«Moskva úshin shaıqas»: Alǵa
B.Momyshulynyń búl týyndysy qazaq ádebıetinde soǵys taqyrybyna jazylǵan alǵashqy úlken shyǵarma bolyp eseptelinedi. Shyǵarmada qandy soǵystyń qatigez beınesi shynaıy beınelengen.
Elbasynyń «Mádenı mura» memlekettik baǵdarlamasy aıasynda koptegen roman, povest qısa, dastandar jaryq kórdi. Halyqaralyq QazAqparat agenttigi qoǵamǵa qajet, ósip kele jatqan jastarǵa patrıottyq tárbıe beretin osyndaı shyǵarmalardy berýdi ári qaraı jalǵastyrady.
***
ANDREI ALEShIN
Kesh batyp keledi. Qorǵasyndaı sur bult aspanda aýyr jyljyp barady. Jel úlpek qardy kóterip qýalaı, borandata bastady. - Nemisterden tynysymyzdy jańadan tana ala berip edik, mine satan, jan shaqyrýǵa shamamyzdy keltirmeı mynanyń túnere qaptap kele jatqanyn qarashy, - dedi Madııar suq qolymen alystaǵy borannyń qoıý surǵylt quramyna qaraı siltep.
- Áıteýir álek- shálegi kezekpe-kezek shyǵyp turǵan álem. Jaıaý boran qardy býyrqandyra josylta qýyp, bizdiń okoptardan asyra, sýyra ótip barady.
- Munyń myqty kúshi áli artta jatyr, ana qurdaı qara bult ymyrt jabylmaı-aq bizdi túnere baspaq bolar, - dedim men.
- Aıaz qorshap, boran býlyqtyryp, quıyn qylǵyndyryp, - dep Madııar qınalyp. - Qap, tym qurymasa bir-eki saǵat jigitterge tynys alar jaǵdaı bolmady, - dep yzalanǵandaı jerdi tepti. Oǵan eregiskendeı jel býlyǵa údeı soǵyp, qar sýyryp, burqyraı jóneldi.
- Mamonov, komandırlerge mynadaı buıryq jetkiz: qystaqtaǵy úılerge eshkim jatpasyn. Barlyq adamdar okopta túnesin. Esh jerde ot jaǵylmasyn. Qarańǵy tún qarańǵy boıynda. Soldattar tońbaý úshin astaryna saban tóselsin. Ár onnyń úsheýi posty da, beseýi uıyqtaıdy, ekeýi kúrekpen boran úrlegen qardy arshyp, ordy tazalaýda bolsyn. Úsh ofıtserdiń ekeýi demalyp, bireýi jataqty aralap bas-kóz bolyp júrsin. Osylaı kezektesip tynbaı sergektik jasalsyn. Barlaýshylarmen aınalaǵa baqylaý patrýlin uıymdastyryńyz. Ásirese, Sokolovo tarapyna saq bolyńyz. Búgingi túnge meniń aıtarym osy, - dedim men. Mamonov betke soǵyp turǵan jelge yqtaǵandaı qynjyla bógelip: - Joldas komandır, jigitter óte... - deı berip edi. - Ne dep «ótelep» tursyz! - dep men oǵan aqyryp jiberdim.
-Men ony bilmeı, ıa oılamaı aıtyp túr deısiz be? Sizge jaqpaı turǵany jyly úıge jatqyzbaǵanym ǵoı. «Uıqy ólimniń inisi» degendeı biz ótken túnde jaýdy jyly tósekten turǵyzbaı bastyq. Eger de bizdiń sharshap, baqaıyna deıin sýyq sorǵan soldattardy jyly úıge engizsek, keıinnen olardy zeńbirek atyp oıatý qıyn bolar deımin. Sondyqtan jyly úıde jatýǵa ruqsat joq.
- Mamonov, sizdi men túsinip turmyn, - dedi Madııar baısal daýyspen, - biraq komandırdiń oıy durys. Solaı emes pe? - dep kúlimsireı suraǵanda Mamonov ta kúlimsirep:- Durys, joldas komıssar, - dep maǵan buryla berip, ruqsat etińiz men baraıyn, - dedi.
- Ruqsat, baryńyz. Mamonov jaǵasyn túrip, túnge qamdaný týraly buıryqty oryndaýǵa ketti. Onyń kıiz etiginiń taban astynda, aıaǵyn basqan saıyn qar keıde keıde syńsylap, keıde syqyrlap, ol dál shynynyń synyqtaryn basyp bara jatqandaı ár ánge salady.
- Seniń zekire sóılegeniń shamalaýymsha, onyń biraz kóńiline aýyr tıip qaldy-aý, - dedi maǵan Madııar.
- Baıqaýsyzda aýzymnan shyǵyp ketti. Ózim de onyma ókingendeı bolyp turmyn, - dedim men oǵan, - meıli ol, kinámshil jigit emes. Birazdan soń Mamonov shtab ofıtserlerin ertip, or basyna ketip bara jatqanyn kórdik. Qaptap kele jatqan bulttyń qara qurymy jantaıa qısaıyp, batyp bara jatqan kún sáýlesin qara shymyldyǵymen jaý yp keshti mezgilinen erte túsirdi... Jel údeı soǵyp, yńyrsyp ıyǵynan dem alyp, úshkire ulı bastady... Qardy tútep, quıyndap aınaldyra soǵyp, jaýar bult órlegendeı qar tozańyn tizeden asyra siltep belýarǵa jetkizdi. Ordan shyqqan adamdar belýardan borannyń surǵylt tumanyna maltyǵyp turǵandaı kórindi... Іlezde ol joǵarylap, saǵymdanyp adamdy boılap buǵa shóktirtkendeı qaraýytyp, tumaǵyn ǵana kórsetti. Saǵym saryp ótkendeı aınala kirpik qaqqan saıyn tanaýy tarylǵandaı qysqaryp, qarańǵy qorshap, qysyp, ymyrt jamylyp keledi. Qystyń jaryq kúni bir tutam, sekýnd saıyn sheginýde. Shegine, shegine qabaǵyn aýyr qorǵasyn basqandaı aınalany qarańǵy bılen barady. Dúnıeniń barlyq buryshy qarańǵy. Madııar qas qaraıǵanda maǵan: - Al, kapıtan, men oshaqtardy aralap shyǵaıyn, jigitterge qazanda ystyq as daıar ma eken, - dep júrip ketti. Men tún qamy týraly berilgen buıryq qalaı oryndalyp jatqanyn óz kózimmen kóreıin degen oımen or basyna kettim. Taban astynda qarly jel alyp-ushyp soǵyp, táltirektete syrǵanatyp qýady. Alda ne bar, ne joǵyn boljap bolmaıdy, taıyp, syrǵanap, súrine jyǵylyp kelemin. «Kóz qorqaq, qol batyr» degendeıin barlyq sezimim aıaǵymda. Oı- qyrdy boljaıtyn jalǵyz aıaǵym - aq. Sezemin aıaǵym qyrlaýǵa kezdeskendeı boldy. «Qyrǵa shyǵaıyn» degen oımen aıaǵymnyń ushyn tireı basyp eki-úsh qadam basa bergenimde kútpegen jerden meni tartpadaı tartyp jer jutyp barady. Aıaq-qolymmen qardy qarmanyp istegen áreketterimnen eshqandaı nátıje joq. Zymyrap tómen túsip baramyn... Aıaǵym baryp qatqylǵa tirelgendeı boldy ma, joq, qoltyǵymnan asyldym da qaldym. - Eı, sen kimsiń, bul jerge seni qandaı saıtan eliktirip alyp keldi, - degen daýys aıaq astynan shyǵady. - Ýa eneńdi pálen qylaıyn, ógizdeı deneńmen basyp, shańyraǵymdy ortasyna túsirdiń ǵoı, - dep meni balaǵattaıdy bireý. Qaqpanǵa túskendeı qalbalaqtap, shyntaǵyma tirele berip túsip ketken jerimnen qaıta shyǵaıyn dep ári-beri umtylǵanymda bireý aıaǵymnan ustap taǵy balaǵattady. - Qyrshańqy jabaǵydaı aıaǵyńmen tepkilegen qandaı jyndysyń, - dep aqyrdy jer astynan, - kel bermen, ne qaıtadan shyq, -dep aıaǵymdy bir aýyr nársemen áliniń barynsha soqty. Maltyǵyp jatqan meni kórip adıýtantym maǵan qolyn soza bergende: - Meıli, tómende jer astynda jolyǵarmyz, - dep qanatyn túıgen qustaı eki shyntaǵymdy baýyrǵa qysyp, tómen jyljyp baryp, quladym. Aıaǵym jerge baryp tıdi. Qap-qarańǵy úńgirdiń ishindemin.
- Mundaǵy kim bolasyń? - dep suradym men.
- Óziń kimsiń? Aldymen jónińdi aıtqyn, - dedi maǵan ashýly daýys.
-Kún boıy terlep- tepship istegen jataǵymyzdy aıýdaı alpamsa deneńmen opyra joıdyń, qudaı biledi, nemistiń bombasy senen meıirimdi bolar... Qaltamdaǵy sham-shyraǵymnyń túımesin basyp, jaryq berdim. Qardan qazylǵan úńgirdiń buryshynda tymaǵyn túsire kıgen, aq kıimdi eńgezerdeı jigitti kórdim. Qalta shamnyń sáýlesi onyń betine túskende kózin jypylyqtatyp, jaryqqa qolyn tosa qarady. Meni kórmedi. Qalta shamnyń jaryǵyn ár buryshqa júgire qaradym. Jerge salynǵan saban tósektiń ústinde soldattardyń joryq dorbalary qatar tizilip qoıylǵan. Men ózim opyra túskendegi úıilgen qardyń ústinde turmyn. ІІІam jaryǵyn kótersem, jańaǵy men túsken tósekte tańǵala qarap turǵan adıýtantymnyń kelbeti kerindi.
- Sekir bermen, munda azyraq tynysh kórinedi, - dedim men oǵan. Ol tesikten yrǵyp tústi. Úńgirdiń ishi taǵy qarǵa toldy.
- Eı, sender jyn soqqannan amansyńdar ma? - dedi eńgezerdeı jigit.
- Esi durys kisilerge esik istelgen. Sender shańyraqtan sekirgen saıtannan saýsyńdar ma?
- Ne dep myjyp tursyń, - dedi oǵan adıýtant.
- Polk komandıri ekenin kórmeı tursyń ba? Soldat sasyp qalyp: - Myna qarańǵyda kimdi ajyratasyń, - dedi.
- Meıli, jigitim, oqasy joq, - dedim men oǵan, - al esikti túńlik etseń seniń úıiń baıaǵydaı bolady, dep esikti japqan plaş- palatkany julyp alyp, adıýtanttyń qolyna berip, shyq joǵaryǵa, jap úńgirdi túńlikpen, dedim. Soldat pen adıýtant ilezde úńgirdi qarmen plaştyń shetin qapsyra japty.
- Al, myrza, aıyp bizden, úzir-mázir sizge, - dedim kúlip.
- Endi tatýlasaıyq, búlingen nárse túzeldi ǵoı. At-shapan aıyp, degenimde soldat qarq-qarq kúlip jiberip: - Oqasy joq, joldas komandır, ǵapý etińiz, - dedi.
- Al, endi aty-jónińdi aıta otyr, - dedim, - basqalar qaıda, jalǵyz ne qyp otyrsyń? Jaýynger júgine otyryp: - Ekeýmiz saqtyq posty da tur, men myna panany bitirip otyr em. Qalǵandaryn serjant ashanaǵa jańa ǵana alyp ketip edi, -dedi.
- Qystaqtaǵy úılerge kimder túneıdi? - dep suradym, odan men.
- Múmkin ofıtserler bar shyǵar. Bizdiń tobymyz barlyǵy osynda, qystaqqa jolaǵanymyz joq, - dedi ol, - kesh bata bergende aǵa saıası nusqaýshy Trofımov kelip bizge, siz úıge ornalasýǵa eshkimge ruqsat bermedi dep aıtty. Ol kisi nemis kelip bizdi uıqy ústinde basyp qalýy múmkin dedi. Bir túnge shydańdar, jigitter, dep bilgen aqylyn aıtyp ketti.
- Durys, erim! Joldastaryń qaıtqanda solaı dep aıtqyn. Nemis túnde kelip uıqy - tuıqymyzdy shyǵaryp júrmesin. Sergek bolyńdar búgin. Al temekiń bar ma, jigitim? - dep suradym odan.
- Frıtstiń sabanyn oljalap tartyp otyrmyz, - dep ol kúlip, qoınynan sıgaret alyp maǵan usyndy.
- Atyń kim, erim? - dep suradym men, temeki tartyp otyryp.
- Aleshın Andreı, Pavlodar ólkesinenmin. Qazaqstannan.
- Al, Tólegen Toqtarov sizdiń toptan emes pe?
- Oǵan ne boldy, joldas kapıtan? - dep, ol úreılene suraq qoıdy.
- Ol búgin eki ret ata kúsh, ana sútin aqtaǵandaı erlik istedi, - dedim men. - Iıa, ol ustaranyń júzindeı ótkir jigit... Olardyń tobymen men bir vagonda kelgenmin. Ózimizdiń kishipeıil jigittiń biri... Jaıdary áńgimeqor bireý. Jol boıy óleń aıtyp, áńgime aıtyp kúldirip kelip edi. Sózdiń maıyn tamyzyp sóıleıdi. Ol onda shynynda ishinde jalyny bar jigit eken ǵoı, - dedi Aleshın sózin aıaqtap, biraz oılap otyryp. - Ózi tek jatpas dep oılaýshy edim, durys, - dedi ózin-ózi qoshtap, - durys, erlik etse onysy durys eken azamattyń, - dep temekisin ernin kúıdire sordy. Tólegenniń ólimin men Aleshınge estirtpeı, onymen qol alysa qoshtastym, qar úıshikten shyqtym. Árkim óz ornynda: keıbireýleri posty da, keıbireýleri ordy tazalap, qardy arshyp jatyr. Keıbireýleri keshki tamaqtan qaıtyp keledi. Meni daýysymnan tanyǵan soldattar men ofıtserler ordyń qar dýalyna súıene turyp qalyp, maǵan qol berýde.Kenetten, jap-jaqyn jerden birden sart - surt etip kún kúrkiregendeı úsh ret atys (zalp) estildi.
- Ne bolyp qaldy? - dep postyda turǵan soldattan suradym.
-Jaýyngerdi jerlep jatyr, - dedi ol, dirildegen daýyspen. - Qosh, dostym, jatqan jeriń torqa bolsyn, serigim Tólegen, - dep jaýynger qamyǵyp, turǵan jerinde qaıǵyra .Dúnıe ıyǵynan entige býlyǵyp dem alǵandaı, jel tynysyn ishine tartyp, boran jas jaýyngerdiń qabyryn qaba qushaqtaı, bozdaı soǵyp údegen tárizdi. Jel Altaıdaǵy ananyń armandy joqtaýyn alystan ańyratyp alyp kelip turǵandaı... Men fonarymdy óshirip, qarańǵyda qaıǵyly qııalda kelemin. Kóz aldymda búgingi ótken soǵystyń sıpattary kınonyń perdesindeı, birinen keıin biri kórinip, appaq qar ústinde, aq kıimdi arystandaı jortyp, aq suńqardaı qanatyn jaıyp, jaý tobyna tótennen tıip, qyrandaı qyrǵan Tólegen Toqtarov bastaǵan alǵy jigit kóz aldymda elesteıdi... Qarańǵyda adasyp, qaıǵymen, boranmen arpalysyp, qystaq shetindegi shtabyma keldim. Shtab buzylǵan mektepke ornalasqan edi. Mektep úıinen eki kishkene bólmeler ǵana aman qalǵan.
- Beri júrińiz, joldas komandır, beri júrińiz, - dep meni kóre salysymen atqosshy Sınchenko úıge endire berip, - joldas komıssar da osynda otyr, - dedi. Úı ortasynda, kishkene temir peshtiń ústinde saqyrlap qaınap quman tur. Ot basynda qaınaǵan sýdy ernin kúıdire úrlep iship Madııar otyr... Menimen birge sýyq burqyraı kirip, úıdi býǵa toltyrdy. Sınchenko sońymnan lezde esikti japty.
-Keldiń be, men de jańa ǵana zorǵa jettim,-dedi Madııar, - ystyq sý iship janymdy jańa ǵana shaqyryp otyrmyn, dedi ol shaıdy ústi-ústine úrlep, iship otyryp. Men ashanalardyń barlyǵy tań atqansha ystyq sý qaınatyp, okoptarǵa shelekpen tasylyp berilip tursyn dep buıyrdym. Men ornalasqansha qoıyn-qoltyǵy qarǵa tolǵan Mamonon kirip kelip, tymaǵynyń baýyn aǵyta berip, baıandaı bastady: -Barlyǵy buıryq boıynsha istelip jatyr, joldas komandır, -dedi qyzarǵan betindegi erigen qardy qolymen súrte kúlimsipep, - fý, dalada tútep tur, tynys aldyrar emes, qııamet-qaıym mundaı bolmas.
- Baqylaýshylar? - dep suradym men.
- Olardy shańǵyǵa mingizip attandyrdyq.
- Myna qarańǵyda, boranda ózimizdiń adamdar birin-biri tanymaı atyp júrmesin, - dep úreılendi komıssar.
- Joq, joldas komıssar, ol jaǵynan qaýiptenbeńiz. Ár rotadan habarshylar taǵaıyndaldy. Belgili jerde kezdesip, belgili jerde nysanamen tanyp, til qatysatyn ettik. Barlyq jatyn oılan, kelisip aldyq aldymen, - dedi kishipeıil Mamonov.Ústindegi qardy qaǵyp bolyp, ol oryndyqqa ornalasty. Komandırler kelip qysqasha baıandap, ketip jatyr. Peshke jaqyn, qyzara jylynyp otyrǵan Mamonov planshetkasyn alyp, kartasyn shamnyń jaryǵyna ustap qarap: - Joldas komandır, eger Sokolovo garnızony myna borandy paıdalanyp, búgin Sokolovony qaldyrǵysy kelse, menimshe ol bizdi basyp ótedi, - dep suq qolymen kartany nusqap kórsetti, - biz jaqqa qaraı myna dańǵyl jol jap - jaqyn-aq 4-5 kılometr... odan basqa jol mynaý... Bul jol óte alys, munymen oraǵytyp júrip, ony óz tobyna qosylýyna kóp ýaqyt kerek. Árıne, oǵan myna bizge alyp keletin tóte dańǵyl jolmen tezirek oz tobyna qosylýy yńǵaıly... - dep, Mamonov dushpannyń qımylyndaǵy múmkin bolarlyq boljaýlaryn bizge oryndy dáleldermen aıta bastady. Biz komıssar ekeýmiz onyń sózin buzbaı, tyńdap otyrǵanymyz oǵan qýat bolyp, ol dushpan týraly, barlyq oı-pikirin aǵytyp aıta berdi. Mamonov jumbaq sheshkendeı, Sokolovodaǵy nemis komandıriniń ishine kirip shyqqandaı, onyń oıyndaǵysyn tapqysy kelip, «qaıter eken» degen boljaýdyń birnesheýin salalap oılap, oıyn aıtyp otyr. Mamonovtyń mundaı oıshyl syryn biz bilmeýshi edik. Ol isker, adal, momyn ofıtser edi. Sondyqtan onyń oı-pikirlerin biz tańdana tyńdadyq.
- Siz jaǵdaıdy durys baǵalap otyrsyz, joldas Mamonov, dálelderińiz oryndy, - dedim men. Ol oǵan qýana maqtaǵandaı burynǵydan beter júzi jarqyrap sóıledi.
- Iıa, Sokolovodaǵy nemistiń hali óte qaterli hal. Olardyń baqytyna myna tútep turǵan boran... - dep maquldady komıssar.
- Eger myna búgingi borandy paıdalanyp, olar ornynan qozǵalyp ketpese, joldas komıssar, olarǵa erteń kapýt , - dedi Mamonov.
- Myna túndi paıdalanyp, qarańǵyda basyp qalyp, ol búgin bizdi kapýt etip júrmesin. Onyń tankteri bar ǵoı, aldymen tankin jiberip, bizdi inge qýyp tyǵyp, jatqan shuńqyrymyzdan bas kótertpeı atqylap turyp alyp, tóbeden basyp ótip ketý op - ońaı, - degenimde Mamonovtyń túri qaýiptene, daýsy báseńdeı sóıledi: - Dalada at qulaǵy kórinbeıdi. Qaıda kózden, kimdi atarsyń. Jaý qaıda, jaqyn qaıda ekenin shyrttaı qarańǵyda qalaı ajyratarsyń, súıkenbese, janaı ótkendi sezer tún emes.
- Árıne, ol barlyq aýyr tehnıkasyn ornynda qaldyryp tastap, adamdaryn jeńil, salt, jaıaý, qarańǵy men borandy paıdalanyp, bizben baılanyspaı, soǵyspaı irgemizden ótip ketýi de múmkin. Barlaýshylardy myna túnde alysqa jiberýge bolmaıdy ǵoı, - dedim men.
- Eger ol olaı istese, múldem jaman bolar, qutylyp ketti deseńizshi onda ony, - dedi Mamonov. Buryn onyń oıyna ondaı jaǵdaıdyń múmkinshiligi bolmaý kerek.
- Jaýdyń solaı isteýine óte yńǵaıly bul jaǵdaı, - dep, meni komıssar maquldady. - Tehnıkany tastap, adamdaryn qutqaryp alyp ketý... Biraq qaıdam... Ol júrse tehnıkasyn ala júredi. Ne istesek bolar eken?
- Beri qarańyz, Mamonov, - dedim men, - tankke qarsy bizdiń bir quralymyz bar. Biraqta ony quraý kerek, -degenimde, ekeýi de maǵan tańdana qarady. Men Mamonovtyń qolyndaǵy kartasyn alyp Sokolovodan bizge qaraı keletin jol syzyǵyn kórsetip. - Myna joldy, myna ormannan shyǵa beris jerinde qar úıip bógeý kerek. Joldyń eni on - aq metrdeı. Jıyrma shaqty adamdy kúrekterimen ertip baryp, tezden joldy bógeńiz. Tank kelip qarańǵy túnde tumsyǵymen árli-berli túrtkileıdi. Qarańǵyda qaıdan bilsin, ol basyp óte almastaı kedergi kórinedi. Joldan ol buryla almaıdy. Bursa qarǵa maltyǵyp,baýyrlap jatyp qalady. Eger úıilgen qardy tesip ótse óte bersin. Úıilgen qardyń irgesine pýlemet qoıyńyz. Tank artynda kele jatqan jaıaýlar tobyn pýlemet baj etip betten ala tússe, tań atqansha olardy ormannan shyǵarmaı áýreleımiz...
- Durys! - dedi ekeýi birden.
- Solaı etilsin, - dep qoryttym. - Al endi bar, azamatym. Mamonov tez kıinip, adıýtant ekeýi shyǵyp ketti... Komıssar ekeýmiz ún qatpastan Sokolovony oılap otyrdyq. Toqsan tolǵanyp, ótken kún men túndi eske túsirip, ushy-qıyry joq sheksiz oılar kelip basady. Búgingi túnniń qamy bolashaq týraly... Qazir ǵana baıqadym... Otyrǵan úıimizdi kórpeden qurǵan shymyldyq ekige bólgen eken. Shymyldyqtyń ar jaǵynda úıilip jatqan úı múlikteriniń arasynan uıqylaryn asha almaı otyrǵan eki jas balanyń júzin kórdim. Stol kóleńkesindegi múıiste otyrǵan úı ıesi áıelge kózim tústi. Solǵyn túsindegi tunyq kók kózi bizge qadala qarap, «ne aıtyp, ne oılap otyrsyńdar? Shıetteı balalarym, meniń halim ne bolmaq» - degendeı qınala, qaıǵyra qarap otyr. Aldymda otyrǵan áıel kóp qorlyq, kop qysym, kóp kemitýdi kórip zoryqqan, tarylǵan, muńdy kózimen meni arbaǵandaı jiberer emes. Onyń kózindegi muń tereń, qaıǵyly, zarly muń, daýsyz qınalǵan jannyń aıqaıy. Onyń arbaýynan zordan ózimdi ajyratyp aldym. Kózge kóz túskende bir-birinen ajyraýynyń qıyn ekenin birinshi ret sezdim. Buryn meniń kózim ǵashyq kózimen kezdesip, dushpannyń kózimen arbasyp edi. Búgin muńy tereń, qaıǵysynyń sheńberi keń kózben birinshi ret kezdestim. Bul áıel osy mekteptiń muǵalımasy eken. Biz otyrǵan bólmege ony nemister qýyp tyqqan eken. Nemistiń taban asty salǵan qyrǵyn soǵysy, aldaǵy soǵystyń úreıli qaýpi ol áıeldi óte jabyqtyryp, janshyp, ózin qartaıtqan. Ústindegi kıimi aryq denesine qaptalǵandaı, mańdaıynan eki bólip taralǵan jyltyr shashynyń jelkesine óre túıilgen burymy bosap tarqaǵan, beti qansyz sup-sur. Áıel ornynan aqyryn turyp, peshke aǵash salyp, sháınekke sý quıdy. Meni bir oı qaıtadan bılep ketip, áıel men Ahmethannyń áńgimesine onsha qulaq salmaı biraz otyrdym... Sóılese nemis, qıynshylyq, asharshylyq, balalar týraly biren - saran sózderi alystan estilgendeı qulaǵyma oqta-tekte bir tıedi. Áıel sóılegende báseń daýsynan jábir kórgen, kóp ýaıym jegen adamnyń aryzynyń sarynyn sezemin. Biraq túgel uqpaımyn... Shymyldyqtyń sheti ashylǵanda qarasam óńsheń júktiń, múliktiń ortasynda jatqan balalar, sheshesi olardy, bar nárselerin oqtan bolat, jańqadan qalqan etip, pana istegeni anyq kórinip tur. Daladaǵy ulyǵan borannyń saryny áli basylar emes. Aınalanyń barlyǵy ýildeýde. Jel ekpindeı soqqanda biz otyrǵan úıdiń tóbesi syqyr-syqyr etedi. Meniń oıym Mamonovta, borannyń ár sıqyry maǵan Mamonov ertip ketken jıyrma jigittiń qar kúrep, jol - joldy bógep jatqan qımylynyń habaryńdaı estildi.
- Mama, shóldedim, - degen balanyń daýsy meni oıdan oıatty. Júresinen otyryp ot jaqqan áıel: - Shydaı turǵyn, qalqam, áli shaı qaınaǵan joq, - dep jaýap qatty balasyna.
- Shaqyryńyzshy, balańyz da otqa jylynsyn, - dedi Madııar. Ony esite salysymen kórpeden jalań aıaq júgirip, bes-alty jasar qyz bala kelip, peshke qolyn sozyp jylynyp týra qaldy. Bir bólke nan men eki konservini alyp, daladan Sınchenko kirip kelip: - Bar bolǵany osy, joldas komıssar, - den ol alyp kelgenin Madııardyń aldyna qoıdy. Madııar peshtiń ústine eki konservini qoıyp: - Nanyń tas bolyp qatyp qalypty ǵoı, jigitim - aý? - dedi.
- Maǵan berińiz, men muny qylyshpen shappasam, pyshaqpen kesilmes, - dep nandy alyp, otyn jarǵandaı shapqylaı bastady Nıkolaı. Muzdaǵan nannyń jańqasyn Madııar alyp peshtiń ústine qoıyp jylyta bastaǵanda, qyzǵan temirge túsken nan ýaǵynyń kúıgen ıisin sezip, shymyldyqtan eki balanyń asqa telmirgen kózi kórindi. Áıelden tabaq surap alyp, Madııar jylynǵan konservini ashyp, tabaqqa salyp bolǵan soń: - Tamaq úı ıesimen tátti degen, jeńgeı, kelińiz balalaryńyzben, úı ishindegilerimiz bas qosyp, ot basynda otyryp tamaq jelik, - dep úı ıesi áıeldi, balalarymen dastarqanǵa shaqyrdy. Áıel uıala tómen qarap: - Qoıyńyz taqsyr, astapyralla, joldas komıssar, ózderińiz jeı berińizder, bul úıge biz qaıbir ıe deısiz...
- Bul jerdiń anyq qojasy sizder, nemis pen biz kútpegen jerden kelgen mazasyz qonaqtar ǵana, - dedim men.
- Sizder sııaqty qonaqtardy kópten eki kózimiz tort bola kútkenbiz, - dep muǵalıma daýsy dirildep jaýap qatyp, sózin aıaqtaı almaı eńirep jylap jiberdi. Barlyǵymyz ot basynda aınala otyryp tamaqtandyq. Soǵys bastalǵannan beri birinshi ret semıa ishinde tamaq jegenim osy edi. Konservi men qatqan nandy jep otyrǵan súıkimdi úsh balanyń túrine qarap, olardyń baısaldy, aqyldy sheshesine qarap, ótken - ketken, el, áıel, balalar eske tústi. Qaıdan qalǵan bir túıir qant ekenin bilmeımin, Sınchenko qaltasynan alyp, úshke bólip balalarǵa berdi. Balalar qýanyp, silekeılep sora bastady. Qaıǵyly kóńildi áıel Nıkolaıdyń onyń balalaryn esirkep tátti bergenine taǵy kóńili bosap, kózinen jasy monshaqtap ketti. Osy otyrys áıeldi, balalardy, bizdi de tebirentip, joryq soǵystarda júrek túbinde únsiz jatqan úıdi, jardy, balany saǵynǵan sezimdi oıatty. Tym-tyrys biraz otyrdyq. Múmkin biz bulaı otyrǵanda, myna boranmen birge ózimiz otyrǵan úıdiń irgesine dushpannyń tankteri kelip qalǵan bolar degen oı meniń bosap kele jatqan kóńilimdi qataıtyp, shıratty. Ah, soǵys, soǵys, seniń kóp kezeńiń men qyryq qyrly, alýan túrli qubylysyń jaýyngerlerge ne kórsetip, ne sezdirmedi? Esik ashyldy, daladan kirgen aıazdyń býdaq býynyń ishinde ústi-basy qyraýǵa bólengen eki adam kirip keldi. Kirpigindegi qyraýdy qolynyń syrtymen súrte berip Mamonov Skachkovqa qarap, tańdanyp biraz týrdy da, ot basyndaǵy balalardy kórip:-Mine, balalar, senderge eki aıaz ata keldi,-dep balalardyń túrine qarap qarq-qarq kúldi. Balalar eki aıaz ataǵa tandana qarap, sheshesine jaqyndap tyǵyla bastady.
- Qoryqpańdar, qaraqtarym, aǵań oınap aıtady, - dedi Madııar. Mamonov belbeýin sheship, ústindegi qaryn qaǵyp turyp baıandaı bastady.
- Joldas komandır, aıtqanyńyzdyń barlyǵyn oryndadyq. Barar jerge zordan jettik. Áıteýir qoldan kelgenshe bir tóbeshik etip qardy úıdik. Kúrekpen qardy kótere bergende jel sýyryp ala jóneledi. Kóp áýrelendik... Keıinnen qardy shekpenimizben etektep tasyp, áıteýir bir tómpeshikti úıdik. Ne shyǵaryn qaıdam, múmkin, qaıtadan jel sol úıgenimizdi qýalap, sýyryp, jermen jeksen etip ketip júrmese.
- Aldymen birneshe aǵashtardy qulatyp salǵanda, ol qardy toqtatar edi ǵoı? - dedi Madııar.
- Eki aǵashty qulattyq, joldas komıssar. - Átteń jıyrma shaqty mına qoıar ma edik, biraq ol bizde joq, - dep kúrsindim.
- Pýlemet qoıyldy ma?
- Bir pýlemet ornalastyryldy, - dedi Skachkov. Biz úıde otyrmyz. Soldattardyń bir toby qostyń syrtynan baqylap, myna borandy qarańǵy túnde barlaýda júr. Bireýleri postyda tur. Bireýleri sýyryp turǵan qardan op arshyp júr. Qalǵandary qardan istelgen kúrkeshikte, bir-birine janasa tyǵylyp, uıyqtap jatyr. Dala da ańdaı ulyp, quıyndaı uıtqyp turǵan boran, sypyra údeı soǵyp turǵan jel... General Chıstıakov qaıda otyr eken? Ne oılan otyr eken? Shehtman men Kýrganovtyń polktary ne istep jatyr eken? Olar tort kúnnen beri qystaqty ala almaı, búgin myna boranda taǵy shabýyl jasap jatyr ma eken, ne istep jatyr eken? Men polk komandırimin. Maǵan eshnárse málim emes.Eshkimmen baılanysym joq. Esh jaqtan habarsyz otyrmyn. Aınalanyń bári maǵan zyndanda jatqandaı qarańǵy, belgisiz... Tek oı men boljaý ǵana myna jaǵdaıda meni ár jaqqa alyp baryp bir soǵady. Kenetten dushpan kelip qalsa ne etpekpin? Myna jaǵdaıda meniń halim - estimes kereń men kórmes soqyrdyń jaıynan artyq emes... Ot basyndaǵy áıel maǵan surlana, úreılene qaraıdy, meniń oıymdaǵylardy tapqandaı. Men tómen qaraımyn. - Joldas komandır, ana jaqtan pýlemettiń daýsy shyǵady, -.dep Sınchenko entigip kirip keldi. Biz barlyǵymyz dalaǵa shyqtyq. Alystan bezildeı atylǵan pýlemettiń daýsy borandy jaryp estiledi. Keıde qaqalyp, keıde tunshyqqandaı, daýsy ydyrap - ydyrap estiledi. Baj-baj etip, tynys ala úni óshe qalyp, qaıtadan tiriledi. Údep soǵyp, tynshıdy. - Sol, sol, bizdiń pýlemet, daýsynan tanyp turmyn, - dedi Mamonov daýysqa qaraı kýlagyn túre tyńdap. Alystaǵy pýlemet daýsyn bezildete arpalys habaryn bizge joldaýda... Kenetten onyń úni óshti... Biz qaýyrt qulaq qoıyp qansha tyńdasaq ta, qaıta ún qatpady. Ulyǵan borannyń daýsynan basqa ún joq... -Barlaýshylar jiberilsin, -dedim men. Mamonov qarańǵyǵa ǵaıyp bolyp ketti.Buzylǵan úıdiń dý alyn yqtap týrmyz, aınalaǵa qulaq salamyz. Ýildegen jelden basqa dybys joq... Týrmyz. Barlaýshylar eshkimmen kezdespeı qaıtyp keldi. Saq bolyp, tańdy kútýden basqa bizde eshqandaı dármen joq. Úıge qaıtadan eshqaısymyz engenimiz joq. Jel jelbireı soǵyp tur... Kútpegen jerden shyǵystan bir jaryq kórindi. Tań atatyn kez emes edi. Kúıgen kúnniń sáýlesindeı aspanǵa qyzara shalshyǵan neniń jaryǵy? Jaryq ulǵaıyp órge shapshyp tómen túsken bultty qyzyl, sarǵylt boıaı bastady. - Sokolovo ǵoı, - dedi maǵan burylyp Muhamedııarov shoshyǵandaı. - Iıa, Sokolovonyń órtiniń jalyny bolý kerek. Dushpan ornynan qozǵalǵan bolar. Qasymdaǵy barlyq ofıtserlerdi jan-jaqqa jumsap jiberip, ásirese, Sokolovo tarapynan saq bolsyn degen jarlyq berdim. Sarǵaıa kútýmen taǵy bir-eki saǵattaı turdyq. Órti órship, Sokolovo janyp jatyr.Birazdan soń órttiń saǵyn syndyryp, bozaryp tań ata bastady. Muhamedııarov pen ekeýmiz túndegi bizdiń jigitter shala - pula joldy bógegen qar dýalǵa qaraı júrdik... Úlken tóbeshikteı bolyp úıilgen qar joldyń ormannan shyǵa berisinde alyp jaıyndaı sulap jatyr. Boran úıilgen qardy sýyryp áketýdiń ornyna, qar ústine qar úıip, nyǵyzdap tastapty. Osy úıilgen qar, tankterdiń jolyna óte almastaı bóget bolyp bizdiń senimimizdi aqtaǵandaı. Sokolovoǵa qaraı baratyn joldyń ústinde tanktyń jylan baýyr eki izi jatyr. Úıilgen qardaǵy eki úńgir túnde kelgen tanktyń súzbelegen tumsyǵynyń belgisi.
- Túnde bul jerde dushpannyń tanki bolǵan eken, - dedi Muhamedııarov, - myna úıilgen kar ony keıin qaıtarýǵa sebep bolǵan.
- Iıa, bizdiń úıgen qarymyz nemiske basqa jol kórsetkeni ap-aıqyn, ap-anyq, - dedi Mamonov, komıssardy qýana qoshtap. Aldyńǵy elý-alpys qadam jol jaǵasyndaǵy bir qaraıǵan nársege kózim túsip, solaı qaraı júrdim. Maǵan komıssar men Mamonov ilesti. Joldyń jıeginde qar basqan pýlemettiń synyq qaldyqtary byt-shyt bolyp jatyr. Onyń qasynda tanktyń jylan baýyry belýardan tómen jansha basyp ótken pýlemetshiniń denesi jatyr. Barlyǵymyz azamat óligin kóre sala bas kıimderimizdi alyp, qol qýsyryp biraz turdyq. Madııar dáti shydamaı, eńirep jylap jiberdi. Bizdiń aldymyzdaǵy jatqan, túndegi álemge jar salyp dushpanmen jekpe-jek soǵysqan erdiń denesi ekeni kúmánsiz. Onyń aldynda qulash jeter jerde erdiń oǵyna ushyp qaza tapqan nemis soldattarynyń onnan asa ólikteri jatyr. Men túrin shyramytqandaı bolyp, qasyna jaqyndap baryp, betindegi qardy qolymmen qaǵyp súrtip, eńkeıe úńilip qarap, keshe keshte kezdesken Andreı Aleshındi tanydym. Soǵysta taǵdyr alýan túrli bolady. Keshe keshte búgin osylaı jolyǵysamyz degen kimniń, qaısymyzdyń oıymyzda bar edi?! «Ol kisi bizge búgin túnde nemister kelýi múmkin degen edi. Olardy ótkizbesten, toktatqan jerim osy boldy» dep jatqan sııaqty, er ólimimen qaza tapqan Andreı Aleshın. Ormannan qos atty shyǵa keldi. Dıvızııa shtabynyń ofıtseri maǵan general Chıstıakovtyń dápteriniń bir betin tapsyrdy. Oıqys, iri qolmen general maǵan bylaı dep jazypty:«Dushpan búgin túni Sokolovony tastap ketti. Shehtman polki onyń sońynan óksheleýge tústi...» - dep, keıinnen bizdiń ornymyzdy N. brıgadasynyń bir tobyna tapsyryp, búgin saǵat on birden qalmaı alǵa baratyn jolymyzdy, saparymyzdy buıyryp jazypty.
... Soǵysta, bir jerge taban tirep arpalysyp qalǵan dushpandy ornynan qozǵaý qıyn, jaý jeńilip ornynan bir qozǵalsa, oǵan turaqtap toqtaý ońaıǵa túse qoımaıdy. Jaý jyljyp, syrǵanap toqtaı almaı sheginip barady. Bir jerge tirele bergende, biz kelip ony taǵy súze bastaımyz, shaılyǵyp qalǵan jazǵan aldy - artyna qaramaı zyta jóneledi... Túlkideı bulǵaqtap bir jotaǵa jorytyp, áli quıryǵyn ustatar emes. Keıde jalt berip, tisin yrsıta yryldaǵandaı, bir qystaqqa bekinip, bizge qyr kórsetti. Aıbattanyp qabamyn dep qarsy umtylady. Biraq qoıan-qoltyq arpalysqa júreksinip, qaımyǵa yrshyp buryla jóneledi... Biz sońynan qalmaı kelemiz. «Qashaǵan júırik keledi» degendeı áli jetkizer emes. Ormandy aralap zytyp barady. Aldynan oraı soǵýǵa jer jaǵdaıy jónsiz, qalyń qar shiderlep -tusap, emin - erkin aıaq sozdyrmaıdy. Kibirtiktep jorǵalaı qýyp kelemiz. Átteń, tyń kúshimiz joq, áıtpese tótennen soǵyp alar birneshe jaǵdaılar barmaq tistetti.
***
Rdeı kóliniń kólemdi aımaǵyn Rdeı oıpańy dep ataıdy. Oıpań shalshyqqa ný ósken ormandy. Qar astyndaǵy sý qatpaıdy. Shańǵydan tússeń qarǵa maltyǵa sýǵa aıaǵyńdy tyǵyp malshyp alasyń. Tıman men shulǵaýyń sýdy soryp alady. Olardy keptiretin ot joq. Sırek kezdesetin hýtorlarǵa toqtamaı ótip baramyz... Túp ortasy aýa bir hýtorǵa endim. Bólmeniń buryshynda avtomattyń qundaǵyn tizesine tireı joǵary túńdikke qarata sert ustap, dýalǵa súıene eńgezerdeı qara jigit shalqaıa uıyqtap otyr. Men dybys bergende ol shoshyna oıanyp, shúrippege basyp qalǵanda avtomaty tarsyldaı úsh - tórt oq atty. Quıqam shymyrlap, denem selt ete qaldy. Meni tanyp ol shúrippeni bosatty da, sasqalaqtap ornynan ushyp turdy. - Basymnan asyra atyp oqtaryńdy mańdaıshaǵa tıdirdiń ǵoı, - degenime áli esin jınaı almaı: - Uıqyly kózimmen qalaı basqanymdy ózim de bilmeımin... Qudaı saqtap qaldy... Shúkir... Keshirgin, baýyrym.
- Men seniń baýyryń emespin, komandırińmin! Bunda ne ǵyp endiń? Hege múlgip otyrsyń?
- Kún bata aıaǵymdy qar astyndaǵy sýǵa malyp alyp edim... Keptirip alǵan soń sýyq sorǵan boıymdy jylylyqqa bıletip alyp, qalǵyp ketippin...
- Toptaryńdy tez qýyp jetkin! - dep men onyń sózin bóldim. Tús qaıta bir hýtorǵa jaqyndaı bergende sol jaqtaǵy ormannan júgire, júre atqylap bir ton bizdiń jaýyngerler hýtorǵa ener - enbeste jaýdyń toby qasha jylǵaǵa túsip, ormanǵa jóneldi. Bizdiń toptyń aldynda túndegi eńgezerdeı qara jigitti tanydym.
- Bular bolmaǵanda biz dushpannyń azýynda bolmaq ekenbiz ǵoı, - dedi adıýtantym jaýdy qýyp bara jatqan olardyń sońynan qaral.
***
Rdeı oıpańynan ótken soń ashyq jondarǵa ornalasqan selolar kezdese bastady. Olardy alý úshin polkti jınaqtap, batalondardyń bastaryn qosa ustaýǵa týra keldi. Jaýqorǵanystary kóbinese bekimi osaldaý bolǵandyqtan taban tires urystar az boldy. Keıbir qystaqtardy at ústinen (shoda) alyp baramyz. Dushpan jol boıy tosqaýyldar qaldyryp, negizgi kúshterin keıinge tartyp barady. Aıaz burynǵydan da tanaýymyzdy qýsyra, súıekti syrqyrata, syqyrlata qysa bastady. Qatty aıazdy ashyq daladan góri orman ishi de jylylyqqa jatady. Dala jonynda jaldanyp jatqan ormandar jolymyzdan qashyqtaý qaraýytady. Aldaǵy bir topty qýyp jetsem keshegi eńgezerdeı qara jigit aldynda komandırmen qatar keledi eken. Tizgin tartyp sóılesip turmyz. Onyń bozara kógergen erinderi jaýap qatqanda tisteri saq-saq etedi. Qalshyldap tur. Meniń kıimim jyly edi. Attan túsip sheshindim de, oǵan ton ishinde beshpet ornyna kıip júrgen maqtaly syryp tigilgen telogreıkamdy usynyp: - Mynany shınelińniń ishinen kıip alǵyn. Jaýdyń oǵynan aman qalyp, aıazǵa ushyp ólipti degen at jaman bolar, - dedim.
- Ózińiz tońasyz ǵoı...
- Sheshin! - dep ózim kıine bergenimde, ol jalma-jan sheshinip jatqanda Nıkolaı: - Bul telogreıkanyń arqasynda myna maqtasy shyǵyp turǵan tesikti kórińiz. Bul komandırge tıgen oqtyń izi. Eń alǵash ta biliner-bilinbes edi, endi kúnnen kúnge ulǵaıyp barady eken, - dep telogreıkany oǵan usyndy.
- Ashtyqta jegen quıqanyń dámi ketpes degendeıin, bunyńyz este qalarlyq boldy, - dep ol kıip aldy.
***
Olardan ozyp aldyńǵy bir úlken seloǵa kireberiste bireý bizdi qol bulǵap shaqyrdy. Úıdi panalap júrińder degendeı ısharat kórsetti. - General osynda otyr, -- dedi maǵan leıtenant. Attan túsip úıge endim.
- Rdeı oıpańyndaǵy ár shoqynyń basyndaǵy hýtorlardy tintemin dep kúlli dıvızııany bytyratyp, áli basyn qosa almaı ózim de sandalyp osynda keldim, - dedi general.
- Batalondardyń toptalǵany bolmasa polktiń basy áli de túgelinen qosylǵan joq, joldas general.
- Sizdiń bir batalon osy selony aldy degen soń men osynda burylyp edim...
- Men de sol batalonnyń sońynan jete almaı kelemin... - Iıa, aralaryn óte shalǵaılata bytyratyp alǵan ekenbiz. Jaý da bytyraı sheginip barady. Myna aıazdyń qysymyzda o da shydar emes... Alǵa asyǵý óte qajet. Etek - jeńińdi jınap almaı asyǵa da almaısyń... Borodıno men Sokolovodaı bir bekiniske kez bolsaq rotalap, batalondap tıisý janyp jatqan peshke birtindep shybyq salǵanmen teń... Qomaǵaıdyń qulqynyna asamǵa tolmas et tyǵýmen teń. Ol shmirikpeı juta salady... Jer jaǵdaıy óte yńǵaısyz, shalǵaı. Myna qumalaqsha sırek shashylyp jatqan selolar men hýtorlardyń túıin sheshýge turatyndary az, - dep general kartaǵa qarap, - Alǵandarymyzdyń kóbinde garnızondary azdaǵan toptar ǵana emes pe? - dep menen surady.
- Bir rotadan asar-aspas tosqaýyldar ekeni ras.
- Solaı. Az kúshpen ár baǵytta bóget istep, ol kúshiniń bastaryn qurastyryp ýaqyt utyp, negizgi qarsylasty myna aldaǵy Holm, Loknıa qalalarynyń mańaıynda uıymdastyrmaq. Barlyǵyn sol mańaıǵa tartýda.
- Meniń boljaýymsha ol bizge sol mańaıda «qosh kepsizdiń» anyq ákemtegin aıtpaq... Myna maıda jaǵalas janjaldy qoıyp biz de negizgi kúshterimizdi solaı qaraı tip - tikeleı tartqanymyz jón bolar... Demek, siz de saýsaqtaryńyzdy tarbıta bermeı, polkti jınap alyp, solaı qaraı beıimdelýge kirisińiz. Staroe - Rýsso - Holm jolymen tartyp otyryńyz. Dushpan da sol jol boıymen sheginip barady... - dep general Chıstıakov buıryǵyn aıaqtady.
* * *
Polk bólimderiniń basyn júre qosyp aldyq. Jol boıyndaǵy selolardy uryspen alýǵa týra keldi, biraq ta qasarysqan qarsylasýlar sırek kezdesýde. Tús qaıta, tún boıy qar japalaqtap jaýǵan. Novıchkı selosy úlken, qalyń ormannyń ortasyndaǵy alańda. Tań ata solaı qaraı bet alýǵa buıryq berilgen. Sáskede on shaqty attylar men aldyńǵy batalondardy qýyp jettim. Barlyqtary jol boıy yǵysyp - toǵysyp tur eken.
- Ne qyp toqtaldyńyzdar?
- Qalyń qar astynda mınalar bar kórinedi. Arttaǵy saperlerdi kútip týrmyz.
- Za mnoı po dva galopom marsh! - dep, qasymdaǵy attylardyń aldyna túsip alǵa shaba jóneldim... Elý-alpys metrden keıin sońyma qarasam attylardyń bári de shaýyp keledi eken. Taǵy elý metrden keıin oraǵyta quıyndata shaýyp polkke joldyń ekinshi shetimen buryldyq. Turǵandarǵa kelip tizgin tartyp týra qalyp: - Al, biz salǵan eki izben polkti bastap alǵa tartyńdar! - dep buıyra aqyrdym. Rotalar jalma-jan sap quryp qozǵala bastady... Bir rotanyń aldyńǵy qatarynda tómen qarap bara jatqandardyń arasynda eńgezerdeı qara jigit - bizdiń polktiń komsorgin tanydym. Holm, Loknıa qalalarynyń arasynda jelideı tartylǵan jol boıynda tynysymyzdy bir- aq aldyq...
Soǵys pen joryqtyń áýresi bılep erlik kórsetken jaýyngerlerdiń qaryzynan ýaqytyly qutylýǵa qolǵa tizginimdi tıdirmeı júrýshi edi. Tólegen men Aleshın ekiniń biri emes. Olardyń arýaǵynyń aldynda olqylyq istegendeı aıypty, kináli sezim jatsam uıqy bermeı júrgen kezi. Erlikti eleýsiz qaldyrǵan komandırge kúná. Onyń adamgershiligine qattysyn. Keıingi kúnderi meniń eńsemdi zildeı basyp júrgen aýyr júktiń biri sol edi. Barlyq jer tegis bola bermeıdi. Soǵys maıdanynda da kópirte sóıleý, boıap, borandata maqtaý, «joǵalǵan pyshaqty altyn sapty» ete salý sııaqty ótirikter atam zamannan bergi kele jatqan emi joq aýrýdyń biri. Men solardan saý bolǵym keledi. Ótirik maqtaý - qııanat. Qııanatpen eldi aldap, qylmysty bolǵym kelmeıdi. Elge er týraly shyn aıtsam,shyndy syr etip, shynyqtyra aıtsam degen nıet oıymda. Shynym men syrym Tólegendeı taza, aq peıil, aq nıet bolsa, aq qaǵazǵa túsirip, elge sóz jetkizsem men Tólegenniń qaryzynan qutylǵan bolar edim. Qyrannyń qııadan soǵyp entelep, basyp kele jatqan jaý qanatyn qyryq qaǵyp kórgenmen, jan tásilim etkende basynda bolǵanym joq. Bilmegenimdi basynda bolǵandardan bilip, tolyqtyraıyn degen oı meni osy ýaqytqa deıin jetektep keldi. Olar - onyń ustazdary Gýndılovıch, Trofımov, Málik, úzeńgi joldasy Baltabek, Tólegen týraly shynnyń da, syrdyń da kilti solarda, mende emes. Sóz solarda.
Bútin fevraldyń 22-i. Bıyl Sovet Armııasynyń 24 jyldyq merekesin maıdanda toılaýdamyz. Tarıhı baıandamany oq pen ot jasaýda. Aýyldaǵy qarttar qurandy oqyp bitirip ot basynan áldeqashan tósekke jantaıa ornalasqan bolar. Ýaqyt tún jarymyna jaqyndap keledi. Biz otyrmyz. Kishkene atash úıdiń sharshy bólmesi, aldymyzda jez qutyda lapyldaı janǵan bilte sham. Montaıǵan momyn qara tory jas jigit, aıǵyz aq kıimdi Málik qara dápterin paraqtap otyr. Onyń qasynda syrma, jeńiltek sary maqtaly peshpet kıgen, eńgezerdeı Baltabek otyr. Onyń murnynyń ushy qaraýyta úsigen, qalyń qabaǵy túsińki, qalǵyǵandaı, sharshap, ıyǵynan dem alyp otyr. Baltabek polk jastarynyń aǵasy - komıssarymyz. Bir joly onyń kelbetine qarap:-Myna olpy-solpy jaratyla salǵan bireýdi el nesin maqtap, nesin jaqsy kóredi! Baltash, Baltekeń dep barlyǵy qadir tutady. Ózi aýzynan sózi túsken bireý. Munyń ne qasıeti bar? - dep komıssardan suraǵanymda, Muhamedııarov jymyń kúlip: - Munyń qasıeti mol adam. Kózi joq batyr, adal nıet, aq kóńil, óte sypaıy jigit. Kebenek kıgen erdiń biri osy, - dep jaýap berip edi. Mine,. batalonnyń komıssary Trofımov, kózi kirtıgen, júzi solǵyn. Tymaǵyn shalqaıta kıgen. Ol temeki orap otyr. Tamaǵyna sýyq tıgen, qyryldaı sóıleıdi. Otyrǵandardyń biri batalon komandıri Gýndılovıch. biraz júdegen, sharshaǵan. Ashań júzinde qyr murny soraıyp, kóz janary solǵyndaý, tymaǵyn basynan alǵanda kere qarys mańdaıy jaltyrap otyr. Barlyǵymyzda ún joq. Tólegen týraly oı ústindemiz. Meniń kóz aldymda polktyń myńdaǵan soldattarynyń tanys keıipteri. Olardyń ishinen men Tólegendi izdeımin. Kóp jigitterdiń ishinde Tólegenniń túri jadymda, esimde qalmapty. Meni qınap otyrǵan sol. Málik meniń Tólegenmen kezdesken jerlerimdi esime salady. Biraq men onyń symbatyn umytqandaımyn. Ekeýmiz este qalǵandaı betpe-bet jolyqqan emespiz, sondyqtan onyń túr - sıpaty esimde joq.
- Mine, aǵa, Tólegenniń komsomoldyq bıleti, myna qaǵaz onyń partııaǵa ótý jóninde bergen aryzy edi, - dep Málik maǵan kitapsha men bir paraq qaǵazdy usyndy. Men bizdiń jastardyń maqsat - pasportyn alyp ashtym, qarasam kitapshanyń ishki betinde Tólegenniń sýreti. Eki kózi móldiregen, ashań júzdi, qara tory jas jigit maǵan tesile qarap qalǵandaı boldy. Moskva ólkesindegi Iahabıno qystaǵynyń bir úlken salqyn úıi. ıAnvar aıynyń aıaq kezi «Eki jigit» teńsele syrqyrap turǵan mezgil. Sol úıde elden kelgen jigitterdi bólimshelerge taratyp jatqanbyz.Suńǵaq boıly, qyr muryndy, aıbyndy tik kózdi, ádemi qara tory jigit, shekpeniniń belin qysa býǵan, qadamyn dikildete basyp kelip, áskerı ádet saqtap, sirese tura qalyp: - Jaýynger Tólegen Toqtarov, - dep aty-jónin málimdedi.
- Kim bolǵyń keledi? - dep oǵan suraq qoıdym.
- Qaıda buıyrsańyz, sonda baramyn, joldas kapıtan, dep ol jaýap berdi.
- Durys, avtomatshylar tobyna bara ǵoı, - dedim men.
- Qup bolady, joldas komandır, -- dep shuǵyl burylyp shyǵyp ketti. Málik meniń oıymdy tapqandaı: - Tanydyńyz ǵoı, ııa sol jigit, - dedi maǵan. Aldymyzdaǵy tort búktelgen bir paraq qaǵazdy alyp oqydym. «Meni bolshevıkter partııasynyń qataryna alýyńyzdy ótinemin. Eger Otan úshin urysta qaza tapsam, meni bolshevık dep sanańyzdar. Sharýanyń balasymyn. Ózim jumyskermin», - dep qysqa ǵana, bóten sózge kılikpegen Tólegenniń aryzy eken.
- Al bastan-aıaq baıqaǵyn, - dedim Málikke.
- Toqtaruly Tólegen, - dep aldyndaǵy dápteriniń bir betin Málik oqı bastady, jasy jıyrma birde... Óskemen qorǵasyn zavodynyń jumyskeri. Týǵan jeri Shyǵys Qazaqstan ólkesinde... Avtomatshylar tobyna ıanvardyń 17 kúni keldi.
- Bilgenińdi aýyzeki aıtshy, - dedim.
-Joldas kapıtan, meniń dápterimde Tólegen týraly birneshe jazýlarym bar. Solardyń keıbireýlerin aldymen oqyp bereıin dep edim, - dedi ol.
- Jaraıdy.
-Tártipti, ádep saqtaǵan, ıbaly jaýynger. Qarý-jaraǵyn óz qolyńdaı paıdalana biledi. Jol boıy top arasyna úgit-nasıhat jumysyn jaýyngerlerge naqyl sóz aıtyp ótkizip keledi. Aqyldy, aq nıetti, sózdiń ornyn taýyp aıtatyn jigit. Jaýyngerler arasynda qadiri bar soldattyń biri nemis basqynshylarymen birinshi ret soǵysqa fevraldyń eki jańasynda qatysty. Novo - Svınýhovo qystaǵyna shabýyl jasaǵanda aldymen kóterilip, aıbyndy soǵysty. Jaýdyń 15 soldattyń serigi Jumajan Battaluly taǵy basqalarmen birge on soldat, úsh jaý ofıtserin tutqynǵa aldy. 6 fevralda Borodıno qystaǵyna, túnde birinshi bop enip baryp, bir úıdegi nemisterdiń únin shyǵarmaı, jatqan oryndarynan turǵyzbaı joıdy. Dushpannyń qarsy shabýylynda, óz aqylymen ornynan atyp turyp, joldastary Battalov, Sokolov, Egemberdıev, Shýmılov, - Ózderińiz bilesizder, - dep bastady ol, tús qaıta bergende ústimizge dushpannyń zeńbirekteriniń oǵy jaýyp, álemdi jańǵyrtyp, jatqan jerimizdiń qaryn qopara kóterip, búlik saldy. Snarıadtyń jańqasy zýyldap bas kóterter emes. Aınala tars - turs kúmpildeı soǵyp, sýyra borap, qardy kókke ushyryp tur. Tek kirpik qaqqandaı tynys alǵanda ǵana bas kóterip antalap kele jatqan nemis tobyna oq jumsap qalyp, qaıta buǵamyz. Qystaq byqsyp órtene bastady. Aşy tútin tunshyqtyryp barady. Kútpegen jerden aınala biraz saıabyrsyǵandaı boldy. Bas kótersek nemister jan-jaqtan antalap kelip qalypty. Men otyz shaqty jigitpen olarǵa qarsy júgirdim. Aınala sart-surt atys.Atqylaı júgire aralasyp kettik. Eki jaqtyń qoramsaǵyndaǵy oqtary taýsylyp, soıyl - soǵys, tóbeles bastaldy. Qolǵa túskenimen uryp, ıin tirese arpalysyp júrmiz. Ógizdeı bir sary nemis qolymdaǵy avtomatymdy qaǵyp túsirip, jaǵamnan ala ketti. Itere syrǵytyp alyp kelip dýalǵa tirep, qylǵyndyryp tamaǵymdy eze bastady. Býlyǵa baryp tizemmen eki buttyń arasyn teýip jibergenimde nemis shalqalaqtap baryp qýlady. Ol týra bergende pıstoletti qabynan sýyryp alyp, atyp jyqtym. Sol kezde qystaqtyń sol irgesinen bizdiń adamdardyń daýystary shyǵyp, atys úni ulǵaıa bastady. Jańaǵy úıdiń qorasyn aralaı, sol jaqqa qarap júgirip bara jatqanymda, aıaq astynan tars etip oq atyldy. Qarasam jaraqattanǵan nemis ofıtseri sol qolymen jer tirep, bóksesin súıretip oń qolyndaǵy prabellıýmen qaıta kózdeı nusqap jatyr eken. Kózdi ashyp-jumǵansha bireý yrshyp baryp avtomattyń shúıdesimen ofıtserdiń shekesinen perin qalyp, ózi shalqalaqtaı baryp, jerdi qusha qulady. Ofıtser tyrp etpeı qatty. Ózimizdiń jaýyngerdi aýdaryp, basyn súıeı bersem, betinde qasyq qany joq Tólegen... Kózi jumýly, tynys joq. Baýyry uıyǵan qara qan. Keıingi áńgime ózińizge málim, joldas komandır, - dedi Málik aıaqtaı berip, - myna dápterdiń ishinde Tólegen týraly taǵy birneshe jazǵandarym bar. Ýaqytyńyz bolsa qarap shyǵarsyz,- dep qara dápterdi maǵan usyndy.
- Al, joldastar, sizder ne aıtasyzdar?
- Altaıdyń qyrany edi, baýyrym, bir eldiń balasy edik. qyrshyn ketti, - dedi qamyǵa kúrsinip Baltabek.
- Joldas Ǵabdýllınniń jazbalaryndaǵy Toqtarov joıǵan jaýdyń sany óte az. Ol jalǵyz Borodınonyń ózinde ǵana odan kóp qyrdy, - dedi Gýndılovıch.
- Iıa, joldas kapıtan, ol keminde júz jaýdy qyrdy, - dedi oǵan Málik, - jaýyngerlerdiń aıtýynsha Tólegen ordyń ár jerine ornalasyp júrip, jaý qushatyn kópke deıin jazdyrmaı qyrǵany ras. - Árıne, joldas komandır, soǵysta qaı oqtyń qaı nemiske tıgenin bilý qıyn, - dedi qarlyqqan daýyspen Trofımov, - áıtse de Toqtarovtyń erlikteriniń kórkem, kólemdi bolǵandyǵy týraly oqıǵalar, onyń batyrlyǵy basqalarǵa nusqaý, úlgi bolyp, joldastaryn eliktire ótkendigi, baıtaq, kekti orys jerin jaý tabanynan azat etýge alystaǵy Altaıdan kelip, orys jigitterinen kem týspeı, dushpanǵa kektene tıiskendigi, - dep biraz, toqtap, - basy -qasynda bolǵan adamdardyń aıtýyna qaraǵanda, Tólegen keıingi qyzý soǵysta birneshe ret jaraqattansa da, alda júrip katysqan. Jańaǵy Málik aıtqan ofıtserdi joıardyń aldynda jarylǵan snarıadtyń úlken jańqasy onyń ishin jaryp ótken. Qansyrap jatqanda jańaǵy ofıtserge kez bolǵan. Shynynda ólip bara jatqan jigit aqyrǵy bir qasyq qanyn jaýǵa qarsy shabýylǵa jumsaǵan, - dep ol sózin aıaqtady. Taǵy basqa jaýyngerler týraly sózder aıaqtalǵan soń, olar ketip, men jalǵyz qaldym. Aldymda Tólegenniń komsomol bıleti, onyń soǵys aldynda jazǵan aryzy. Máliktiń dápterin ashyp qaraı bastadym. Ádemi súırik jazýmen ol maıdandaǵy oı-pikirin, jaýyngerden estigen sózderdi, qaı ýaqytta qandaı oqıǵa bolǵanyn, qaramaǵyndaǵy jaýyngerlerdiń aty-jónin osy dápterine jazyp júr eken. Jazýdyń kóbi tek bastalyp qana, aıaqtalmaı týr. Úzindi - úzindi, qysqasha oı-pikirler. Dápterdiń keı betterinde jańbyr, qardyń, avtordyń kabıneti - or, oryndyǵy jer, stoly - tizesi ekendiginiń izi de ár bette ap-aıqyn. Keıingi bir jaǵynda iri jazylǵan «Tólegen Toqtarov» degen jáıtterdiń betinde biraz kidirip, oqyp otyrmyn. Bir jerinde:«Ólim kózine jasqanbaı tike qarasań, ol taısalady. Ómirdi súıgen - ólimnen qoryqpaq emes...» degen eki jol, arada úsh-tórt jol tastap baryp. «Qulaqtan kirip boıdy alar, Jaqsy án men tátti kúı. Kóńilge túrli oı salar, Ándi súıseń, menshe súı», - dep Abaı aıtpaqshy Tólegenniń keıingi qımyly - barlyǵymyzǵa oı salyp, ómirdi súıseń mendeı súı dedi - aý, - dep jazypty. Aldymda qaǵaz, qolymda qalam, keıde oılap, keıde jazyp otyrmyn. Qarasaı, Qobylandy, Alpamys, Isataı, Amankeldiler buryn ótken edi. Saýyt kıip, qalqan ustap, naıza alǵan batyrlar jondardan jorytyp, belderden asyp barady... Mine, kóz aldymda Pavlodardyń jigiti - Andreı Aleshın. Ózi de, aty da bekzada emes, kádimgi kóptiń biri. Aýyldaǵy tek mal basyndaǵy sharýanyń balasy. Túngi surapyl boranda qurysh bolatpen jekpe-jek arpalysyp, ony shegindiredi degen kimniń oıynda bar edi? Bizdiń jeńistegi onyń sybaǵasy mol. Mine, Lenınogordaǵy qorǵasyn eritken jaı júmysshylardyń biri, jap-jas qazaq jigiti - Tólegen. Ekeýi de buqara jaýynger edi. Ekeýi de jana óspirim, áli qabyrǵalary qatpaǵan jigitter edi. Eń aqyrǵy tynysyn dushpanǵa shoqpar etip jumsaý úshim qandaı kekti júrek, qandaı aıbyndy kúsh kerek! Olardy terbetken, olardy qozǵaǵan kúshtiń tamyry qaıda jatyr! Biz - sovet adamdarymyz, bizdiń salt-sanamyz jańa. Biz de súıek, etten jaralǵan janbyz. Bizdiń janymyzdy tebirente soqqan júrek bolattan quralǵan emes, biraq bizdiń júrek otty júrek. Onyń oty bolatty eritip, jańqadaı jandyratyn ot. Bizdiń júregimizde qaýip- qaterdi kóterip, ólimdi jeńetin bir jaraq - ana sútin aqtap, týǵan eldi, Otanymyzdy súıý sezimi. Bizde er atasy - mahabbat, ómir atasy - halyq, el namysy - er qolynda, er namysy - el qolynda. Biz namysty eldiń ulymyz. Jeńilmes kúshimiz sonda. Men mazdap janǵan bilte shamnyń aldynda erlikpen jaýyngerlik boryshyn atqarǵandar týraly joǵary orynǵa málimdeme jazyp otyrmyn... Daladaǵy borannyń muńdy saryny er ólimin aza tutyp, saı - súıegińdi syrqyrata, qaıǵyly kúı tartyp turǵandaı. Men jazyp otyrmyn - «Sovet Odaǵy Batyry ataǵyn berýge usynylsyn», - dep bir betti aıaqtap: «Qas batyr jaýǵa shabar jaǵalasa, El úshin ar men namys qolqa salsa, Máńgilik ómir jasap ólmegeni, Batyrdyń el aýzynda aty qalsa», - degen jolmen ózimdi-ózim deý battym. Iıa, arnasyn tapsań sý arqyraı aǵady. Babyn tapsań tulpar shabady. Biz sovet adamdarymyz - bizdiń arymyz arnaly ar.
Roman Ádebı KZ portalynan alyndy. jalǵasy bar
