Meńdeshev Seıitqalı

Meńdeshev Seıitqalı (1882-1937) - memleket jáne qoǵam qaıratkeri. keıin 13 jyl Bókeı ordasyndaǵy aýyldarda muǵalim bolyp qyzmet jasady. Osy jerde ol revolıýtsııalyq-nasıhattyq jumysqa qosylyp, saıası ádebıetterdi taratýmen aınalysty, qupııa jıylystar men sherýlerdi uıymdastyrýǵa qatysty.

Bөkeı ordasynda halyқ mұғalimderiniң қoғamyn ұıymdastyrdy, onda olar aldaryna tek қana kәsibı emes, sonymen birge saıası mindetter de қoıdy. Sondaı-aқ Seıtқalı mұғalimdik қyzmettiң neғұrlym ozyқ oıly jaғyn biriktiretin Astrahan өzara kөmek қoғamynyң mүshesi boldy.

1916 jylғy ұlt-azattyқ қozғalysyna қatysқany үshin ol tұtқynғa alynyp, Astrahan tүrmesine қamaldy. 1917 jylғy Aқpan tөңkerisi jyldary Novaıa Kazanka selosyndaғy Revkom ұıymyna қatysty.

1917 jyldyң қazanynda S.Meңdeshev bolshevık S.Generalovpen birge Bөkeı ordasynda ashyқ revolıýtsııalyқ үgit jүrgizdi. Ýaқytsha үkimettiң jergilikti organdarynyң құlaýy men taraýyna jaғdaı týғyzdy. 1918 jyly Bөkeı sezinde gýbernııalyқ atқarý komıtetiniң mүshesi bolyp saılandy, al 1919 jyly onyң tөraғasy boldy.

S.Meңdeshevtiң өmirinde 1919 jyl aıryқsha boldy. Ol alғashқy қazaқ atty әsker polkin jәne oblysta birinshi komsomol ұıymyn құrýғa қatysty, «Mұғalim» jýrnalynyң jұmysyn jolғa қoıdy, birinshi Keңes Konstıtýtsııasyn қazaқ tiline aýdarýdy ұıymdastyrdy.

1919 jyly shildeden RKFSR Keңes halyқ komıssarlary janyndaғy Әskerı-revolıýtsııalyқ komıtettiң Қyrғyz (Қazaқ) өlkesin basқarý isiniң mүshesi men onyң tөraғasynyң orynbasary bolyp taғaıyndaldy. 1920 jyly tamyzdyң 20-ynda RKP(b) OK S.Meңdeshevti RKP(b) Қyrғyz oblystyқ bıýrosynyң құramyna engizdi. 1920 jyly S.Meңdeshev Ortalyқ Atқarý Komıtetiniң birinshi tөraғasy boldy. Ol қalyңmal, құn tөleýdi joıý, kөp әıel alýshylyқty tyıý jөnindegi dekretterdi daıyndaýғa kүsh-jiger jұmsady.

S.Meңdeshev S.Seıfýllın jәne Ә.Jankeldınmen birge 1921 jyly Mәskeýde өtken RKP(b) OK Birinshi mәjilisine ұlttyқ respýblıkalar men oblystardyң jaýapty қyzmetkerlerimen birge bardy. Mәjiliste Shyғys halyқtarynyң kommýnıstik ұıymdarynyң Ortalyқ bıýrosy tүrki halyқtary arasyndaғy үgit pen nasıhat Ortalyқ bıýrosyna aınaldyryldy. Onyң құramyna Қazaқstannan S.Meңdeshev saılandy. Seıtқalı Meңdeshev jaңa salyқtyқ saıasattyң negizin jasaýda үlken rөl atқardy. 1924 jyly respýblıka үkimetiniң құramyna jұmysshy қazaқtardy tartý jөnindegi ұsynystardy jasaý үshin құrylғan arnaıy komıssııanyң jұmysyna belsene қatysty.

1926 jyldan 1930 jylғa deıingi aralyқta S.Meңdeshev Mәskeýge shaқyrylyp, RKFSR ekonomıkalyқ mәjilisiniң mүshesi bolyp taғaıyndaldy. 1930-1937 jyldary Қazaқ Respýblıkasy oқý isi halyқ komıssary, ғylym jөnindegi komıtettiң tөraғasy, қoryқtar men eskertkishterdi қorғaý jөnindegi Keңhalkomy basқarmasynyң bastyғy boldy. Қazaқstandaғy ashtyқpen kүresý jөnindegi Tөtenshe komıssııany basқardy. Orta Azııa respýblıkalarynyң ұlttyқ-memlekettik bөlinisi jөnindegi komıssııanyң jұmysyna қatysty. KSRO Ortalyқ Atқarý Komıtetiniң Chývashııa Keңesterinde saılaý өtkizý jөnindegi ýәkili, KSRO OAK Tөralқasynyң mүshesi, Komınternniң besinshi kongresiniң delegaty қyzmetterin atқardy. 1937 jyly қýғyn-sүrginge ұshyrady.

S.Meңdeshev artyna eleýli әdebı mұra қaldyrdy. Onyң jaryқ kөrgen maқalalary men baıandamalarynyң tizimi 40-tan asady. Қoғam қaıratkeriniң өmiri men қyzmetinen syr shertetin 20-dan tarıhı eңbekter, maқalalar men estelikter bar.

Batys Қazaқstan oblysynyң Jaңaқala aýdanyndaғy orta mekteptiң biri, Almatynyң bir kөshesi S.Meңdeshev esimimen atalady.

 

Derek kөzi:

Қazaқstan ұlttyқ entsıklopedııasy, 6 tom

«Tarıhı tұlғalar» kitaby