Qazaq handary: Abylaı han týraly ańyzdar
«Babalar sózi» aıdary negizine «Mádenı mura» baǵdarlamasy aıasynda shyqqan 100 tomdyq aýyz ádebıetiniń jyr-tolǵaýlary, qıssa-dastandar, sóz ustaǵan sheshender men bılerimizden qalǵan naqyldar, tarıhı jádigerler alyndy. «Qazaq handary» aıdarynda tarıhymyzda eline qorǵan bolǵan handardyń ómiri týraly derekter beriledi. Al «Ejelgi qalalar tarıhy» aıdaryna qazaq dalasyndaǵy órkenıettiń ordasy bolǵan kóne qalalardyń tarıhy týraly jazbalar jarııalanady. «Halyq qazynasy» aıdary boıynsha, Qazaqstandaǵy tarıhı, mádenı eskertkishter, qazaq halqynyń salt-dástúrleri, qolóner, qarý-jaraqtary týraly maǵlumattar berilmek. Joba materıaldary qazaq tilinde (qazaqsha jáne tóte jazýmen) agenttik saıtynda jarııalanyp otyrady.
***
Han Abylaı
Tarıh taǵy dańqty han Abylaıdyń shyn aty - Ábilmansur. Abylaı-onyń arǵy atasy. Ol el bıleý isinen góri jaýyngerlik qımylǵa beıim adam eken. Sondyqtan ony jurt «batyr Abylaı» dep atapty. Ákesi ólgende handyq joly úlken balasy Abylaıdiki edi. Biraq pysyq inisi el jaqsylaryn ózine qaratyp alyp, handyqqa ıe boldy (Bul - ataqty Ábilmámbet hannyń arǵy atasy). Tıisti dástúr boıynsha ákesiniń ornyna ıe bola almaǵanyna ókpelep, Abylaı batyr Úrgenishtegi naǵashysy Ǵaıyp hanǵa kóship ketedi.
Hannyń jıeni ári batyr Abylaı Úrgenishte abyroıly turady. Keıinirek Ǵaıyp han ólgennen keıin onyń juraǵattary handyqqa ıe bola almaıdy, baqpen birge dáýlet te ketedi, kúnkóris qıynǵa aınalady. Osy kezde jas Ábilmansur «Saryarqa - jerim, qazaq - elim» dep qazaq dalasyna jaıaýlap jol tartady.
Sol betinde qalyń Úısin eline keledi. Aıaýshylyq etip, ishine tartýshy jan bolmaıdy. Adamǵa ásirese nasharǵa raqymdy Tóle bı deıtin bı bar dep estıdi. Jaǵalap soǵan keledi.
-Ýa, shyraǵym, kimsiń, qolyńnan qandaı jumys keledi?- dep suraıdy bı.
-Qazaqpyn. Qandaı jumys tapsyrsańyz da, isteımin,- deıdi bala.
-Kimniń balasysyń, atyń kim?
Bul suraqqa Ábilmansur:
-Sizdiń balańyzbyn, ákem siz bolyńyz. Siz qoıǵan at meniń atym bolsyn, - dep jaýap qaıyrady.
Kıimi tozǵan ári kir, shashy uıpa-tuıpa balaǵa Tóle bı syrtqy beınesine laıyq «Sabalaq» dep at qoıdy. Shomyldyryp, bútin kıim kıgizdi, jap-jaqsy jigit boldy.
Túıe baǵý mindetin júktedi. Bıge qyzmeti unaǵan Sabalaq keıinnen jylqyshy qyzmetine aýystyryldy. Senimi arta tústi.
Kúnderde bir kún qazaq pen qalmaq arasynda úlken urys bastaldy. Er azamat soǵys maıdanyna attandy. Sol joryqqa qosylǵysy kelip, Sabalaq atasynan ruqsat surady. Bıdiń bosatqysy kelmedi.
- Qantógis maıdanǵa barǵannan malyńdy baǵyp, tynysh júre bergeniń artyq qoı, balam,-dedi. Bul sózge Sabalaq shuǵyl jaýap qaıtardy:
-Jelkildegen týdan, jer maıysqan qoldan qalǵannan er jigittiń ólgeni artyq, ata! - dedi. Qaıtkende de joryqqa attanǵysy keletinin ashyq bildirdi.
Balasynyń jaýǵa zyǵyrdany qaınap, el namysy úshin janyn qııýǵa ázir ekendigin sezgen bı sózge de kelgen joq. -Jolyń bolsyn, balam!-dep batasyn berip, attandyryp saldy.
Maıdanda Ǵaldan Tserenniń qyzynan týǵan jıeni, óziniń bas ýáziri Shońtajynyń balasy Sharysh batyr jekpe-jekke shyǵyp otyr. Onymen aıqasýǵa eshkim shyǵa almaı, qazaq hany Ábilmámbet jáne búkil qazaq qoly tuıyqqa tirelgendeı bolyp otyr eken. Sabalaq han aldyna kelip, tizesin búgip, qolyn qýsyrdy da, Sharyshqa jekpe-jekke shyǵýyna ruqsat surady. Ózine qaraǵan qalyń qoldan erjúrek bir adam shyqpaı, qınalyp otyrǵan han onyń kim ekenin de suramady, ruqsat etip, izgi tilegin aıtty.
Sabalaq barǵan betinde Sharyshty kóterip alyp: «Abylaı, Abylaı! Jar bol, Abylaı!-dep, dúrs etkizip jerge soǵyp, basyn kesti de, «jaý qashtylap» aıǵaıǵa basty. Qalmaq toby dúrkireı qashty, qazaqtar qýyp, jaýyna oıran saldy. Kóp oljamen qaıtqan qazaq toby eline qaraı bettep, bir jaıly jerge qondy. Kólik beli bosatylyp, shatyrlar tigildi. Han maıdanda joly bolǵan jigitti shaqyryp alyp, Ábilmámbet han onyń kim ekenin surap bildi. Sodan keıin bılerin, batyrlaryn jınap, olarǵa oqıǵany bastan-aıaq aıtty.
- Bul jigit meniń shóbere inim eken, - dep bastady ol sózin, - Munyń arǵy atasy Abylaı batyr meniń arǵy atamnyń birge týǵan aǵasy edi. Meniń atam munyń atasyna qııanat etti. Soǵan renjip, ol basqa elge kóship ketti. Sol atam Abylaı batyrdan bir juraǵat bar dep estýshi edim. Myna jigit sol inim eken. Handyq joly osyniki, men berdim inime. Qazirden bastap qazaq eliniń hany talaı joryqta joly bolǵan atamyzdyń esimimen uran kóterip, úlken jeńiske jetkizgen osy jigit Abylaı bolsyn!
Aıta qalǵandaı bul izgi bastamany jınalǵan qaýym birýyzdan maquldady. Tek: «ol áli jas qoı, aldynda aǵasy tur, ázirge hannyń járdemshisi-sultan bolsyn» desti.
Ábilmámbettiń usynysy boıynsha, Sabalaqtyń atasy Tóle bıge tartý-taralǵymen ókilder jiberip, odan rızalyq alýdy uıǵardy. Barǵan adamdar bıden rızalyq alyp, ózin ertip ala keldi de, balasyn sultan kótergen qýanyshty dýmanǵa qatystyrdy.
Abylaıdyń alǵash kózge túsýi
(І nusqa)
Jıyrmaǵa jetpegen jas Abylaı han qasynda Orazaýlyq degen sart joldasy bar, Esil boıynda Atyǵaı, Qaraýyl degen elge kelip, Dáýletkeldi baıdyń jylqysyn baǵyp, jylqyshy bolyp júripti:
- Atyń kim? - dep suraǵanǵa:
- Atym Sabalaq! - depti.
Baı báıbishesine aıtypty:
-Ózge jalshydaı kórme, muny, kúte gór! Boıynda qasıeti bar eken. «Qalaısha» deseń, alty kún, alty tún ash júrse de, óz qolymen bir as quıyp ishpeıdi. Jáne jarty aıaq as ishse de, sarqytyn bireýge bermeı, ishpeıdi. Jáne jerge bir otyrmaıdy.
Dáneme taba almasa, kıimin sheship, astyna salyp otyrady. Jáne túzge otyrǵanda, urǵashydan da ıbaly, bir qyrdyń
astyna baryp otyrady, ne bolmasa, kıimin basyna búrkenip otyrady. Jáne ózi uıyqtap jatqanda, ústi jap-jaryq bolyp turady, janyp turǵan sham shyraǵy bolsa kerek, - deıdi eken.
Sol ýaqytta qazaqtyń jylqysyn túp kótere qara qalmaq Qatysyban degen jaý alypty. Qazaq «qylquıryq» dep kóterile attanypty. Qarakereı Qabanbaı, Qanjyǵaly Bógenbaı, qaz daýysty Qazybek, Shaqshaquly Jánibek, Kókjaraly kókjal Baraq, Shanyshqyly Berdiqoja, Syrym Malaısary, kereı, ýaqtan shyqqan Sary, Baıan bári attanyp, qalmaqqa barsa, qalmaq shep quryp, aınalasyn qorǵan qylyp, sheptiń aýzyna jaınatyp jasaý tógip, qyz-kelinshek qoıyp, qazaqtyń batyrlary jasaýǵa qyzyǵyp shapsa, ar jaǵynda buǵyp jatqan mergenderi atyp tastap, qalmaq qazaqqa aldyrmapty. Neshe kún jatyp, «sasyq qamal » bolyp, qalmaqtan jylqysyn aıyra almaı, «saly sýǵa ketip» qaıtpaqshy bolypty.
Sonda jylqynyń sońynan qalmaı qýǵan jylqyshylardyń biri Sabalaq qazaqtyń qaıtaryna kózi jetken soń, kópten ońasha shyǵyp, atynan túsip, shúberek belbeýin quryǵynyń basyna baılap, tý qylyp, qalmaqtyń qamalyna «Abylaı!» dep jalǵyz baryp ketti deıdi.
Qudanyń qudiretiniń sheberliginiń tamashasy, ózine atsa oq ótpeıdi, shapsa qylysh ótpeıdi. «Kirgen jerin esik, shyqqan jerin tesik» qylyp, japadan-jalǵyz ózi qalmaqtyń qamalyn buzyp, jylqynyń jýsaý tezegindeı topyrlatyp tastaǵan soń, qazaqtyń batyrlary tus-tusynan kirip, qalmaqty jebir-jesir qylyp, shaýyp, talap, shash-etekten oljaǵa qaryq (ǵaryq) bolysyp qaıtysypty.
Jaýdy jeńip, kóńilderi tynǵan soń arǵyn, naımannyń batyrlary:
-Keshe bizden aıtylmaǵan arýaq, shaqyrylmaǵan uran qalǵan joq, bári dánemege jaramady. Bul ózi jalǵyz bolsa da tegi, zaty kim ekeni belgisiz bolsa da, bárimizden baq-talaıy joǵary, arýaǵy kúshti eken. Burynǵynyń sózi bar edi «qoı asyǵy deme, qolaıyńa jaqsa saqa qoı» dep edi. Kel, osyny han kóterelik!-dep áý desip, Atyǵaı Esenaman baıdyń erkesine alyp kelip, aq otaý kóterip, alty qatyn alyp berip, aq kıgizge salyp, han kótergen eken.
Tobylbaı bıdiń balasy Arystan aqyn qolǵa túskende,
Kenesary hanǵa aıtqan:
-Kene han, jaqsy kórseń, qarashyńmyn, Jek kórgenmen ózińniń Alashyńmyn.
Atańa alty qatyn alyp bergen
Atyǵaı, Qaraýyldyń balasymyn!-
dep, sonda ózin óltirtkeli otyrǵan Kene han kóziniń jasyn tógip-tógip jiberip:
- Batyr, qalaǵanyńdy al! - dep astyna at, jetegine túıe, moınyna beren myltyq, qasyna otyz jigit joldas berip, eline alyp barǵyzyp salǵan eken.
Abylaı hannyń qazaqqa alǵash han bolǵan jeri osy. Ózi ólgenshe, ómiri qartaıǵansha turaǵy Kókshetaýda bolǵan. Ol sóz de Arystan aqynnyń óleńinde bar:
Qylady Makarjıde baılar saýda,
Top buzar batyr jigit qalyń jaýda.
Surasań Abylaıdyń turǵan jerin,
Han boldy qyryq segiz jyl Kókshetaýda.
Bul Saryarqany burynǵy ýaqytta noǵaıly bılep-tóstep, qonys qylǵan eken. «On san noǵaı bolǵanda, Ormambet bı
ólgende, sol Ormambettiń eli bir alasha taıdan búlinipti!» degen sóz bar. Sonan soń qalmaq bılep-tóstep, meken qylǵan
eken. Qaraqalmaq Qatysyban qońtajynyń tusynda «on san oımaýyt, toǵyz san torǵaýyt, Aıýkeniń aýyr qoly» atanǵan tusta, quba qalmaqtyń hany Qaldan Sherin tusynda qalmaqtyn qutyn qashyryp, Saryarqadan aýdyrǵan, basyna qara qan jaýdyrǵan Abylaı han eken. Abylaı zamanynda súrgen dáýrendi Qazaqbaıdyń balasy Abylaıdan buryn Adam ataǵa sheıin kórgen emes, Abylaıdan soń bul zamanǵasha kórgen emes.
Ǵalamda on segiz myń jan bolypty,
Bul sózim bilgenderge tań bolypty.
Jigitter, qulaq qoıyp tyńdasańyz,
Qazaqta Abylaıdaı han bolypty!-
dep óleńge shyqqan Abylaı-osy.
Qazaq jurtynda maqal bolyp qaldy: «Ań almaıtyn jaman qus - at eńbegi, Abylaıdan basqa tóre - et eńbegi» dep.
Abylaıdyń alǵash kózge túsýi
(ІІ nusqa)
On eki jasar bala kúninde qasynda Orazaýlyq degen sart bar, ekeýi Túrkistan shaharyna kelip, Ábilmámbet (Ábýálmámbet) patshaǵa qyzmetkershilik qyldy. Ol jerde ornyǵyp tura almaı, Uly júz úısin Tóle bıdiń túıesin baǵyp júrdi. Onda da baıyrlap tura almady. Saryarqaǵa shyǵyp, atyǵaı, qaraýyl degen eldiń ishine kelip, Dáýletkeldi baıdyń jylqysyn baqty. «Atyń kim?» dep suraǵanǵa: «atym - Sabalaq» depti. Baı báıbishesine aıtypty:
- Ózge jalshydaı kórme muny, kúte gór! Osy Sabalaq anyq sart emes. Ana Orazaýlyq sart bolsa bolar: kózi alaqandaı, tabany túıeniń tabanyndaı jap-jalpaq bolyp, beti qyzyl bala bolsa, kózi sony iship-jep, aýzynan sýy aǵyp, essiz, tússiz bolyp otyra beredi. Mynaý Sabalaqtyń eshnársemen isi joq, oılaǵany ǵaqyl-oı, ezý tartyp kúlmeıdi, qabaǵyn shytyp keıimeıdi. Alty kún, alty tún ash júrse de, óz qolymen quıyp as ishpeıdi. Jáne jarty aıaq as ishse de, sarqytyn kisige bermese, kóńili kónshimeıdi.
Jerge bir otyrmaıdy, dáneme taba almasa, saıyn dala-da bolsa da, kıimin astyna sheship salyp otyrady. Jáne uıyqtap jatqanda, ústi jap-jaryq bolyp turady. Syılap ustaı gór! Qasıeti bolyp, bir nársesine ushyrap qalyp júrmeıik, - deıdi.
Sol ýaqytta qazaqtyń jylqysyn túp kótere qaraqalmaq Qatysyban degen jaý aldy. Qazaq «qylquıryq» dep attandy. Qarakereı Qabanbaı, Qanjyǵaly Bógenbaı, qaz daýysty Qazybek, Shaqshaquǵly Jánibek, Kókjarly kókjal Baraq, Shanyshqyly Berdiqoja, Syrym Malaısary, kereı, ýaqtan shyqqan Sary, Baıan bári attanyp, qalmaqqa barsa, qalmaq shep quryp, aınalasyn qorǵan qylyp, sheptiń aýzyna jaınatyp jasaý tógip, qyz-kelinshek qoıyp, qazaqtyń batyrlary jasaýǵa qyzyǵyp shapsa, ar jaǵynda buǵyp jatqan mergenderi atyp tastap, qalmaq qazaqqa aldyrmaıdy. Neshe kún jatyp, «sasyq qamal» bolyp, qalmaqtan jylqysyn aıyra almaı, saly sýǵa ketip, qaıtpaqshy bolypty.
Sonda jylqynyń sońynan qalmaı qýǵan jylqyshy Sabalaq qazaqtardyń qaıtaryna kezi jetken soń, kópten ońasha shyǵyp, atynan túsip, shúberek belbeýin quryǵynyń basyna baılap, tý qylyp, qalmaqtyń qamalyna:
- Abylaı! Abylaı! - dep, jalǵyz baryp kirip ketti, - deıdi.
Qudanyń qudiretiniń sheberliginiń tamashasy-ózine atsa oq ótpeıdi, shapsa qylysh ótpeıdi. «Kirgen jerin esik, shyqqan jerin tesik» qylyp, japadan-jalǵyz ózi qalmaqtyń qamalyn buzyp, jylqynyń jýsaý tezegindeı topyrlatyp tastaǵan soń, qazaqtyń batyrlary tus-tusynan kirip, qalmaqty jebir-jesir qylyp shaýyp, talap, shash-etekten oljaǵa qaryq bolysyp qaıtysypty.
Jaýdy jeńip, kóńilderi tynǵan soń arǵyn, naımannyń batyrlary:
- Keshe bizden aıtylmaǵan árýaq, shaqyrylmaǵan uran qalǵan joq. Bári dánemege jaramaı, bul ózi jalǵyz bolsa da, tegi, zaty kim eken? Belgisiz bolsa da, bárimizden baq-talaıy joǵary, árýaǵy kúshti eken. Burynǵynyń sózi bar edi: «qoı asyǵy deme, qolaıyńa jaqsa saqa ǵoı» dep edi. Kel, osyny han kótereıik,-dep áý desip, atyǵaı, qaraýyldyń ortasyna alyp kelip, aq otaý kóterip, alty qatyn alyp berip, aq kıgizge salyp, han kótergen eken.
Tobylbaı bıdiń balasy Arystan aqyn qolga túskende, Kenesary hanǵa aıtqan:
-Kene han, jaqsy kórseń, qarashyńmyn,
Jek kórseń de, ózińniń Alashyńmyn.
Atańa alty qatyn alyp bergen
Atyǵaı, Qaraýyldyń balasymyn!- dep sonda ózin óltirtkeli otyrǵan Kene han kóziniń jasyn tógip-tógip jiberip:
- Batyr, qalaǵanyńdy al, - dep astyna at, jetegine túıe, moınyna-beren myltyq, qasyna otyz jigit joldas berip, eline alyp barǵyzyp salǵan eken.
Abylaı hannyń qazaqqa alǵash han bolǵan jeri osy.
Sol kúnde jıyrma jasta eken. Ózi ólgenshe, ómiri qaryǵansha turaǵy Kókshetaýda bolǵan. Ol sóz hám Arystan aqynnyń óleńinde bar:
Qylady Mekerjide baılar saýda,
Top buzar batyr jigit qalyń jaýda.
Surasań Abylaıda turǵan jerin,
Han boldy qyryq segiz jyl Kókshetaýda.
Bul Saryarqany burynǵy ýaqytta noǵaıly bılep-tóstep, qonys qylǵan eken. Sonda noǵaılynyń baılyǵy qalyptan asyp ketkendigi sondaı, «qymyz ózeni degen ózen bolsyn» dep, Qylshaqty degen ózendi qymyz quıyp aǵyzý úshin qazǵan eken. «Qymyz kóli» degen kól qylamyz» dep Saýmalkóldi taqyrlap, qymyz quıǵan eken. O da tasyp tógilip, kúnderdiń kúni bolǵanda, sol qonysyn ıelenip qalǵan keıingi jurttan tilenshilik qylyp, qaıyrshy boldy. Onan soń qalmaq bılep-tóstep, meken qylǵan eken. Ár jerdegi úıilgen oba-qalmaqtardyń ólgenine shyǵarǵan janazasy.
Qalmaq tasqa tabynady. Sol tabynyp júrgen tasymen ólikterin bastyryp ketedi. Kóp úıilgen obalar handarynyń, jaısańdarynyń janaza tasy, az úıilgen jaı kisileriniki. Bulardyń Saryarqany ıelenip júrgen zamany qaraqalmaq Qatysyban qońtajynyń tusynda.
«On san oımaýyt, toǵyz san torǵaýyt», «Aıýkeniń aýyr qoly» atanǵan tus ta-quba qalmaqtyń hany Qaldan Sherin tusynda.
Qalmaqtyń qutyn qashyryp, Saryarqadan aýdyrǵan, basyna qara qan jaýdyrǵan Abylaı han eken. Abylaı zamanynda súrgen dáýrendi Qazaqbaıdyń balasy Abylaıdan buryn Adam ataǵa sheıin kórgen emes.
Ǵalamda on segiz myń jan bolypty,
Bul sózim bilgenderge tań bolypty.
Jigitter, qulaq qoıyp tyńdasańyz,
Qazaqta Abylaıdaı han bolypty! - dep óleńge shyqqan Abylaı osy.
Abylaıdyń jas kúnindegi ómiri
(ІІІ nusqa)
Abylaı ákesinen kishkene kúninde jetim qalǵan eken. Abylaı uly júzdiń bir Tóle bı degen bıdiń qolynda qul bolypty.
Sonda Tóle bı: «Munyń aty Sabalaq bolsyn» depti. Ol kezde Abylaı basyna úlken seńseń tymaq kıip, túıe jaıady eken.
Bir kúni Tóle bı aýyldan kele jatsa, Abylaı tórt taǵandap uıyqtap jatyr eken. Sonda Tóle bı joldastaryna aıtypty:
-Mynaý Sabalaq qalaı uıyqtap jatyr? Muny bildińder me?-depti.
Joldastary aıtypty:
-Biz qaıdan bileıik,-depti.
-Bul tórt rý eldi bıleıdi eken,-dedi.
Sonan Tóle keshke kelgennen keıin Abylaıdy túıeden shyǵaryp, jylqy baqtyrypty.
Bir kúni Tóle bı mal soıyp Sabalaqty synaýǵa:
-Maldyń basyn pisirip daladaǵy Sabalaqqa berińder, qaıter eken?-dep úsh-tórt adam jiberedi. Barsa, Sabalaq
aldarynan shyǵyp sálem beredi.
-Biz saǵan Tóle bergen basty jesin dep ákeldik, - dep basty beredi. Abylaı attan túsip shapanyn jaıyp, analarǵa:
- «Óle jegenshe, bóle je» degen, jasyń úlken aǵasyń kelińder, - deıdi. Analar attarynan túsedi. Sabalaq jolyn qýyp, pyshaǵyn alyp bir qulaǵyn bireýine, bir qulaǵyn bireýine, eki kózin oıyp ekeýine berip, tilin ózi jeıdi. Basty jep bolǵannan soń analar Tóle bıge aıtyp keledi. Sabalaqtyń jasy on segizge kelgen eken.
Sol ýaqytta qazaq-qalmaq atysýǵa jınalypty.
- Men de osy soǵysqa ersem eken, - dep Tóle bıden Sabalaq ruqsat surapty.
Tóle bı:
- Balam, qoı, bir jerde ólip qalasyń,-dep ruqsat bermepti. «Ata, baram» dep bolmapty.
-Jaraıdy, balam, barsań bar,-dep batasyn beripti.
Abylaıdy bir báıge atqa mingizip, qazaqtyń kóp qolyna qosyp qoıa beripti. Qazaq-qalmaq ekeýi bettesip soǵysqa kelipti. Qazaqtyń basshysy Qanjyǵaly qart Bógembaı batyr, jasy seksenge kelgen eken. Qalmaqtan jekpe-jekke bir qasqa atty batyr shyǵypty. Qazaqtan oǵan qarsy eshkim shyqpapty.
Sonan keıin Bógembaı:
-Mynaǵan eshkimiń barmadyńdar ma?-dep, ózi shapanyn belsenip maıdanǵa shyǵýǵa aınaldy. Bul kezde Sabalaq týra
shaýyp Bókeńe jetip kelipti:
-Men baraıyn, ata, - dep. Bókeń betine qarap turyp:
-Bar, balam,-dep astyndaǵy aty men qolyndaǵy qııaq naızasyn beripti. Sabalaq «Abylaı, Abylaı!» dep uran shaqyryp jaýǵa qarsy shaýypty. Ekeýi de naızany tike salysypty. Naızamen ekeýi birin-biri ala almaı, at ústinen jaǵalasyp qanjarlasty.
Sol jerde Abylaı qalmaqtyń batyryn jaǵasynan ustap attyń ústinen julyp áketip, bastan qanjarmen bir shaýyp basyn kesip alyp, jaýǵa «Abylaılap» uran salyp kirip ketipti.
Qalmaqtar muny kórgen soń qasha jónelipti. Qashqan qalmaqtardy «jaýqashty» dep, «qyryly syraq» dep qıratyp
salypty. Qazaqty bastap kelgen Ábilmámbet han eken. Abylaıdyń atasymen birge týysqan eken. Soǵys bitken soń:
-Jańaǵy qalmaqtyń batyryn jyqqan bala qaıda? Maǵan taýyp ber!-depti.
Sonsoń bireý ertip kelip:
-Mini, qalmaqtyń batyryn shapqan bala mini, - depti.
Ábilmámbet han attan qarǵyp túsip, moınyna kisesin salyp jylap qoıa beripti.
-Bizdiń Abylaıdan jetim qalǵan bala bar dep edi.
Atańdy aıtyp urandaǵanda saı-súıegim syrqyrady ǵoı, sen solmysyń?
-Men qaıdan bileıin, bolsam bolarmyn,-dedi Sabalaq.
Ábilmámbet han Abylaıdy úıine ertip áketipti. Baryp ornaǵannan keıin handyǵyn Abylaıǵa berip edi. Abylaıdyń óz aty Ábilmansur edi. Jaý «Abylaılap» uran salǵannan Abylaı atanyp ketken eken deıdi.
Abaıdyń aýzynan estip jadyma saqtaǵam.
Abylaı týraly
(ІV nusqa)
Abylaıdyń aty Ábilmansur edi. Ákesi qyzylbastyń hany edi. Ábilmansur bes jasqa kelgende ákesi óledi. Han ólgen soń orda ıesiz qalady. Ábilmansur murasynan aıyrylyp, syrt elge qańǵyryp ketedi.
Úsh júzdiń ishine kelip Úısin Tóle bıdiń túıesin baǵady.
Suraǵan janǵa: «Atym Sabalaq» deıdi. Odan da shyǵyp Qyzyljar boıyndaǵy atyǵaı-qaraýylǵa kelip Dáýletkeldi degen bıdiń jylqysyn baqqan eken. Dáýletkeldi bıdiń báıbishesi aıtady:
- Mynaý Sabalaqty jalshydaı kórmeńiz, boıynda bir qasıeti bar eken. Alty kún ash júrse de, óz qolymen as quıyp ishpeıdi jáne sarqytyn kisige beredi. Ydys sarqyp ishpeıdi, kıimin astyna salyp otyrady. Ne bolmasa kıimin búrkenip barady. Uıyqtaǵanda túsi jap-jaryq bolyp turady, sham-shyraǵy bar sııaqty.
Báıbisheniń sózinen keıin Sabalaqtyń basyna jeke qos tigip beredi, kútedi.
Kúnderdiń bir kúninde qazaqtyń jylqysyn qalmaqtyń Qaraspan degen batyry qol bastap kep tik kóterip áketedi.
Budan keıin qazaq «qylquıryq» dep attanady. Qoldyń ishindegi kórnekti batyrlary mynalar bolady: Qarakereı Qabanbaı batyr, Qanjyǵaly Bógenbaı batyr, qaz daýysty Qazybek, Shaqshaquly Jánibek, Baltakereı Tursynbaı, Syrym Malaısary, Kókjarly Baraq batyr, Sybyzǵyshy Berdiqoja batyr.
Qalmaqtar tereń qyp or qazyp, orǵa mergenderin otyrǵyzypty da olardyń qasyna jaınatyp jasaý jınap, onyń qasyna qyz-kelinshekterdi otyrǵyzyp án salyp, óleń aıtqyzyp qoıypty. Syrdy bilmegen qazaq batyrlary qyz-kelinshekterdi kórip kelip, oınaımyz dep qasyna toptanyp kele berse, ordaǵy mergender atyp jyǵa beripti. Qazaqtyń kóp batyry súıtip shyǵynǵa ushyrapty. Jekpe-jekke kelgende qalmaqtyń batyrlary jan shydatpaı qırata beredi.
Sol kezde qazaq tuıyqqa qamalyp sasqalaqtaıdy. Sol kezde toptyń ishinen Sabalaq (Ábilmansur) qazaqtyń hanynyń aldyna kelip:
- «Jaraqtyda jan jasyqpaıdy» degen naızaly toptan, jelkildegen týdan da azamat qala ma eken?» dep men de kelip edim, meni jekpe-jekke jiberińiz, - dep hannan ruqsat alyp, belbeýin quryǵynyń ushyna tý ǵyp taǵyp, shaba jóneledi.
Jekpe-jekke kelgen qalmaqtyń batyrlarynyń basyn alyp, ar jaǵyndaǵy tobyna kirip ketedi. Kirgen jerin tesik qyp, shyqqan jerin esik qyp ótip, tuıǵynsha túıilip úsh kirip, úsh shyqqanda, qalmaq torǵaıdaı tozyp, irigen irimshikteı bytyrap qasha jóneledi. Sol kezde qarap turǵan qazaqtar qalmaqqa lap qoıa shabady. Bul saparda qalmaq jeńiledi. Qazaqtar qaıtyp keldi.
-«Qoı asyǵyn qolyńa jaqsa, saqa qoı, jasy kishi deme, aqyly assa, aǵa qoı» degen edi. Mynaý Sabalaqtyń zaty belgisiz bolsa da, baqyty artyq boldy. Túbinde eldi jaýdan qorǵaýǵa jaraıdy eken, hanym, - deıdi. Bógenbaıdyń sózinen keıin halyq bir aýyzdan han saılap, qatyn áperedi.
Abylaıdyń han saılaǵan jeri Atyǵaı Esenaman degen baıdyń aýyly edi. Osy Kókshetaýdyń tósinde edi.
45. Abylaıdyń qamal buzǵan jeri
(V nusqa)
Abylaı han 12 jasynda qasynda Orazalyq degen sart bar eken. Túrkistan shaharyna kelip Ábilmámbet patshaǵa kelip qyzmet qylady. Onda ornyǵyp tura almaı, Uly júz úısin Tóle bıdiń túıesin baǵady. Onda da baıyrlap tura almaı, Saryarqaǵa shyǵyp atyǵaı-qaraýyldyń ishine kelip, Dáýletkeldi baıdyń túıesin baǵypty.
-Atyń kim?-dep suraǵanda,
-Atym-Sabalaq,-deıdi eken.
Báıbishesine aıtypty:
-Ózge malshydaı kórmeı, muny kúte gór! Osy Sabalaq anyq sart emes, anaý Orazalyq sart bolsa, bolar, kózi alaqandaı, tabany túıeniń tabanyndaı jap-jalpaq, kózine ne kórinse sony iship-jep, aýzynan sýy aǵyp, essiz-tússiz bolyp otyra beredi. Mynaý Sabalaqtyń esh nársemen isi joq, oılaǵany aqyl-oı, ezý tartyp kúlmeıdi. Qabaǵyn shytyp kelmeıdi. Alty kún, alty tún ash júrse de, óz qolymen qoıyp as ishpeıdi. Jarty aıaq as ishse, sarqytyn kisige bermeı kóńili kónshimeıdi. Jerge bir otyrmaıdy. Dáneme tabylmasa, en dalada kıimin sheship astyna salyp otyrady. Uıyqtap jatqanda ústi jap-jaryq bolyp turady. Syılap ustaı gór, qasıeti bolyp, bir nársege ushyrap qalyp júrmeıik,-deıdi eken.
Sol ýaqytta qazaqtyń jylqysyn túp kótere qara qalmaq hany Syban degen jaý alypty. Qazaq eliniń batyrlary túgel attandy. Qarakereı Qabanbaı, Qanjyǵaly Bógembaı, qaz daýysty Qazybek, Shaqshaquly Jánibek, Kókjarly kókjal Baraq, Shanyshqyly Berdiqoja, Syrym Malaısary, kereı ýaqtan Sary, Baıan bári attanyp qalmaqqa barsa, qalmaq shep quryp, aınalasyn qorǵan qylyp, sheptiń aınalasyna jaınatyp jasaý tógip, qyz-kelinshek qoıyp, qazaqtyń batyrlary jasaýǵa qyzyǵyp shapsa, ar jaǵyndaǵy buǵyp jatqan mergender atyp tastaı beripti. Qalmaq qazaqqa aldyrmapty. Neshe kún qamalyp jatsa da, qalmaqtan jylqysyn aıyra almaı, saly sýǵa ketip, qaıtpaqshy bolypty.
Sonda jylqynyń sońynan qalmaqty birge qýysqan Sabalaq ta bar eken. Qazaqtyń qaıtýyna kózi jetken soń, kópten ońasha shyǵyp atynan túsip, shúberek belbeýin quryǵynyń basyna baılap tý qylyp, qalmaqtyń qamalyna «Abylaı, Abylaı!» dep aıǵaılap jalǵyz baryp kirip ketipti deıdi. Kirgen jerin esik, shyqqan jerin tesik qylyp japadan-jalǵyz qalmaqtyń qamalyn buzyp tastaǵan soń, qazaqtyń batyrlary tus-tustan kirip ketti. Qalmaqty jesir-jebir qylyp shaýyp, shanshyp, talap, shash eteginen oljaǵa qarq bolyp qaıtysypty. Jaýdy jeńip kóńilderi tynǵan soń, arǵyn, naımannyń batyrlary:
-Keshe bizden aıtylmaǵan árýaq, shaqyrylmaǵan uran qalǵan joq. Bári de dánemege jarmady. Ózi jalǵyz bolsa da, bárimizden baq-talaıy joǵary, árýaǵy kúshti eken. Burynǵynyń sózi bar edi «qozy asyǵy deme, qolaıyńa jaqsa, saqa qoı» degen, osyny han kótereıik, - dep atyǵaı-qaraýyldyń ortasyna alyp kelip, aq otaý kóterip, alty qatyn alyp berip, aq kıgizge salyp han kótergen eken.
