Qazaqstan - ortaq úıimiz
2006 jyldyń kókteminde Máskeýde ótken «Eýrazııa sheńberi» І Halyqaralyq aqparattyq forýmda, Ulttar úıinde Máskeýdiń ulttyq-mádenı ortalyqtary ókilderiniń aldynda sóılegen sózimdi men dál osy mysaldan bastap edim. Jáne eń qyzyǵy, sol joly bolǵan bir kezdesý men úshin kútpegen oqıǵa boldy. Men sóz sóılep bolǵannan keıin maǵan bir tájik áıel kelip, joǵaryda sóz bolǵan taıpanyń búgingi jalǵyz ókili ekenin ashyq moıyndap edi. Kózine jas úıirilgen áıel bizge, qazaqstandyqtarǵa qyzyǵa qaraıtynyn jasyrmady. Sarabdal jáne kóregen ulttyq saıasaty úshin Prezıdent Nazarbaevqa rızashylyǵyn bildirdi.
Barlyǵyn salystyra otyryp, uǵynamyz. «Bir ǵana tilge basymdyq berip, kommýnızm turǵyzý» degen urandy ustanyp, jalpy adamgershilik normalardan aýytqýshylyqtar oryn alǵan ýaqyt áli esten kete qoıǵan joq. Ol dáýirdiń saldary da barshaǵa aıan. Eger 1926 jyly burynǵy Keńes Odaǵynda 190 ult pen ulys tursa, Odaq ydyrar kezde olardyń sany 130-dyń shamasynda bolǵan. Qazaq tili de joǵalýdyń az-aq aldynda qaldy. Nátıjesinde, bizde tek orys tiline baǵyt ustaǵan adamdardyń ózindik dili qalyptasty jáne atasy nemeresimen ana tilinde sóılese almaıtyn jaǵdaıǵa jetti, al jastardyń bir bóligi ana tilinde sóılesýdi, ózderin qazaqpyz dep ataýdy ar sanady. Búginde qazaq tiliniń órkendeý úderisi qıyn júrip jatqany da kezdeısoq emes, sondyqtan da onyń memlekettik mártebesi tolyq bekip, qoldanys aıasy keńeıgenge deıin biraz ýaqyt kerek.
Stalındik basshylyq maquldaǵan Goloşekınniń «kishi oktıabri» qazaqtarǵa qanshama zardap ákeldi? Qarańyzdarshy. 30-shy jyldardaǵy kúshpen ujymdastyrý men goloşekındik genotsıd 1,5 mıllıon qazaqtyń ómirin qıdy. 1 mıllıon 300 myń qazaq eldi tastap ketýge májbúr boldy. 1930 jyly 5 mıllıon 873 myń qazaq bolsa, 1933 jyly 2 mıllıon 493 myń qazaq qalǵan, ıaǵnı 2-3 jylda halyqtyń sany eki eseden astamǵa qysqarǵan.
«Halyqtardyń taǵdyryn sheshýshiniń» erki boıynsha Qazaqstan kóptegen halyqtyń qonys aýdaratyn orynyna aınaldy. Tek jergilikti halyqtyń qaıyrymdylyǵynyń arqasynda ǵana olar qonys aýdarýdyń barlyq azabynan aman-esen shyǵa aldy. Ǵasyrlar boıy teperish kórip kelgen qazaq halqy, týǵan jerinen qonys aýdarýdyń, ashtyq pen qorlyqtan zardap shegýdiń qalaı ekenin jaqsy túsindi. Iá, qazaqtar qıynshylyqtardy bastan keshirdi. Biraq sol synaqtar halyqty shynyqtyrdy. Ras, qazaqtar óz salt-dástúri men tilin joǵalta jazdady. Biraq, bilimge, ónerdi damytýǵa talpyna otyryp, úlken jetistikterge qol jetkizdi. Búginde memlekettiń negizin qurýshy ult retinde qazaqtarǵa aıyryqsha tarıhı mindet: ózderiniń rýhanı qundylyqtarynyń kúshimen respýblıka halqynyń tutastyǵyn nyǵaıtý mindeti júktelip otyr.
Qazaqstan túrli ulttyń ókilderine ekinshi Otan bolyp otyr. 90-shy jyldary Reseıge kóship ketken meniń jaqyn dosym jáne burynǵy partııalas jumystaǵy serigim Evgenıı Blıznıýkov óz hatynda bylaı dep jazady: «...Jańa ómirge beıimdelý, úırený osynshalyqty qıyn bolady dep eshqashan oılamappyn. Otan - kindik qan tamǵan jer ǵana emes, seni asyrap, ósirgen jer ekenin is júzinde túsinesiń. Ótkenniń bárin keri qaıtarýǵa bolatyn bolsa - men oılanbas edim. Biz bul jerde bótenbiz. Men bárin basqasha armandaıtynmyn. Biraq, joǵalǵan nárse tek ertegide ǵana oralady. Eń bastysy, bul jerde ózińniń eshkimge keregiń joq ekenin túsinesiń...»
Qazaqstan halqy Assambleıasy jetekshileriniń biri, Qazaqstannyń Orys, slavıan, kazak uıymdary qaýymdastyǵy tóraǵasynyń birinshi orynbasary Anatolıı Chesnokovtyń da pikirine toqtalyp óteıik. Ol «Ekspress K» gazetine bergen suhbatynda, Qazaqstanda 4 mıllıonnan astam slavıan ulty ókilderiniń turatynyn, olardyń kópshiligi kóshýdi josparlap otyrmaǵanyn, sebebi munda barlyq etnıkalyq toptarǵa jaqsy zańnamalyq baza jasalǵanyn aıtyp ótti. «Elbasynyń sarabdal saıasaty» degen tirkes tym asqaq estilse de, Elbasy sózinde turdy, onyń egemendik alǵan kezde aıtqan sózi men búgingi isi alshaq ketken joq. Respýblıkadaǵy jaǵdaı shyn máninde jaıly jáne erikti qonys aýdarýǵa kómektesýdiń reseılik baǵdarlamasy boıynsha jasalyp otyrǵan jaǵdaıǵa arqa súıep, Qazaqstannan jappaı kóship jatqandar shamaly», deıdi ol.
Meniń oıymsha, memlekettiń etnıkalyq tilder men mádenıetterdi qoldaý jónindegi maqsatty saıasatynyń zańdy nátıjesi de osy shyǵar. Biraz málimetter keltire keteıin. Elimizde 88 ulttyq mektep bar, olarda ózbek, tájik, uıǵyr, ýkraın tilderi oqytylady. 108 mektepte 22 etnostyń tili jeke pán retinde oqytylady. 30 etnostyń tilin úıretý jónindegi 195 arnaıy lıngvıstıkalyq ortalyqtar ashylǵan. Qazaq jáne orys teatrlarynan basqa, tórt ulttyq teatr - ózbek, uıǵyr, koreı jáne nemis teatrlary bar. Olardyń úsheýi - Dostastyqtaǵy jalǵyz teatrlar. Aqparattyq keńistikte 35-ten astam etnıkalyq gazet-jýrnaldar jumys isteıdi. Tórt iri etnıkalyq respýblıkalyq gazet memlekettiń qoldaýymen shyǵyp otyr. 11 tilde - gazet-jýrnaldar, 8 tilde - radıohabarlar, 7 tilde - telebaǵdarlamalar shyǵady.
«Qazaqstan Respýblıkasyndaǵy tilder týraly» Zań Eýropadaǵy qaýipsizdik jáne yntymaqtastyq uıymynyń Az ulttardyń isteri jónindegi joǵarǵy komıssarynyń talaptaryna jaýap beredi. 2006 jyly elimizdegi tilder saıasatyna júrgizilgen zertteýdiń qorytyndysy boıynsha Joǵarǵy komıssardyń keńsesinde, Qazaqstandaǵy tilder saıasaty - barsha postkeńestik keńistiktegi eń jaıly saıasat ekeni jarııa etilgen bolatyn. Elbasymyz elimiz táýelsizdik tańy atqan kezde bergen óz ýádesinde turyp kele jatyr. Barlyq halyqtyń laıyqty ómir súrýine, olardyń óz salt-dástúrlerin, mádenıetteri men tilderin jandandyrýyna, ulty men tiline qaramastan, barsha qazaqstandyqtyń ózderin Qazaqstan azamattary retinde sezinýlerine jaǵdaı jasalyp otyr.
Bir sózben aıtqanda, kezinde tarıhtyń taýqymetin birdeı kórgen túrli ulttyń adamdary búginde Qazaqstanda ortaq taǵdyrlas. Árqaısymyz ózimiz úshin eńbek etkenimizben, nátıjesinde Qazaqstannyń ekonomıkasyna úles qosyp otyrmyz. Árqaısymyzdyń jetistigimiz - respýblıkamyzdyń gúldenýine qosqan úlesimiz. Jáne, kerisinshe, el ekonomıkasyndaǵy daǵdarystar árqaısymyzdyń jeke problemamyzǵa aınalyp otyr. Biraq, bizde, Qazaqstanda saıası turaqtylyq pen ultaralyq kelisim bolmasa, jaǵdaı budan da kúrdeli bolar edi. Dálirek aıtqanda, múldem basqasha bolar edi, mysaldy alystan izdemeı-aq qoıalyq. Jaqyn shetelderde bolǵan jaǵdaılarǵa toqtalatyn bolsaq, ol oqıǵalardyń saldarynan qanshama adam qurban bolǵanyn bilemiz. Sondyqtan da óz eliniń naǵyz azamaty - eliniń tynyshtyǵy men gúldenýi jolynda eńbek etetin adam.
Qazaqstan - baı el ekenin aıta ketkim keledi, al baılyqtyń tóńireginde árqashan qaýip-qater júredi. Sondyqtan da, táýelsizdik tek sóz júzinde emes, is júzinde bolýy, ekonomıkamyz álemdik naryqtyń qubylmaly «minezinen» zardap shekpeýi úshin qoldan kelgenniń bárin jasaý kerek. Qazaqstan qoǵamyna tán halyqtyń birligi dál osy jerde kórinýi kerek.
Aǵymdaǵy jyldyń basynda qazaq tildi buqaralyq aqparat quraldarynyń jýrnalısterine bergen suhbatynda Nursultan Ábishuly: «Eske alaıyqshy, táýelsizdigimizdi jarııalaǵan kezde, qazaqtardyń sany halyqtyń 42 paıyzyn ǵana quraıtyn. Elimizdi qýatty jáne kúshti elge aınaldyrý úshin ultyna qaramastan, barlyq azamattar eńbek etti. Muny umytýǵa bolmaıdy. Táýelsizdik - Qazaqstan halqynyń ortaq jeńisi, ortaq qýanyshy. Tarıhtyń jazýymen, Qazaqstan kópultty memleket retinde qalyptasty. Biraq bul kemshilk emes, kerisinshe, elimizdi ulttyq oqshaýlaýdan qorǵaıtyn mańyzdy faktor. Jáne elimizdiń barlyq azamattary qazaqstandyqtardyń ortaqtyq ıdeıasyn ustanýǵa mindetti», dep atap kórsetti.
Mine osy turǵyda, Elbasynyń tikeleı basshylyǵymen qurylǵan Qazaqstan halqy Assambleıasynyń roli mańyzdy. Assambleıa - etnosaralyq qatynastardyń problemalaryn sheshýdiń joly men tetigine aınaldy, ol 1990 jyldardyń ekinshi jartysynda naryqtyq ózgeristerdi tabysty júzege asyrýǵa jáne eldi birtindep jáne kezeń-kezeńmen demokratııalandyrýǵa kirisýge múmkindik berdi.
Búginde Assambleıa etnosaralyq saladaǵy memlekettik saıasatty tabysty júzege asyrýdyń mańyzdy tetigi, Qazaqstandy meken etken barlyq ulystyń ózara qarym-qatynastary qamtylyp otyrǵan úlken alań bolyp tabylady. 2007 jyly júrgizilgen konstıtýtsııalyq reformalar Assambleıanyń bedeli men saıası salmaǵyn kóterip otyr, sebebi tolyqqandy konstıtýtsııalyq organǵa aınalǵan Assambleıa el Parlamentine 9 depýtat saılaý quqyǵyna ıe boldy.
Egemen Qazaqstannyń alǵashqy qadamdary - Semeı polıgonynyń jabylýy men ıadrolyq qarýdan bas tartýy - jahandyq saıasattaǵy is-qımyldyń jańa «moraldyq standartyna» negiz boldy. Respýblıkanyń barlyq syrtqy saıası bastamalary - Táýelsiz memleketter dostastyǵy, Eýrazııalyq ekonomıkalyq qoǵamdastyq, Azııadaǵy ózara is-qımyl jáne senim sharalary, Álem dinderiniń sezi jáne t.b. bastamalar - Qazaqstandy álemge tek naryqtyq ekonomıka ornatýshy el retinde ǵana emes, etnosaralyq negizdegi silkinisterden aman shyqqan postkeńestik keńistiktegi elderdiń biri retinde tanytyp otyr.
Qazirgi ýaqytta Assambleıanyń qyzmeti úsh basty mindetke - qazaqstandyq patrıotızmdi tárbıeleýge, toleranttylyq pen jaýapkershilikke, memlekettik tildi ıgerýge baǵyttalyp otyr. Joǵaryda aıtyp ótkendeı, bul baǵytta kóp ister atqarylýda. Árıne, túıindi máseleler de joq emes. Biraq ómirdiń ózi túrli reńkten turady emes pe? Jekelegen sheshimder men nemese atqarylǵan ister keıbireýlerdiń kóńilinen shyqpaı jatady. Mysaly, halyqtyń keıbir bóligi, memlekettik tildiń problemalaryn tek qazaq tildi baspasóz jazady, qalǵandarynyń barlyǵy «onyń bizge qatysy joq» dep úndemeı otyrady, dep sanaıdy. Endi bireýlerdiń pikirinshe, mamandyqtar men kásipterdiń jekelegen baptaryna qazaq tilin bilý talaptaryn qoıý máselesin qarastyrǵan «Qazaqstan Respýblıkasyndaǵy tilder týraly» Zańnyń 23-shi babyn kúshine engizý máselesi uzyn arqan, keń tusaýǵa salynyp otyr. Jekelegen turmystyq kıkiljińderge saıası astar berip, Assambleıanyń rolin tómendetýge talpynyp otyrǵandar da joq emes. Árıne, usaq-túıek kıkiljińder men problemasyz bolmaıdy. Biraq, ondaı jaıttar kez-kelgen, eń tatý degen otbasynyń ózinde bolyp turady. Árıne, tyrnaqtyń astynan kir izdegende, túımedeı nárseni túıedeı etýge kóp aqyldyń qajeti joq. Sondyqtan da tulǵaaralyq qatynastar salasyndaǵy ahýalǵa baǵa bererde óte muqııat jáne asa jaýapty bolýymyz kerek. Eldiń táýelsizdigin kózdiń qarashyǵyndaı qorǵaýdyń qajettiligin birde-bir sát esten shyǵarmaýymyz qajet.
«Qazaqstan-2030» Strategııasynda Elbasy, bizdiń urpaqtarymyz jurttyń kóleńkesinen shyǵatyn elde turatyn bolady, degen edi. Mine sol kún jaqyndap keledi. 2010 jyly Eýropadaǵy qaýipsizdik jáne yntymaqtastyq uıymynda atqarǵaly otyrǵan tóraǵalyq mindet - osynyń bir aıǵaǵy. Bul Qazaqstannyń kópultty halqynyń jeńisi, qazaqtardyń uly jetistigi, dep sanaıdy Nursultan Ábishuly. Bul - elimizdiń ishki saıasatynyń ornyqtylyǵyna, memlekettiń ashyqtyǵyna, onyń ekonomıkalyq qýaty men demokratııalyq damýyna berilgen joǵary baǵa.
