Qytaı bilim salasynda álemdik derjava bolýǵa umtylýda
ASTANA. KAZINFORM – Qytaı almasý baǵdarlamasy arqyly 50 myń amerıkalyq jasóspirimdi shaqyrady. Atalǵan jańa baǵdarlamanyń maqsaty – 2035 jylǵa qaraı «bilim derjavasyn» qurý.
Buǵan deıin Telegram negizin qalaǵan Pavel Dýrov tehnologııa salasyndaǵy amerıkalyq-qytaılyq báseke taqyrybyna qatysty pikir bildirgenin jazǵan edik.
Onyń paıymynsha, Shtattar bul báseke bastalmaı jatyp utylyp otyr. Óıtkeni, búginde qytaı mektepteri óte ozyq bilim ordasyna aınalyp keledi.
Osyǵan oraı Kazinform agenttiginiń Beıjińdegi menshikti tilshisi Rýslan Súleımenov Qytaıdyń bilim júıesiniń ereksheligin zerdelep kórgen edi.
Joǵary júkteme, tártip pen básekelestik
Sıan Tszıaotýn ýnıversıteti zań mektebiniń professory Sofııa Ýshýrova qazirgi ýaqytta ortasha statıstıkalyq qytaılyq orta mektep oqýshysy qatań ári qurylymdyq bilim berý júıesiniń arqasynda matematıkalyq daıyndyqtyń joǵary deńgeıine ıe ekenin atap ótedi.
Oqýshylar bastaýysh mektepte-aq bólshekter, paıyzdar, geometrııa jáne algebra negizderi sııaqty negizgi matematıkalyq esepterdi meńgeredi. Munyń ústine logıkalyq jáne saraptamalyq oılaýdy damytýǵa, birneshe qadammen esepterdi sheshýge basa nazar aýdarylady.
Olar joǵary synypta dáleldeý, kombınatorıka, sandar teorııasy jáne matematıkalyq taldaýdy qosa alǵanda, joǵary deńgeıdegi qıyn esepterdi sheshýge qaýqarly. Sonymen qatar matematıka «Gaokao» dep atalatyn ulttyq emtıhannyń negizgi páni sanalady. Sondyqtan mektep oqýshylary oǵan erekshe nazar aýdarady.
Jalpy, Qytaıdyń zamanaýı bilim berý júıesi tártipke, únemi qaıtalanýǵa jáne kóptegen esepti sheshýge basymdyq beredi. Mektep oqýshylary emtıhanǵa daıyndalý úshin qosymsha sabaqtarǵa (repetıtorlyq nemese kýrstarǵa) jıi qatysady.
Oqý jospary óńirge baılanysty ózgerýi múmkin. Biraq tutastaı alǵanda el boıynsha ulttyq standarttar joǵary jáne birkelki. Halyqaralyq oqýshylardy baǵalaý baǵdarlamasyna (PISA-2022) sáıkes, Sıangan arnaıy ákimshilik aýdanynyń (QHR SAÁA) oqýshylary matematıka, oqý jáne jaratylystaný ǵylymdarynda oqýshylardyń saýattylyǵynyń jahandyq reıtınginde eń jaqsy nátıje kórsetken.
- Qytaılyq balalar kóp jáne erinbeı-jalyqpaı oqıdy. Olar kúni boıy mektepte bolady. Bastaýysh mektepte sabaqtar resmı túrde tańǵy 8-de bastalady. Biraq, eger oqýshy 08.00de kelse, ol keshikti dep eseptelinedi. Erterek kelýińiz kerek (jarty saǵat buryn) jáne bul synyptan tys daıyndyq sanalady. Mektep oqýshylarynyń kópshiligi keshki altyǵa deıin mektepte qalyp, úı tapsyrmasyn oryndaıdy. Sodan keıin ǵana úılerine qaıtady. Bul tek bastaýysh mektepte ǵana, — dep atap ótedi professor.
2020 jyldan beri baǵdarlamalaý bastaýysh jáne orta synyptar úshin mindetti pánge aınaldy. Al 2024 jyldan bastap Qytaıdyń iri qalalarynda bastaýysh synyptarǵa jasandy ıntellekt negizderi engizilgen.
Basymdyq - ǵylymda
«Qytaıdy bilim derjavasyna aınaldyrý» jónindegi jańa baǵdarlamaǵa qatysty QHR Bilim mınıstrliginiń qosymsha erejelerinde eldiń bastaýysh jáne orta mektepterinde jaratylystaný-ǵylymı pánderdi oqytýdy kúsheıtý jospary týraly aıtylady. Árbir bastaýysh mektepte jaratylystaný jáne tehnıkalyq ǵylymdar boıynsha magıstr dárejesi bar kem degende bir muǵalim bolýy shart. Munyń ústine ár mektepte jaratylystaný ǵylymdary boıynsha sabaqtar ótkizýge jáne ǵylymı kýrstar ázirleýge jaýapty kem degende dırektordyń bir ǵylym jónindegi orynbasary bolýy tıis.
Sonymen qatar, beıindi mınıstrliktiń josparynda oqýshylardyń ǵylymǵa degen qyzyǵýshylyǵyn yntalandyrý úshin jaratylystaný-ǵylymıpánder boıynsha synyptan tys is-sharalar sanyn arttyrý da bar. Al mektepter oqýshylardy ýnıversıtetter men kolledjderde ǵylymdy zerdeleýge yntalandyratyn platformamen qamtamasyz etýi qajet.
Joǵary bilimdegi reformalar
90-shy jyldary bastalǵan «211» (eldiń shamamen 100 ýnıversıtetiniń bilim sapasyn jaqsartý) jáne «985» (álemdik deńgeıdegi ýnıversıtetter qurý) jobalary dep atalatyn Qytaıdaǵy joǵary bilim reformalary ýnıversıtetterdiń sapasyn jáne olardyń halyqaralyq arenadaǵy básekege qabilettiligin arttyrýǵa baǵyttalǵan.
Sofııa Ýshýrovanyń aıtýynsha, «211» jobasyna engizilgen Qytaı ýnıversıtetteri aıtarlyqtaı memlekettik qarjylandyrýǵa ıe boldy. Bul jaıt bilim ordalarynyń ınfraqurylymyn jaqsartýǵa, talantty oqytýshylar men zertteýshilerdi tartýǵa múmkindik berdi.
Joba Qytaıdyń damýy kenjelegen aımaqtaryndaǵy joǵary bilimniń damýyna yqpal etti. Mysaly, Beıjiń ýnıversıteti men Tsınhýa ýnıversıteti sııaqty «985» jobasyna kirgen ýnıversıtetter álemdik reıtıngterdiń úzdik 100-gine endi. Bul jetekshi joǵary oqý oryndary ınnovatsııalar men zertteýlerdiń, ásirese tehnologııalar, ınjenerııa jáne jaratylystaný ǵylymdarynyń ortalyqtaryna aınaldy.
Sonymen qatar taǵy bir sanat — «Barqyt lıgasy» joǵary oqý oryndary — Qytaıdyń úzdik ýnıversıtetteri qalyptasty. Olardyń qatarynda Beıjiń ýnıversıteti, Tsınhýa, Fýdan ýnıversıteti, Shanhaı Tszıaotýn ýnıversıteti, Chjetszıan ýnıversıteti, Qytaı ǵylym jáne tehnologııalar ýnıversıteti, Harbın polıtehnıkalyq ınstıtýty jáne basqalary bar.
2017 jyly «qosarlanǵan birinshi synyp» ulttyq baǵdarlamasy aıasynda «álemdik deńgeıdegi ýnıversıtetter» men «birinshi synyp pánderin» qurý úshin 140-qa jýyq JOO iriktep alyndy. Osylaısha ýnıversıtetter men kolledjderdiń kóp sanyn qamtı otyryp, resýrstardyń birkelki bólinýi qamtamasyz etildi.
- Joǵary bilim berý salasynda júrgizilgen reformalardyń nátıjesinde Qytaı ǵylymı jarııalanymdar sany boıynsha álemdik kóshbasshyǵa aınaldy. Olardyń kópshiligi «211» jáne «985» jobalaryna kirgen ýnıversıtetterge tıesili. Atalǵan jobalarǵa engen ýnıversıtetter joǵary tehnologııalardy, jasandy ıntellekti, kvanttyq esepteýlerdi jáne basqa da ozyq salalardy damytýda sheshýshi ról atqardy, — dedi professor Sofııa Ýshýrova.
2035 jylǵa deıin eseptelgen jańa jol kartasyna sáıkes, joǵary deńgeıdegi zertteý JOO-larynyń damý serpinin arttyrý, pánder men mamandyqtardy ǵylym men tehnıka salasyndaǵy jetistikterge, sondaı-aq eldiń ulttyq strategııalaryna sáıkestendirý tetigin jasaý mindeti tur. Onda shuǵyl qajetti pánder men mamandandyqtardy qurý, sondaı-aq irgeli, jańa jáne pánaralyq pánderdiń damýyn kúsheıtý boıynsha tótenshe kúsh-jigerge shaqyrý bar.
2024 jyly Qytaı ulttyq strategııalardy júzege asyrý úshin shuǵyl qajet 1 673 bakalavrıat baǵdarlamasyn qosty jáne áleýmettik-ekonomıkalyq damýǵa sáıkes kelmeıtin 1 670 baǵdarlamany joıdy.
Búkil álem daryndy jastaryn tartý
Bilim salasyna qatysty jańa qujatta syrtqy álemge ashyqtyqqa aıryqsha kóńil bólgen. Qytaı álemniń túkpir-túkpirinen talanttardy tartý jáne daıyndaý, Qytaı men basqa elder arasyndaǵy jastar almasýyn keńeıtý jáne halyqaralyq jazǵy mektep baǵdarlamalaryn engizý salasyndaǵy áleýetin arttyratyn bolady.
Qytaı aldaǵy úsh jylda halyqaralyq jazǵy mektepterdiń 800 negizgi jobasyn iske qosýdy josparlap otyr. Sonymen qatar, kelesi bes jyl ishinde Qytaıǵa almasý baǵdarlamalaryna qatysý úshin 50 myń amerıkalyq jasóspirim, al kelesi úsh jyl ishinde 10 myń frantsýz jasóspirimi shaqyrylmaq.
Atap aıtqanda, qujatqa sáıkes, Qytaı halyqaralyq akademııalyq almasýlardy, sondaı-aq bilim berý jáne zertteý yntymaqtastyǵyn keńeıtedi, halyqaralyq ǵylymı baǵdarlamalarǵa bastama jasaýda jáne olarǵa qatysýda óziniń joǵary deńgeıdegi zertteý ýnıversıtetterin qoldaıdy.
Munan bólek, Qytaı jahandyq bilim berýdi basqarýǵa belsendi qatysady jáne STEM halyqaralyq bilim berý mekemeleriniń qurylýy men damýyna qoldaý kórsetedi.
Úlken tsıfrlar
2023 jylǵy jaǵdaı boıynsha Qytaıda mektepter, kolledjder men ýnıversıtetterdi qosa alǵanda 498,3 myń bilim ordasy boldy.
Bilim berý júıesinde 18,92 mln shtattyq muǵalim jumys isteıdi. Joǵary oqý oryndarynyń sany 3 074-ke jetti, bul 2022 jylmen salystyrǵanda 61 joǵary oqý ornyna artyq. Olarda 2,07 mln oqytýshy jumys isteıdi. Ár túrli joǵary oqý oryndarynda 47,63 mıllıonnan astam stýdent bilim aldy, bul 2022 jylmen salystyrǵanda 1,08 mıllıon adamǵa kóp. Ýnıversıtetterge, kolledjderge jáne kásiptik mektepterge 10,42 mıllıonnan astam oqýshy tústi, bul 2022 jylmen salystyrǵanda 2,73 paıyzǵa artyq. Buǵan qosa talapkerlerdi eldiń joǵary oqý oryndaryna qabyldaýdyń jalpy koeffıtsıenti 60,2 paıyzǵa jetti.
2024 jyly JOO túlekteriniń sany 11,79 mln adamǵa jetti. Bul 2023 jylmen salystyrǵanda 210 myńǵa artyq. Al 2025 jyly Qytaıda joǵary oqý oryndaryn 12,22 mln adam bitiretindigi kútiledi. Bul 2024 jylmen salystyrǵanda 430 myńǵa túlekke artyq.
Osyǵan deıin Qytaıdyń valıýta qory 3,21 trıllıon dollarǵa deıin óskeni týraly jazdyq.