«Qyzdan alǵandy qynǵa jaq». Dəstúrli qalyń mal qalaı bolǵan

ASTANA. KAZINFORM – Mádenıet jáne ulttyq salt-dástúr kúnine oraı Kazinform agenttigi nazarlaryńyzǵa ultymyzdyń tal besikten jer besikke deıingi ǵumyryndaǵy mańyzdy salt-dástúrlerin usynady. 

Ejelgi qazaq ədet-ǵurpynda «qalyń mal» qudalar arasyndaǵy bereke-birlik pen tatýlyqtyń dənekeri ǵana bolǵan. «Qyzdan alǵandy qynǵa jaq» dep, qalyń maldy eshqashan, esh ýaqytta baılyq qaınary, kisilik maqsat-murat eseptemegen. Kerisinshe, «quryǵan adam quda syn qınaıdy, bilimdi adam qudasyn qudaıyndaı syılaıdy» dep qarap, qudalaryna «joqty tap, jorǵa-júırigiń men jylt etkenińniń bərin maǵan ber» dep suraǵandy, «jaqynyn qazǵan jalshymaıdy» dep, ondaıa damdardy naǵyz jarymaǵan, kórgensiz dep eseptegen.

Qazaq halqynyń alys-beris, barys-kelis isteriniń bərinde kóz jəne kóńil tarazysy jəne kisilik ólshemi bolǵany sııaqty, qalyń malynyńda belgili ólshemi, shegi, sany, aty-jóni, túri bolǵan. Tipti «qalyńsyzqyz bolsa da, kədesiz qyz bolmaıdy» dep, qudalyq dəneker, qýanysh syılyǵy retinde tegin bergen qyzdardan da ərtúrli kədeler alyp, kədeler bergen. Qazaq halqynyń qalyńmaly, əl-aýqaty ərtúrli adamdardy kóz de ustaı otyryp belgilengen. Alaıda, «baı men baı quda bolsa, arala-rynda jorǵa júredi, kedeı men kedeı quda bolsa, aralarynda dorba júredi» degendeı, ər adam óz əl-aýqatyna qaraı alys-beris jasaǵan. Ol negizinen mynadaı túrge bólinedi:

1. Dəstúrli qalyńmal – bir túzý myltyq, bir beren saýyt, bir júırik at jəne maldyǵy artyq bir túıeden turady.

2. Qara mal – jıyrma iri qaradan turady. Munda, qulyn, taı, buzaý-tanalar da túgel bir qaraǵa esepteledi.

3. Іlý – kúıeý jigittiń qyzyn jaqsy tərbıelep eseıtip-er jetkizgeni úshin enesine mindetti túrde beretin at, túıe sekildi zat. Eger jigit ilýge kóp qarajat jumsasa, onda qalyńmal azaıtylady.

4. Sút aqy – jigit jaqtyń, qyz anasyna beretin zaty, ıaǵnı, ananyń analyq aq sútiniń bodaýyna beriletin syıaqy.

5. Jigit túıe – qyz əkesine «ata kúshine» dep beretin zat, ıaǵnı, əkek úshiniń bodaýyna beriletin syıaqy.

6. Toı maly – qyz toıyna jigit jaq aparatyn soıys mal. Ədette, toı mal bir iri qara, eki usaq maldan joǵary bolady.

7. Dóńgelek qalyń – 10–15 usaq mal nemese soǵan balama retinde beretin bir jylqy nemese bir sıyr.

8. Balama qalyń – 10–15 usaq mal ornyna beretin bir təýir jylqy.

9. Olqy qalyń – alatyn qalyńdyǵy ólip, onyń ornyna baldyzyn alǵanda tóleıtin 37 iri qara.

Qazaq saltynda bardam adamdardyń qalyńǵa beretin maldaryn bólý ústinde «quryq baýǵa» dep jylqyshylar bir mal, «qosaq baýǵa» dep qoıshylar bir mal alsa, al bata jasaǵandar «kelin tili» dep bir mal alyp qalady. Joǵaryda aıtqandaı, qazaq halqynyń dəstúrli qalyń maly – bir túzý myltyq, bir beren saýyt jəne bir júırik at pen maldyǵy artyq bir túıe ǵana bolǵan. Biraq, ol bardam adamdarǵa qaratylǵan. Al, qoly qysqa adamdar «oramal ton bolmaıdy, jol bolady» dep, barymen bazarlap, bir dən bolsa bólip, jarty dən bolsa jaryp jep, ómir boıy tatý-tətti ótken.

Materıal Aıyp Núsipoqasulynyń «Tal besikten jer besikke deıin» atty kinabyna negizdelip daıyndaldy.