Máshһúr Júsip Kópeıuly
Pavlodar oblysynyң Baıanaýyl aýdanynda týғan. «Bes jasta «bismilla» dep jazdym hatty, Bұl taғdyr jastaı maғan tıdi қatty» dep aқynnyң өzi aıtқandaı, 5 jasynan bastap-aқ moldadan hat tanyғan ol 1870 jyly Hameretdın hazirettiң medresesinde dәris alady. Molda bir ғana din sabaғyn emes arab, parsy, shaғataı tilindegi kitaptardy da қatty қadaғalap oқytady. Kitaptyң tek қarasyn tanytyp қoımaı, ishki mazmұn, mәn-maғynasyna deıin tәptishtep tүsindiredi. Arabtyң, parsynyң tilin үıretedi. Mәshһүr bir jyl ishinde hat tanyp, өner-bilimge, әdebıetke құmar bolyp өsedi. Jeti-toғyz jasynda «Er Tarғyn», «Қozy Kөrpesh - Baıan Sұlý» sııaқty halyқ jyrlaryn, shyғys қıssalaryn jatқa aıtady. Sol sebepti de Mәshһүr degen atқa ıe bolady. «Mәshһүr» arabsha belgili degen maғynany bildiredi. Medresee oқyp jүrgen kezinde ol balalardyң aldy bolyp, 15 jasynan өleң jaza bastaғan. Ol týraly aқynnyң өzi:
«Jabysty maғan өleң on bes jasta,
Jұrt aıtty: «Ne қylasyң» - dedi basta.
Degenmen қoıa almadym үırengen soң,
Minim joқ қylғan jұrtқa mұnan basқa.
Shүkirlik, bergeniңe, құdaı patsha,
On beste shabyttandym jүırik atsha.
Bir kүnder ұıyқtap jatқan mezgilimde,
Keýdeme өleң toldy syzғan hatsha» - deıdi.
Mәshһүr Jүsip Kөpeıұly 1875 jyldan bastap biraz ýaқyt oқytýshy boldy. «Dala ýәlaıaty» gazetine өleңderi men maқalalaryn jiberip tұrdy. 1887-1890 jyldary Samarқand, Tashkent, Tүrkistan, Bұhara, t.b. қalalardy aralap, Shyғystyң klassıkalyқ әdebıetimen jete tanysty. Osy jyldary tүrkitanýshy ғalym, akademık V.Radlovpen tanysyp, aýyz әdebıeti үlgilerin jınaý isimen aınalysty. Jar-jar, aýjar, bata, ұlaғatty sөzder, ertegi, aңyzdar, dinı қıssalardy jınap, jarııalady. Sonymen birge «Gүlshat - Sherızat», «Ғıbratnama», «Shaıtannyң saýdasy» sııaқty Shyғys dastandary үlgisin jәne birneshe tarıhı jyrlardy jınap, hattady. «Kөroғly», «Er Kөkshe», «Saıyn batyr» jyr-dastandary men Bұқar jyraý, Shortanbaı, Orynbaı, Shөje, Janaқ, Saқaý sekildi aқyn-jyraýlardyң әdebı asyl mұralaryn hatқa tүsirdi. Bұқardan қalғan sөz marjanyn Mәshһүrge deıin hatқa tұtas tүsirýshi bolmaғan edi.
Mәshһүr Jүsip kөzi tirisinde, ıaғnı 1930 jyly mәңgilik mekenin eki bөlmeli etip saldyrady. Өzi қadaғalap, jөn-joba siltep otyrady. Tөrdegi bөlmesine өzin jerleýdi jәne ashyқ қoıýdy өsıet etedi. Қyryқ jylғa deıin denesi sol қalpynda saқtalatyndyғyn jәne jyl saıyn jaz aıynda aқ dәkemen orap otyrýdy eskertedi. Sonan soң kire beris bөlmege құranyn, kitaptaryn, ydys-aıaқtaryn, er-toқym, at әbzelderin, nasybaı үkkishi men shaқshasyn, basқa da өzi tұtynғan zattaryn saқtaýdy amanattaıdy. Mұnysy olaı-bұlaı jүrgen jolaýshylar paıdalansyn degeni. Sahara қaғıdasy boıynsha nәrselerdi ұқypty, taza, retimen paıdalaný lәzim.
Mәshһүr Jүsip dүnıeden ozғanғa deıin өziniң jylyn өtkizedi. Ol 1932 jyldyң taқsiretke, қasiretke, қyrғynғa toly ekendigin kүni bұryn bilgen.
1946 jyly ataқty jazýshy Sәbıt Mұқanov қabirdiң ishine tүsken, taғzym etken. 1952 jyly Қazaқstandaғy bezbүırek, құzғyn saıasattyң zұlymdyқ әreket-kesirinen Mәshһүr atanyң қabiri, үıi қoparylyp tastalғan.
Aқynnyң 1907 jyly Қazan қalasynda Құsaıynovtar baspasynan үsh birdeı kitaby jaryқ kөrdi. «Hal-ahýal», «Tirlikte kөp jasaғandyқtan kөrgen bir tamashamyz», «Saryarқanyң kimdiki ekendigi» atty shyғarmalarynda қazaқ halқyn өner-bilimge baýlý, elde mektep, medreseler ashý, jer taғdyry, t.b. өzekti mәselelerdi kөterdi.
1990 jyly Mәshһүr Jүsip Kөpeıұlynyң taңdamaly 2 tomdyғy, 1993 jyly «Қazaқ shejiresi» atty eңbegi jaryқ kөrdi. Aқyn mұrasy Қazaқstan Respýblıkasy Ұlttyқ ғylym akademııasynyң қoljazbalar қorynda saқtaýly.
Tirshilikte joly bolmaғandar, қınat sheңgeline ilingender, bolashaғynan үmit etetinder, jaқsylyқ, adamshylyқ, ımandylyқ jolyn ұstaýshylar, Allanyң jolyn mұrat tұtқandar, aқyl-oıy kemel estiler Mәshһүr Jүsiptiң mavzoleı-zıratyna kelip, dұғa oқyp, құrmet etedi.
Derek kөzderi:
Қazaқstan ұlttyқ entsıklopedııasy, 6 tom
«Tarıhı tұlғalar» kitaby
