Qaldyqtan qunarǵa: bıogýmýs óndirisi ne beredi?
ASTANA. KAZINFORM – Jyl saıyn álemde azyq-túlik qaldyqtarynyń mólsheri artyp otyr. Sondyqtan birqatar memleket ony qoqys alańyna jibermeı, qaıta óńdep, tyńaıtqysh retinde aýyl sharýashylyǵynda qoldaný tájirıbesin jolǵa qoıǵan. Bul – Qazaqstan úshin de ózekti taqyryp. Kazinform agenttiginiń analıtıkalyq sholýshysy muny sarapshylarmen birge zerdeledi.
Qoqysqa ketken qor
Ár óńirde azyq-túlik qaýipsizdigin qamtamasyz etýge jaýapty mekemeler jumys isteıdi. Olardyń basty mindeti – oblys turǵyndaryn azyq-túlikpen úzdiksiz qamtyp, maýsymdyq tapshylyqtyń aldyn alý. Osy maqsatta mekemeler jyl saıyn memleket qarjysyna myńdaǵan tonna jemis-jıdek pen ózge de azyq-túlik satyp alyp, ony arnaıy qoımalarda saqtaıdy ári halyq suranysyna qaraı áleýmettik dúkenderde satady. Alaıda kóktem aıynda bul júıe jıi synǵa ushyraıdy.
Máselen, eki jyl buryn Qyzylorda oblysynda «Baıqońyr» áleýmettik kásipkerlik korporatsııasy turaqtandyrý qory arqyly alynǵan azyq-túlikti jaramsyz dep tanyp, qoqys polıgonyna shyǵarýǵa májbúr boldy. Nátıjesinde 126 tonna kókónis pen jemis qoqys alańyna tastaldy.
Atalǵan jaǵdaıdan keıin qoǵamda azyq-túlik qaldyǵyn tıimdi paıdalaný qajettigi aıtyla bastady. Alǵashynda jaramsyz dep tanylǵan ónimdi mal azyǵy retinde qoldaný usynylǵanmen, sarapshylar bul tásildiń sanıtarlyq talaptarǵa saı kelmeıtinin eskertedi. Shirigen azyq-túlikti jem-shóp retinde paıdalaný úı janýarlarynda aýrý qozdyrǵyshtardyń asqynýyna ákelýi múmkin, al mundaı ónim adam densaýlyǵyna zııan. Sondyqtan mamandar qaldyqty qaıta óńdep, tyńaıtqysh retinde paıdalaný – ekologııalyq turǵydan da, ekonomıkalyq jaǵynan da eń tıimdi sheshim degen pikirge kelip otyr.
Qaldyqtan tyńaıtqysh óndirý: bıogýmýstyń tıimdiligi qandaı?
Qazaqstanda bıogýmýs óndirý bastapqy kezeńde tur. Alaıda áleýetti tolyq paıdalanýǵa qajetti ınfraqurylym, memlekettik qoldaý tetikteri men halyqqa arnalǵan túsindirý jumystary jetkiliksiz. Soǵan qaramastan salaǵa ǵylymı turǵyda úles qosyp júrgen mamandar bar.
Solardyń biri – professor Raýshan Nurymova. Qorqyt ata atyndaǵy Qyzylorda ýnıversıtetiniń «Agrarlyq tehnologııalar» bilim berý baǵdarlamasy boıynsha qaýymdastyrylǵan professory bıogýmýs óndirisin jan-jaqty zerttep qana qoımaı, onyń tıimdiligin tájirıbe júzinde dáleldegen.
– Mıneraldy tyńaıtqyshtar hımııalyq elementterge negizdelse, mıkrobıologııalyq tyńaıtqyshtar tiri mıkroaǵzalardyń belsendiligi arqyly topyraq qunaryn arttyrady. Al ósimdik pen janýar qaldyqtarynan alynatyn kóń, kompost jáne bıogýmýs organıkalyq tyńaıtqyshtar sanatyna jatady. Ekologııalyq taza ónim alýda olardyń mańyzy zor. Sonyń ishinde bıogýmýs – eń tıimdi ári qaýipsiz tyńaıtqysh, – deıdi professor.
Ǵalymnyń aıtýynsha, ýnıversıtetke qarasty botanıkalyq baqty qaıta jandandyrýda dál osy ádis kómektesken. Ol úshin kalıfornııalyq qyzyl shylaýshyn paıdalanylǵan. Qurttan alynatyn bıogýmýs kez kelgen egin men baý-baqshanyń ónimdiligin arttyrady.
– Kalıfornııalyq qyzyl qurt – zııansyz, kútimi jeńil shylaýshyn. Ony arnaıy jáshikterde nemese baqshadaǵy naýalarda ósirýge bolady. Eki sharshy metr aýmaqtan jylyna bir tonnaǵa deıin bıogýmýs alýǵa múmkindik bar. Eń bastysy – ylǵaldy saqtaý. Qurttar azyq talǵamaıdy, ósimdik pen tamaq qaldyqtarynyń barlyǵyn qara shirindige aınaldyrady, – deıdi R. Nurymova.
Ǵalym óndiriste «Eisenia fetida» dep atalatyn kalıfornııalyq qyzyl shylaýshyn túrin qoldanǵan. Bul qurttyń kóbeıý jyldamdyǵy joǵary ári qaldyqty óńdeý merzimi qysqa. HH ǵasyrdyń 50-jyldarynan bastap AQSh-ta selektsııalanǵan shylaýshyn kádimgi jaýynqurtyna qaraǵanda áldeqaıda ónimdi. Sondyqtan bıogýmýs óndirýde eń tıimdi sanalady.
– Gýmýs tabıǵı jaǵdaıda jer betinde 30-40 jylda bir santımetr ǵana túziledi. Al bıogýmýs arqyly biz 7-8 aıda topyraqty qalpyna keltire alamyz. Tipti qunarsyz jerdiń ózinen ónim alýǵa múmkindik bar, – deıdi professor.
Álem tájirıbesi men Qazaqstandaǵy bıogýmýs óndirisi
Álemdik tájirıbede bıogýmýs óndirisiniń ónimdiligi dáleldengen. Mysaly, AQSh-taǵy WormFarm kompanııasy azyq-túlik qaldyqtaryn vermıkomposttaý ádisi arqyly bıogýmýsqa aınaldyrady. Tehnologııa joǵary sapaly organıkalyq tyńaıtqysh alýǵa jáne qaldyq kólemin azaıtýǵa kómektesedi. Ulybrıtanııadaǵy «Loopbioproducts» kompanııasy qaldyqtardy qaıta óńdep, ósimdikterge arnalǵan turaqty tyńaıtqyshtar shyǵarady. Kanadada da organıkalyq qaldyqtardy bıogýmýsqa jáne basqa ekologııalyq taza ónimderge aınaldyrýǵa arnalǵan ınnovatsııalyq tehnologııalar damyǵan.
Elimizde de osy baǵyttaǵy jumysqa qajetti áleýet bar. Degenmen, onyń óndirisi QR Aýyl sharýashylyǵy mınıstriniń 2024 jylǵy 22 qańtardaǵy №26 buıryǵymen bekitilgen «Tyńaıtqyshtardyń qaýipsizdigine qoıylatyn talaptar» tehnıkalyq reglamentimen retteledi. Ekologııa jáne tabıǵı resýrstar mınıstrliginiń habarlaýynsha, óndiris úshin arnaıy ruqsat kerek.
– Atalǵan reglament mıneraldy, organıkalyq jáne organomıneraldy tyńaıtqyshtar men topyraq jaqsartqysh zattardyń óndirisi, saqtalýy, tasymaldanýy jáne kádege jaratylýynyń barlyq kezeńindegi qaýipsizdik talaptaryn belgileıdi. Qaldyqtardy qaıta óńdeý qyzmetin júzege asyrý úshin qorshaǵan ortaǵa emıssııalarǵa ruqsat alý qajet, – delingen vedomstvonyń resmı jaýabynda.
Tamaq qaldyqtarynan tyńaıtqysh óndirý ekologııalyq turǵydan birqatar artyqshylyq beredi. Degenmen, bul úderis belgili bir ekologııalyq táýekelderdi eskerýdi qajet etedi.
– Polıgondardaǵy organıkalyq qaldyqtardyń azaıýy metan gazynyń bólinýin tómendetedi jáne topyraq quramyn jaqsartady. Alaıda tamaq qaldyqtarynan tyńaıtqysh óndirý kezinde parnık gazdarynyń bólinýi, topyraq pen sýdyń aýyr metaldarmen jáne patogendi mıkroorganızmdermen lastaný qaýpi bar. Ashyq aýada komposttaý kezinde kúkirtsýtek pen ammıak aerozoldarynyń túzilýi múmkin. Osy talaptar saqtalǵan jaǵdaıda ǵana bul ádis ekologııalyq qaýipsiz ári turaqty sheshim bolyp sanalady, – delingen jaýapta.
Ekobelsendi Aısulý Qunanbaeva muny quptaıdy. Onyń aıtýynsha, bıogýmýs óndirisin durys damytý úshin arnaıy memlekettik baǵdarlama qajet.
– Bıoqaldyqtarǵa tek tamaq qaldyqtary emes, baý-baqsha men saıabaqtardaǵy japyraqtar men butalar da jatady. Polıgonǵa kómilgende shirý protsesinde metan jáne kómirqyshqyl gazy bólinedi, bul klımatqa áser etedi. Sondyqtan qaldyqtardy bıogaz nemese bıogýmýsqa aınaldyrý arqyly ekologııalyq ári ekonomıkalyq paıda tabýǵa bolady. Tek barlyq qadamdardy eskerý kerek, – deıdi ol.
Sarapshylar Qazaqstan aýyl sharýashylyǵy salasynda osyndaı jańa baǵyttardy engizse, ekologııalyq ári ekonomıkalyq máselelerdiń sheshimi de júıelene túsetinin aıtady.