Qazaqstan latyn álipbıinen ne utady?
Alashorda úkimetiniń jetekshileriniń biri Halel Dosmuhameduly til týraly: «Bizdiń tájirıbemizde qazaq tili - baı til. Tek sózderin ǵylym jolyna salyp rettese, eshbir jurttyń tilinen kem bolmaıdy», - degen pikirdi aıtqan. Kórip otyrsaq, osy sózder áli de bolsa óziniń ózektiligin joǵaltqan joq. XX ǵasyr basynda Alash qaıratkerleri kótergen til máselelesi, búgingi XXI ǵasyrdyń da eń ózek-jardy máselesi bolyp qala berdi.
Ǵylymda joq til - damyǵan qoǵamda ornyǵa almaıdy. Tipti aldaǵy 10-15 jylda ómirimizge elektrondy álem, vırtýaldy keńistik dendeıdi. Biraq biz qazaq tilin ǵylym men tehnıka tiline aınaldyra almaı kelemiz. Ony moıyndaýymyz kerek. Qazirdiń ózinde matematıka, fızıka, hımııa, bıologııa, medıtsına, kıbernetıka, ǵarysh salalary qazaqsha sóılemeıdi. Qurylysyńyz da, energetıkańyz da, qarjy salasy da múldem qazaqshadan jurdaı. Túsiniksiz jazylǵan, qazaqsha aýdarylǵan mardymsyz kitaptar men oqýlyqtar bar árıne, biraq negizgi oqýlyqtardyń barlyǵyn ózge tilden ǵana tabasyz. Óner men mádenıet, ádebıette qazaq tiliniń bary ras, jyr, epos, aýyz ádebıeti jaǵynan keler bolsaq, qazaq tiline ilesetin til joq álemde, alaıda ol búgingi qoǵamnyń, jalpy, ǵylymnyń 10 paıyzynan aspaıdy.
HHІ ǵasyrda qoǵamdy naqty ǵylymsyz damytý múmkin emes. Eger biz qazaq tilin naqty ǵylymǵa engize almasaq, básekege qabiletti ult bolýymyz qıyn. Sebebi búgin tildiń baılyǵy ǵylymdy alýmen ólshenedi!
Sońǵy on jylda shyǵyp jatqan tehnologııalardyń qarqyny sumdyq jyldam. Biz onyń sońynan ilesip úlgere almaı jatyrmyz. Álemdik úzdik tehnologııanyń jazýy latynsha bolǵandyqtan, qazaq tili zamanǵa ıkemsizdik tanytyp, órkenıetten birte-birte alystatyp barady. Sondyqtan, latyn qarpine aýysý máselesi bizdiń elde bekerden beker kóterilip jatqan joq. Bul - ult bolyp joǵalyp ketpeýdiń basty amaldarynyń biri.
Qazaqstanda latyn álipbıi máselesi on shaqty jyldan beri qoǵam deńgeıinde qyzý talqylanyp, taldanyp keledi. Buny jete zerttegen mamandardyń aıtýynsha, qazir latyn álipbıiniń daıyn 11 nusqasy bar. Alaıda bul naýqanǵa qarsy pikir aıtyp jatqandar da az emes. Olardyń pikiri boıynsha, tutas bir býyn tildik baılanystan úziledi eken. Degenmen, qazaq tili latynǵa kóshse, tildi jańasha reformalaýǵa múmkindik týady. Áripterimiz de qysqarady, sózimiz de qysqarady. Ekinshi jaǵynan, bul - álemge tarydaı shashylǵan etnıkalyq qazaqtardyń qoldanatyn qarpi. Ortaq álipbı olardy biriktirip, tutastandyrady. Osylaısha rýhanı ózeginen aırylmaýyna jaǵdaı jasaıdy.
Meıli ol latyn, meıli ol kırıllıtsa bolsyn, bizge qazir qazaq tiliniń qoǵamnyń básekelestigin arttyratyn til retinde qalyptasqany kerek. Latyn qarpine kóshý - tehnıka men tehnologııalardyń, ǵalamtor men elektronıkanyń qazaqsha sóıleýine úlken serpin beredi. Qarip ózgergenmen, tildiń jany ózgermeıdi.
Elbasy óz sózinde «2025 jylǵa deıin latyn qarpine kóship bitýimiz kerek» degen tapsyrma berdi. On jyldan astam ýaqyt talqylanyp kele jatqan tartysqa Prezıdent osylaısha núkte qoıdy. Endi talqyny qoıyp, zertteýler júrgizýdi jáne latyn qarpine kóshýdi kezeń-kezeńimen júzege asyrýdy bastaýymyz qajet syńaıly. Latyn qarpine kóshý eki-úsh jylda bitire qoıatyn naýqan emes. Ol úshin latyn álipbıine kóshken Túrkııa, Ázerbaıjan jáne Ózbekstan - úsh túrkitildes respýblıkalardyń tájirıbesin zerttep, qarastyrý qajet shyǵar.
Túrkııada latyn álipbıine ótý kezeńi bar-joǵy 1 jylǵa ǵana sozyldy. 1928 jyldyń 1 qarashasynda M.K.Atatúrik «Jańa túrik áripteriniń qabyldanýy men qoldanylýy týraly» Zań shyǵardy. Bul zań boıynsha 1929 jyldan bastap memlekettik mekemelerdiń latyn álipbıine ótip, arab grafıkasyn qoldanýyna ruqsat berilmedi. 1929 jyldyń 1 maýsymyna deıin ǵana qatar qoldanylyp kelgen arab grafıkasyna is-qaǵazdar júrgizýde múldem tyıym salyndy. Latyn álipbıine ótý kezeńinde negizgi kúsh ákimshilik júıege berildi. Sonyń nátıjesinde jańa álipbıge ótý kezeńi qysqa boldy.
Ázerbaıjan eli bolsa, bul naýqanǵa attaı on jyl sarp etti. Buryn bul elde qoldanylǵan latyn grafıkasyndaǵy álipbı azyn-aýlaq ózgertilip, 1991 jylǵy kezeńnen bastap latyn qarpine ótýge daıyndyq júrgizildi. Birtindep eldiń bilim berý jáne basqarý júıeleri qatar ótti. Ázerbaıjan ǵalymdarynyń aıtýynsha, 1991 jyly Ázerbaıjanda túrik tiliniń nusqasyndaǵy álipbı qabyldandy. Eń alǵashynda orta bilim beretin mekteptiń birinshi synyby men basqa synyptary latyn grafıkasynda bilim ala bastady, 5-6 jyldyń ishinde barlyq isqaǵazdary kezeńimen jańa qaripke kóshirildi, sonan soń osy aralyqta barlyq memlekettik mekemeler latyn jazýyna ótti de, sońynda barlyq BAQ latyn álipbıine aýysty.
Sóıtip, ótý kezeńiniń sońynda ÁR Prezıdenti Geıdar Álıev 2001 jyldyń 18 maýsymynda «Memlekettik ázerbaıjan tilin qoldanýdy jetildirý týraly» Jarlyq shyǵarady. Protsestiń aıaqtalǵanynyń belgisi retinde Respýblıka Prezıdentiniń 2001 jyldyń 9 tamyzyndaǵy «Ázerbaıjan tili men ázerbaıjan álipbıiniń kúnin ótkizý týraly» Jarlyq qabyldady.
Bir artyqshylyǵy latyn grafıkasyna kóshken kezde túrkitildes basqa halyqtar da latyn álipbıin qabyldaǵan bolatyn, sondyqtan túrki álemine ortaq jazý ortaq aqparat almasýǵa qolaıly boldy. Qazaqstan eger latyn álipbıin qabyldaıtyn bolsa, túrki jurtymen jaqyndyǵy tereńdeı beredi. Eń bastysy - biz ózimizdiń dıasporalarmen, atap aıtqanda, Túrkııa men Eýropadaǵy qandastarymyzben qarym-qatynasymyzdy jaqyndata túsemiz. Qytaı dıasporasy da «eger Qazaqstan latyn álipbıine kósher bolsa, biz de kóshýge daıynbyz» dep qoldap otyr. Jalpy latyn qarpine kóshý qazirgi zamanǵy tehnıka tiline jaqyndaý, túbi bir túrki elderimen ortaq keńistikke qol jetkizý ǵana emes, elimizdiń ishinde júrip, tili men dili basqa bolyp ketken jastarymyzdy óz ortamyzǵa qaıta tartar qadamdardyń biri bolar edi. Bastysy - tilimiz jahandaný zamanynda damýdyń jańa satysyna kóship, qazaq tiliniń ǵylym tiline aınalýyna septigin tıgizedi.