberipti. Eki batalonmen baılanysypty. Olar ornynda. Islamqulovtyń batalony, sizdiń buıryǵyńyz boıynsha, Trýsovony sheńberlep tur eken. Leıtenant Islamqulov sizden buıryq kútip otyrmyn depti.
- Ornynan qozǵalmasyn! Meniń buıryǵym sol.
-Maıor Elındi sizdiń buıryǵyńyzben shyǵaryp salyp, qazir keldim, joldas komandır, - dep aldymda suńǵaq boıly taramys, ýyljyǵan jas leıtenant Petr Sýlıma tur. Ýkraındyqtar arasynda, ásirese Poltovşınada reńtiler kóp kezdesedi. Sýlıma - Poltovşınanyń bir sulý jigiti. Ol maǵan búginnen bastan boldy. Kútpegen jerden meniń atqosshym, ózimizdiń Tekeliniń orysy Nıkolaı Sınchenko jıren qasqamdy jetelep kelip, qınalǵan túrde:
- Myna topalańdamen sizdi joǵaltyp aldym. Endi ǵana zorǵa taýyp turmyn, - dedi qazaqshalap.
- Durys, jigitim! Anaý saraıǵa baryp attaryńa jem ber de, Islamqulovqa shap! Ymyrt jabyla ol munda jetetin bolsyn dep aıt. Meniń polk komandıri bolyp taǵaıyndalǵan alǵashqy kúnim osylaı bastaldy. Tún boldy.
TÚNDE
Ol kezde men jas edim. «Berseń qolyńnan, bermeseń jolyńnan alamyn. Óz erkimmen eshnárse bermeımin!» dep júrgen kezimniń bastama dáýiri edi ol ýaqyt. Meni júgirý sharshatqan joq. Qumǵa sińgen sýdaı joǵalǵan shtabym, ǵaıyp bolyp ketken komıssarym, jalǵyzdyǵym sharshatty. Joq, men jalǵyz emespin! Qasymda adal er-azamat Popov, Sýlıma, sanıtarka Vera Gordova, áli uıymdastyrý ıi qanbaǵan 450 jaýynger jáne meni polk komandıri sanap, alda jaýmen aıqasyp jatqan úsh batalon baıyrǵy soldattarym bar. Men jalǵyz emespin! Alaıda, sharshadym. Sharshaǵan sebebim: men bala minez, erjúrek Jalmuhammed Bozjanov, ushqalaqtaý bolsa da kózsiz batyr Semen Kraev, salmaqty, sabyrly Habıbýlla Rahımov, kinámshil bolsa da adal" Efım Efımovıch Fılımonov, salmaqty tapqyr Muhamedqul Islamqulov sııaqty komandırlerdiń komandıri bolyp jıyrma-otyz urys, bes-alty qorshaýdy bastan ótkizgenmin. Al búgin polk komandıri bola salysymen, óz basymmen ózim áýre bolyp júrmin. Shtab ta joq, komıssar da joq. Qýdaı bar - arhıv bar. Menińshe shyny osy. Aıyp mende ekeni de ras. Jasyrarym joq. Basqany da aqtaǵym kelmeıdi. Árkimniń óz aıyby - ózinde. Meniń sharshaǵanym ras. Derevnıanyń ortalyǵyndaǵy eńseli úıge kirip keldim. Vera Gordova jaraqattanǵan jaýyngerlerdiń jarasyn tańyp, baılap, shyr kóbelek bolyp júr. Ol bireýiniń basyn súıeıdi, bireýin jatqyzady, bireýiniń «ımanyn úıiredi».
- Siz erkek emessiz be?! - dep qatty sóıledi bireýine.
- Sizdiń jarańyz mysyq tyrnaǵandaı ǵana. Nesine ýhlep-ahlap tursyz! Myna kisiniń omyrtqasy úzilgen. Eńgezerdeı bolyp nege qarap tursyz! Kóterińiz! Meniń kúshim jetpeı tur... Basyna jastyq qoıyńyz! Abaılańyz! Sý alyp kelińiz! Yńqyldamańyz! Vera meni baıqamady. Sýlıma, Nıkolaı Popov keldi.
- Qyzǵa kómektesińder! - dep buıyrdym men olarǵa. Ol ekeýi de dereý sanıtar bola qaldy. Vera alǵys jaýdyryp júr. Men oryndyqta otyrmyn. Adam ólisimen sası bastaıdy. Iis murnyńdy jaryp barady. Kóz aldymda kóp adam qınalyp jatyr, birsypyrasy jantásilim etýde. Men bárin de kórip otyrmyn. Vera, Sýlıma, Nıkolaı Popovtar ajalmen arpalysyp júr.
- Maqtany qaıttińder? - dep suradym Popovtan bir tolastaǵanda.
- Ózińiz aıtqandaı, okop jasańdar dep buıyrdyq jaýyngerlerge.
- Osy úıge birneshe tekshesin aldyryńdar!
- Zachem, eto je nesterılızovannaıa vata, -dedi Vera.
- Bastaryna jastap qoıamyz, Verochka.
- Á, onda jaraıdy. Meniń oıyma kelmepti, - dep balasha ańqaýlyqpen ol óz qatesin moıyndady. Tolstýnov keldi. Onyń oń qolynan qan sorǵalap aǵyp tur.
- Eı, dosym-aý, sen jaralysyń ǵoı!
- Meniń jaram jeńil. Pýlemetshi Alekseı Ivanovıch Bloha ekeýmiz kúni boıy qatar jattyq. Onyń jarasy aýyr. Sizderge qalqan bolamyz dep árekettenip júrgenimizde, onyń keńirdeginen oq tıip, dál samaıyna bolat jańqasy tıdi.
- Ózi tiri me?
- Tiri. Biraq qyryldap tunshyǵyp jatyr.
- Verochka, myna kisiniń qolyn ózim baılaıyn, siz Blohaǵa baryńyz. Muhamedqul Islamqulov keldi. Túri sup-sur, kókpeńbek.
- Muqa, sizdi kim shaqyrdy munda! Alda tosqaýyl bar ma? - dep aqyryp jibergenimdi sózimniń aıaǵynda ǵana sezdim.
- Kúni boıy tosqaýyl bolǵanda, kún batqannan keıin qalaı tosqaýyl bolmasyn. Sabyr et, batyr, aldymen tyńda meni!
- Keshirińiz, Muqa!..
- Semen Kraev, onyń rotasy - kózsiz batyrlar. Tosqaýylǵa solardy tastap kettim, joldas polk komandıri!
- Óte durys istepsiz, Muqa!
- Olarǵa eki zeńbirek berdim.
- Olarǵa zeńbirektiń ne keregi bar edi?
- Jaý jaǵynan eki tank kúni boıy mazamyzdy aldy ǵoı. Bireýin jaırattyq, ekinshisi ormanǵa tyǵyldy.
- Myna jańa kelgen 450 adam meni sharshatty. Solardy, Muqa, sizdiń batalonǵa berem. Qabyldańyz. Jaqsy azamattar kórinedi. Men polk komandırimin ǵoı. Sokolovony da sizge tapsyrdym. Kraev jaqsy jigit, ol aldaǵy tosqaýyl bolyp tura bersin. Osyndaǵy maqtany paıdalanyńyz, Muqa. Túngi saǵat 11-de shtab ta tabyldy, komıssar da qaıtyp keldi. Úlkender aqyryp, kishiler baıandaı bastady. Podpolkovnık Kýrganov keldi. Sheshim aldyq. El oryndaryna ornalasyp jatyr. Túni boıy nemister bizge maza bergen joq. Qoı kúzetken qoıshydaı, biz de dushpannyń túngi shabýylyn toıtara otyrýmen boldyq. «Qoıshylar qoı kúzetse tań atpaıdy» - bizdiń basymyzǵa keldi. Semen Kraev pen onyń rotasy bul túni saqshymyz da, qorǵanymyz da bolýǵa ábden jarady
Roman Ádebı KZ portalynan alyndy.
Jalǵasy bar
