Qalmaǵambetov Taıjan

Qalmaǵambetov Taıjan (1879-1937) – halyq aqyn, ánshi, sazger.

Қaraғandy oblysynyң Ұlytaý aýdanynda týғan. Aқynnyң әkesi Қalmaғambet elge syıly, Ұlytaý tөңiregine bedeldi bolyp, moldalyқ құrғan taқýa adam bolsa, anasy Meıiz қazaқtyң ұly sazgeri, syrshyl aқyn, қaıtalanbas әnshi Үkili Ybyraıdyң týғan әpkesi edi. Ol balalyқ shaғynda Saryarқa өңirine tanymal Aқan seri, Birjan sal, Shәrke bala, Segiz seri, Balýan Sholaқ tәrizdi әnshi-aқyndarynyң repertýaryndaғy әnderdi aıta jүrip, өzi de әn shyғardy. Al jeke өz shyғarmashylyғynda sýyryp salma aқyndyқ talanty jarқyraı kөrindi. Ol 1926 jәne 1930-1936 jyldary aralyғynda Arқanyң belgili aқyndary Shegen, Bolman, Imanjanmen aıtysқa tүsti. 1934-1936 jyldary halyқ өnerpazdarynyң respýblıkalyқ sletterine, 1936 jyly Mәskeýde өtken қazaқ әdebıeti men өneriniң alғashқy onkүndigine қatysty. Mәskeýde өtken osy onkүndikte «Үlken teatrda» keңes үkimetiniң sol kezdegi kөsemderiniң aldynda alғashқy aқyndar men әnshiler kontsertin bastaý Taıjan Қalmaғanbetұlyna tıdi. Bұl sapardan oralғannan keıin ol Joғarғy Keңestiң Құrmet gramotasymen marapattaldy. Osy kezeңde aқynnyң birneshe shyғarmasy K.Altaıskııdiң aýdarmasymen «Pravda», «Izvestııa» gazetterinde jarııalandy. Jastaıynan әn-jyrғa, sheshendik sөzge әýes bolyp өsken aқynnyң alғashқy өleңderinde aýyl adamdary arasyndaғy қaıshylyқtar, oқıғalar jyrlanady. Al aқyndyқ atyn shyғarғan өleңi ? «Segizden bastap sendeldim» dep atalady. Onyң kөptegen jyrlary bizge jetpegen. Jezқazғan, Қaraғandy, Қarsaқbaı sııaқty өndiris oshaқtaryna jәne «Oktıabr құdireti», «Dem aldym salқyndap», «Men қaıttym Mәskeý baryp» sııaқty keңestik өmirge arnalғan jyrlary bar. Sondaı-aқ aқynnyң birқatar әnderin belgili etnograf, Қazaқstannyң halyқ әrtisi A.Zataevıch jazyp alғan. Keıbir shyғarmalary aқyndardyң jalpy jınaқtarynda jarııalanғan. Al «Taıjan әni», «Ybyraıғa», «Sүıikti Sergo» sııaқty әn-termeleri kүıtabaққa jazylғan. 1937 jyly «halyқ jaýy» degen jalamen atylyp ketken aқynnyң shyғarmalary 1970 jyldardan bastap қana jınaқtala bastady. 1984 jyly «Oı aғysy» degen atpen өleңder men aıtystarynyң jınaғyn S.Bүkirov jaryққa shyғardy. 2004 jyly Almatydaғy «Қazyғұrt» baspasynan K.Salyқovtyң құrastyrýymen Taıjan aқynnyң «Saқ-saқ kүlsin syrnaıym» atty jınaғy jaryқ kөrdi. 2005 jyly Jezқazғan қalasynda aқynғa eskertkish ornatyldy. Sұrasaң meniң atym aқyn Taıjan, Әn-jyrmen alty alashқa jaıғan atyn Tөgilgen syrnaıymnyң sazdy үnine, Қalyқtap aspanda aққý aınalatyn. Men emes jaby jortaң, tekiregiң, Jeti ordan қatar salsa sekiremin. Қııalym өleң-jyrdyң topan sýy, Қaınary әsem әnniң kөkiregim ? dep, jyrlap өtken aқynnyң shyғarmalaryn ғylymı tұrғyzdan zertteý, zerdeleý bүgingi kүnniң enshisinde. Derekkөzi: Rahysh Nәshkenқyzynyң «Ұlytaýғa taғzym» kitaby, «Қazaқ әdebıeti» entsıklopedııalyқ anyқtamalyғy