Qazaqstan-Italııa: Kári qurlyqtaǵy myzǵymas seriktestik
ASTANA. KAZINFORM – Keıingi jyldary Qazaqstan men Italııa kóshbasshylarynyń kezdesýi jıilegenin bilemiz. Az ǵana ýaqyt buryn Italııa premer-mınıstri Djordja Melonı resmı saparmen elge kelse, búgin-erteń Italııa Prezıdenti Serdjo Mattarella at basyn burmaq. Osy oraıda Kazinform tilshisi joǵary deńgeıdegi kelissózder ekonomıkaǵa qalaı áser etkenin, keleshek jobalar qaı salaǵa oıysýy múmkin ekenin saralady.
Ýaqytpen shegendelgen baılanys
Eki eldiń saıası baılanys ornatqanyna 33 jylǵa jýyqtady. 1992 jyly ekijaqty dıplomatııalyq kelisimnen keıin elshilikter ashylyp, aýqymdy kelissózder legi tolastaǵan emes. Qazir Qazaqstan-Italııa arasynda saýda qarqyny joǵary, saıası-quqyqtyq kelisimder kóp. 2009 jyly Strategııalyq áriptestik týraly Shartqa qol qoıylǵaly qarym-qatynas mártebesi jańa kezeńge kóterildi.
Ekijaqty qatynastardy damytý maqsatynda Ónerkásiptik jáne ekonomıkalyq yntymaqtastyq jónindegi Úkimetaralyq jumys toby isteıdi. «Qazaqstan-Italııa» parlamenttik dostyq toby da qurylǵan.
Baılanys baǵdarynyń úzdiksiz jetilýin ótken jyly iske qosylǵan «Astana-Mılan» áýe reısi aıqyndary anyq. Jańa reıstiń ashylýy týrızmdi túletip, eki eldiń mádenı jáne iskerlik baılanystarynyń nyǵaıýyna yqpal etti.
Italııa – kári qurlyqtaǵy mańyzdy seriktesimiz, Qazaqstannyń eń iri saýda seriktesteriniń úshtigine kiredi. Qos el kóshbasshylary alasapyran kezeńde osy yntymaqtastyq deńgeıin saqtaý úshin aıanyp qalǵan joq. Jahandyq basqosýda ýaqyt taýyp kezdesip, júıesine qaraı arnaıy shaqyrýdy údetti. Este bolsa, mamyr aıynda Italııa premer-mınıstri Djordja Melonı elge kelse, endi dástúrli joldy Italııa Prezıdenti Serdjo Mattarella jalǵamaq.
Serdjo Mattarella kim?
Italııa - parlamenttik tıptegi ýnıtarly memleket. Zań shyǵarý quqy – qos palataly organǵa tıisili, atqarýshy bılik – Mınıstrler Keńesiniń qolynda. Ózindik saıası qurylymyn eskersek, prezıdenttiń de, premer-mınıstrdiń de mandaty shamalas. Memleket basshysy parlamentti taratýǵa, zańdy jarııalaýǵa, qarýly kúshterdi basqarýǵa ókileti júredi. Premer-mınıstr is júzinde úkimet jumysyna jaýapty, ıaǵnı oǵan eldegi barlyq ózgeris táýeldi degen sóz. Búginde álemdik saıası arenada bir bıliktiń qos ókili qatar kórinip keledi.
Qazaqstandyqtarǵa Italııa premer-mınıstri Djordja Melonı azdy-kópti tanys, mamyr aıyndaǵy saparda kóp aıtyldy. Al Serdjo Mattarella kim?
Mattarella 1992 jyldan bastap eki jyl boıy «Popolo» partııalyq gazetin basqardy, keıin Italııa halyq partııasynyń negizin qalaýshylardyń birine aınalǵan. 1987 jyldan bastap saıasatker túrli vedomstvolardy basqaryp, Italııa úkimetinde eńbek etti. 90-shy jyldardyń aıaǵynda NATO elderi ıÝgoslavııany bombalaǵan kezde ol operatsııaǵa ıtalıandyq áskerılerdiń qatysýyn jaqtaǵan edi.
2011 jyly saıasatker Konstıtýtsııalyq sottyń quramyna kirdi. 2015 jyly Mattarella prezıdenttik saılaýda jeńiske jetip, 2022 jyly qaıta saılanǵan.
Qasym-Jomart Toqaev Italııa prezıdentimen birneshe ret kezdeskeni bar. Sońǵy júzdesý bıyl naýryz aıynda júzege asty. Mine, jarty jyl ótpeı-aq qos kóshbasshy qaıta kezdesip otyr. Bul – joly resmı sapar, keńeıtilgen quramda.
QR Prezıdenti janyndaǵy QSZI-dyń eýropalyq jáne amerıkandyq zertteýler bóliminiń jetekshi sarapshysy Álisher Ábdreshev Italııa prezıdentiniń sapary berik baılanystyń dástúrli jalǵasy dep sanaıdy.
– Konstıtýtsııa boıynsha, Italııada prezıdent laýazymy tek mártebeli statýs emes, ulttyq birliktiń tiregi. Al premer-mınıstr úkimetti basqarýdy mindetine alyp, memlekettiń aldaǵy josparyna jaýapty adam sanatynda. Qazaqstannyń bir eldiń eki birdeı bılik ókilimen qatar kelissóz júrgizýi Italııamen aradaǵy uzaq merzimdi qarym-qatynas ornatýǵa degen nıetin bildiredi. – deıdi spıker.
Italııa – úzdik úshtikte
Qazir eki el arasyndaǵy alys-beris, barys-kelis te damyp keledi. Saýda, ınvestıtsııa jáne ekonomıkalyq yqpaldastyqtyń qarqyny alabóten. Ótken jyly ekijaqty taýar aınalymy 20 mlrd dollarǵa jýyqtaǵanyn bilemiz. Munyń ishinde tikeleı bizdiń elden jóneltilgen taýar kólemi 18 mıllıardtan asqan – ósim 24 paıyzdy kórsetti. Taraptar energetıka, mashına jasaý, hımııa, farmatsevtıka, ınfraqurylym jáne agroónerkásip keshenin ilgeriletýde.
Keıingi jartyjyldyqta da ósim bar. Saýda jáne ıntegratsııa mınıstrliginiń málimetinshe, Qazaqstan kári qurlyqtaǵy dostas elge 9 mlrd AQSh dollarynan astam taýar jetkizdi:
- shıki munaı – 9,1 mlrd AQSh dollary (96,7%);
- óńdelmegen alıýmınıı – 136,7 mln AQSh dollary (1,4%);
- bıdaı – 96,2 mln AQSh dollary (1%);
- ferroqorytpa – 36,5 mln AQSh dollary (0,39%);
- tas kómir – 21,9 mln AQSh dollary (0,23%);
- keptirilgen burshaqty kókónister – 6,7 mln AQSh dollaryn (0,07%) quraǵan.
Alty aıda Italııadan ákelingen taýardyń quny 700 mln dollarǵa jýyqtady. Basym deni dárilik zattar (7,7%), qubyrlar, (5,4%), materıaldardy termııalyq óńdeýge arnalǵan jabdyqtar (4,4%), qubyrlarǵa arnalǵan armatýra (4,4%).
Keıingi jyldary ıtalııalyqtardyń Qazaqstan ekonomıkasyna ınvestıtsııa quıýy jıiledi. Syrtqy ister mınıstrliginiń dereginshe, 1992-2022 jyldary, ıaǵnı 30 jylda 15 mlrd dollar Italııa ınvestıtsııasy keldi. Al 2005-2024 jyldar aralyǵynda kórsetkish 7,6 mlrd dollardy eńserdi. Búginde el aýmaǵynda 300-ge jýyq ıtalııalyq kompanııa tabysty eńbek etip jatyr. Onyń arasynda ENI, SDF Group, PetroValves syndy iri ınvestorlar bar.
Alda atqarylar aýqymdy joba-jospar az emes. Italııa Qazaqstandy Ortalyq Azııa naryǵynyń qaqpasy sanaıdy. Negizgi qarjy aǵynyn atalǵan óńirge quıýǵa beıil. Sebebi, Eýropa Odaǵynyń Ortalyq Azııadaǵy belsendiligi artyp keledi. Osy oraıda Italııanyń Qazaqstanmen saýda qarym-qatynasy sheshýshi ról atqarýy múmkin.
Buǵan birneshe salmaqty faktor áser etetini sózsiz. Aldymen elimizdiń eń iri ýran óndirýshi ári efırlik munaı men gaz jetkizetin basty memleket atanýy sebep.
Ekinshiden, Kaspıı teńizi arqyly Eýropany Qytaımen baılanystyratyn kúre jol – Orta dáliz sheshýshi ról atqarmaq. Eýropalyq Odaq elderiniń jobaǵa qyzyǵýshylyǵy joǵary, Italııa - Qazaqstannyń ǵana emes, Ortalyq Azııanyń basty saýda seriktesiniń biri. Sondyqtan kári qurlyqtaǵy el úshin Orta dáliz ınfraqurylymyn damytý asa mańyzdy ári bul baǵytta Qazaqstanǵa táýeldi.
Jyl basynda ne aıtyldy?
QR Prezıdenti janyndaǵy QSZI-dyń eýropalyq jáne amerıkandyq zertteýler bóliminiń jetekshi sarapshysy Álisher Ábdreshev Qasym-Jomart Toqaev pen Serdjo Mattarella kezekti kezdesýinde buryn qolǵa alynǵan jobalardyń jaı-japsary da talqylanady degen oıda.
– Ortalyq Azııa men EO arasyndaǵy baılanysta da bizdiń salmaqty orynǵa ıe ekenimizdi kórsetedi. Qubylmaly geosaıası kezeńde eýropalyq memleketter energetıkalyq jáne saýda jolynyń balama baǵytyn qarastyrýda. Ásirese mańyzdy taýarlardyń jetkizý tizbegin qalyptastyrýǵa yntaly. Bul rette elimizdiń Transkaspıı baǵdary men qazba baılyq áleýeti osy mejeni oryndaýǵa kómekteseri anyq, - dedi sarapshy.
Italııa - «Úlken jetilik» múshesi ári AQSh-pen etene jaqyn. EO arasynda da bedelge ıe. Osyndaı salmaqty seriktestiń ókilderimen kelissózde barlyq satydaǵy máselelerdi sheshýge múmkindik bar. Álisher Ábdreshevtiń aıtýynsha, kezdesýlerde ekonomıkalyq sheshimder talqyǵa túspek.
– Kelissóz barysynda sırek kezdesetin shıkizat, mashına jasaý, transport, munaı-hımııa, jeńil ónerkásip, týrızm, bilim salalary talqylanýy múmkin. Saýda-ekonomıka baǵdaryndaǵy kóp taqyryp qaýzalatyny sózsiz.
Sonymen qatar mádenı-gýmanıtarlyq bastamalar da kóteriletini anyq. Mysayl, Astana kósheleriniń birine Marko Polonyń esimin berý qadamy usynylady dep oılaımyn, – dep túıindedi sarapshy.
Mamyr aıynda Qazaqstan-Italııa 8 kelisimge qol qoıyp, quny 8 mlrd bolatyn 10-nan astam kelisimshart jasalǵan bolatyn. Italııalyq «Ansaldo», Maire Tecnimont kompanııalary usynǵan bastamalar da este qaldy. Onyń ishinde ınjenerlik hab ashý, bilim-ǵylym, gaz qondyrǵylarynyń óndirisin arttyrý isi bar-tyn.
Sonymen qatar Italııa tarıhı jádigerlerin saqtaý, kútip ustaý isinde kómek berýge kelisken. Ekijaqty kelisim boıynsha Ulttyq mýzeıde restavratsııa ortalyǵy qurylýy qajet, maman daıarlaý baǵytynda da kelisim bar. Dostas el saladaǵy tehnologııany, jabdyqtaryn tegin berýge ázir. Joba júzege assa, barlyq deńgeıde restvratsııany otandyq mamandar jasaı alady degen sóz.
Ótken jolǵy kezdesýde bilim salasynda da kelisim boldy. Aýyl sharýashylyǵyna negizdelgen Italııanyń ataqty ýnıversıteti Jetisý óńirinde fılıalyn ashatyn boldy. Bıyl ýnıverstıtet fılıaly 4 baǵdarlamamen jumys bastady: agronomııa, selektsııa, aýyl sharýashylyǵy jáne aýyl sharýashylyǵy tehnologııasy.