Qalmaqqyrǵandaǵy «Qanysh úńgiriniń» tarıhy
PAVLODAR. KAZINFORM – Pavlodardyń Maı aýdanynda «Qalmaqqyrǵan» dep atalatyn tarıhı jer ataýy bar. Kezinde Malaısary, Oljabaı, Jasybaı, Baıan, Edige, Sáten, Shoqpar batyrlardyń jońǵarlarǵa oıran salyp, qalmaqtardy qyryp salǵan XVIII ǵasyrdaǵy tarıhı meken búginde tarıhshylar men arheologter tarapynan az zerttelgeni bylaı tursyn, týrıstik áleýeti turǵysynan da eshkimdi qyzyqtyra almaı otyr.
Bul taýdyń aýqymynda shashyraı ornalasqan Besqarý tóbeshigi, Qaısa ata kesenesi, Sáten Maqysh bulaǵy, Qyzqulaǵan shyńy, Gaýhar bıigi (shyn esimi – Maısary, Malaısary batyrdyń qaryndasy, Qarakereı Qabanbaı batyrdyń jary), Qanysh úńgiri, Qalmaqqyrǵan jazyǵyndaǵy eski zırat-obalardyń qaı-qaısysy bolsyn zertteýge suranyp turǵan oryndar.
Bárinen buryn taýdyń kúngeı jaǵynda ornalasqan Áýlıe úńgirdiń (Qanysh úńgiriniń) ereksheligi kórgen jandy tamsandyrmaı qoımaıdy. Úńgirdi boılap kirip kórdik. Uzyndaý bolǵanymen tar, 5-6 metrden keıin eńkeıip júrýge týra keledi. Ári qaraı 14-15 metrden keıin júrý múmkin bolmaǵan soń keri qaıttyq. Jergilikti azamattar úńgir ornalasqan shoqpar tastyń ekinshi jaǵynan taǵy bir shaǵyn úńgirdi kórsetti. Sóıtsek, úńgirdiń qurylysy shoqpar tastyń kúngeıinen bastalyp, teriskeıdegi ekinshi jaqtan bir-aq shyǵatyn dáliz sııaqty eken. Bir zamandarda bel ortasy qulap, jabylyp qalǵan. Sondyqtan kúngeı jaqtaǵysy ǵana ázirge qoljetimdi. Sonaý almaǵaıyp kezeńde bul jerdi dushpanynan qashqan azamattar panalap, qaýip tóngende ekinshi jaǵynan shyǵyp, sytylyp otyrǵan desedi.
Qazaqtyń mańdaıyna bitken ǵulama ǵalym Qanysh Sátbaev bul jerde 1920 jyly bolypty. Jergilikti jurt soǵan oraı úńgirdi «Qanysh úńgiri» dep te atap ketedi. Shoqpar tastyń eń bıigine shyqqanda aınalanyń barlyǵy alaqandaǵydaı kórinedi. Ońtústik tóskeıde 60 shaqyrymdaı jerde Baıanaýyldyń Qyzyltaý, Sarytaýy qol bulǵasa, ońtústik-batysqa qaraı Toraıǵyr taýlary silemdenip jatyr. Jońǵar shapqynshylyǵy kezinde qazaq jasaqtary osy taýlardyń bıik núktelerine ot jaǵyp, jaýdyń kelgenin jetkizgen eken. Malaısarynyń qaryndasy Maısary joǵaryda aıtqan Gaýhar bıiginen (bir derekterde Qaraýyl tóbe atalady) aınalany sholyp, qaýip kórinse, aǵasyna jaýshy shaptyryp otyrǵan. Máshhúr Júsiptiń jazbalarynda aıtylatyndaı, Baıanaýyl men Qalmaqqyrǵan taýlaryndaǵy qazaq-jońǵar shaıqastary nátıjesinde qazaqtar jeńiske jetip, Saryarqa dalasynyń taǵdyry sheshilgen.
«Qanysh úńgiri» atalýynyń tarıhy da qyzyq. Qanysh Sátbaev 1920 jyldary Baıanaýylda sot bolyp turǵanda osy jerge kelip, bir top qyz-jigittermen alǵash ret dala qazaqtaryna «Eńlik - Kebek» pesasyn qoıady. Akterlerdiń oıynyn buǵan deıin kórmegen jergilikti halyq Eńlik pen Kebektiń sadaq jebesimen atyp óltiriletin jerinde óre túregelip, sahnaǵa basyp kiredi. Sóıtip Espenbet bı (Daırybaı Shashkın oınaıdy) bastaǵan «qaraqshylardy» sabamaq bolyp turǵanda baǵanadan beri «ólip jatqan» qos ǵashyq tirilip ketedi. Muny kórgen jergilikti jylqyshy jigit sol jerde talyp qalypty. Qanysh aǵa bul qoıylymda Kebektiń rólin somdaǵan.
