Іlııas Omarov jaıly bir úzik syr
El aýzynda aty ańyzǵa aınalǵan asa syıly azamatymyzdyń biri - memleket jáne qoǵam qaıratkeri Іlııas Omarov edi.
Іlııas aǵamyzdyń san qyrly sıpatyn oı tarazysynan ótkizsek, ol kisi asa bir taza, kirshiksiz adamgershilik ıesi, halqynyń qamyn oılap, sheksiz súıispenshilikke ıe bolǵan adam bolatyn.
Tazalyqtan, baýyrmaldyqtan, aınymas meıirimdilikten jaralǵan ol ádiletke, joldastyqqa, dostyqqa kir juqtyrmaıtyn. Úlkender qatarynda kishi emes, kishiler qatarynda úlken emes bir jan edi-aý!
Ámir ete bilmeıtin, buıryqqa súıene bermeıtin ar-uıat adamy únemi dostyq pen baýyrmaldyqty maqsat ete bilgen.
Kóńili sergek, oıy alǵyr, aqylgóı dana azamattyń rahattana kúletin kúlkisi de erekshe edi-aý!? Onyń jaıdary júzi, jarqyraǵan kereqarys mańdaıy, nurly kózi bar bolmysyn ashyp turatyn, - dep qarııalar eske alady.
Jýyrda Qazaq radıosynyń altyn qoryndaǵy budan on bes jyl buryn daıyndalǵan bir habardyń úntaspasyn taýyp tyńdap kórsek, ár jaǵynan keshe ǵana ómirden ótken jazýshy aǵamyz Dinash Nurmaǵambettiń daýysy estiledi, ári qaraı Qazaqstannyń halyq jazýshysy Ǵafý Qaıyrbekovtyń qoǵam qaıratkeri Іlııas Omarovtyń týǵanyna 80 jyl tolýyna oraı sóılegen sózimen jalǵasady.
Kezinde «Halyq keńesi» gazetine shyqqan «Janymdaı jaqsy kórgen jaqsy aǵa» degen maqalany Ǵafý aǵamyz aına-qatesiz úntaspaǵa oqyp beripti. Ǵafań Іlııas Omarovty jerleý rásimine qatysqan halyq jazýshysy Ǵabıt Músirepovtyń tebirenip, qatty qaıǵyrǵany jaıly bylaı deıdi:
«Іlııas egizimniń syńary edi, men sodan aıyrylyp turmyn» degende Ǵabekeń teńselip baryp áreń túzeldi. Men minberden súıep túsirdim de kóleńkeli terektiń túbine kelip otyrdyq. Ǵabeń «úH» dep demin aldy,- dep áńgimesin ári jalǵastyrady:
- Bul qazaqta altaýdyń bireýi edi, ózgesin aıtýǵa bolmaıdy, ony eshkim suramaıdy da, - dedi. Maǵan ne mańaıdaǵylarǵa emes, kózge kórinbeıtin bireýge aıtqandaı edi. Sonda men onyń ne sóz ekenin túsingem joq. Biraq oıymnan ketpeı qoıdy. Keıin kóp ýaqyt ótkende Ǵabeńniń esine salǵanymda anyq emes, jaı jobalap qana ańǵartý retinde birer aýyz sóz aıtqan: - Sen jumyrtqany bilesiń ǵoı, sonyń ishindegi sary ýyzdy bilesiń. Halyqtyń ózi bir tuqym bolsa, sonyń da ýyzy bolady, ol turǵanda eshteńe qurymaq emes. Ol ýyzdy az ǵana adamdar quraıdy, ony tiri pendege bildirmeıdi, ony qudaıdan basqa eshkim biletin nárse emes. Olar endi rý, týys, aýyl degendi bilmeıdi, tek ultty ǵana biledi, esińde bolsyn, bul ózin-ózi saqtaýdyń eń joǵarǵy túrine jatady, olardyń túptilikti tizimi, ne esimi bolmaıdy. Biri ólse biri týyp almasyp jatady,- dep tuspaldap qana ańǵartqan edi jáne óziiniń de oǵan qosyla almaıtynyn bildirgen edi. Men odan saıyn ǵajaıyp jumbaq ishinde qalǵandaı boldym. Áli solaımyn, «áne, uly adamdar solar» dep Іlekeń, Ǵabeńderdi eske alǵan saıyn solardy kórgen ómirime qanaǵat etemin».
Ǵabıt Músirepov bala kezinen Іlekeńmen birge ósken, naǵashyly -jıendi týystyǵy bar bolatyn.
Shyndyǵynda da halyq bir tuqym bolsa, Іlııas aǵamyz sonyń ýyzy, uıytqysy edi-aý....
Men Іlııas Omarov jaıly oı tolǵaý úshin arnaıy kitaphanaǵa baryp kóp izdendim.
«Aǵa týraly aqıqat» degen maqalasyn oqyp kóp jaǵdaıǵa qanyq boldym. Saýda komıssarynyń orynbasary, Qyzyljarda obkomnyń birinshi hatshysy bolǵan kezinde Іlııas Omarov Hamza aǵamyzǵa bar jaqsylyǵyn aıamapty. Maqala sońynda avtor: «Іlııas Omarov uly adam, ol adam jalǵyz maǵan ǵana jaqsylyq istedi me eken? Joq! Ol kisiniń qanatynyń astynda qııaǵa qulash urǵandar jetkilikti. Jalpaq qazaq eline jaqsylyǵyn bylaı qoıǵanda, kip-kishkentaı Qyzyljar tóńireginde kórinbeı júrgen talaı daryndardyń baǵyn ashyp, bolashaǵyna jol siltedi. Anaý Ahmetjan Nurtazın, Zeınel-Ǵabı Imanbaev, sheshen qyzy Raısa Qalımatova bári de Іlııas aǵanyń aldynda boryshty.
Іlııas Omarov tarıhı tulǵa. Ol atasy Kenesarydaı, aǵasy Maǵjan Jumabaevtaı «elim» dep eńirep ótken er edi», - degen eken.
Men osy bir joldardy oqı otyryp oıǵa qaldym. Hamza aǵamyz búkpesiz shyndyqty aıtypty. Jańaǵy aty atalǵan adamdardyń ishinde meniń ákem Qazaqstan Jazýshylar Odaǵynyń múshesi, 19 kitaptyń avtory , balalar jazýshysy Zeınel-Ǵabı Imanbaevtyń da esimi erekshe atalypty. «Jaqsynyń jaqsylyǵyn aıt, nury tasysyn» dep halqymyz beker aıtpaǵan ǵoı.
Memleket jáne qoǵam qaıratkeri Іlııas Omarov Soltústik Qazaqstan oblysynyń ákimi bolyp turǵan kezde Sergeev aýdanyna qarasty Ortaqkól degen aýyldan jas qalamger shyǵypty, hal- jaǵdaıyn bileıik,- dep izdep kelip, bir bólmeli úıde bala-shaǵasymen turyp jatqan ákeme: «jazýshynyń jazý, qonaq, as bólmeleri bolý kerek» dep aǵashtan qıyp úı salǵyzyp bergeni kisiligi emes pe?!
Osydan keıin ákemniń jylma-jyl kitabynyń shyǵýyna járdem bergen Іlııas, Ǵabıt jáne Sábıt aǵalarymyz ekenin qalaı aıtpasqa?!...
Bizdiń eldiń azamattaryna qamqor bolyp, shyǵarmashylyq adamdarynyń qanattanýyna asa qamqorlyqpen janashyrlyq tanytqan «elim, halqym» dep kúsh-jigerin aıamaǵan asyl adamnyń ólsheýsiz eńbegi ǵoı bul...
Osy oraıda 1968 jyly Qazaqtyń Abaı atyndaǵy opera jáne balet teatrynda ótken Ǵabıt Músirepovtyń lıberettosy boıynsha jazylǵan Evgenıı Brýsılovskııdiń «Qyz Jibek» operasynyń myńynshy qoıylymynda sol kezdegi Mádenıet mınıstri Іlııas Omarovtyń merekelik baıandamasynyń mazmuny bylaı edi:
«Biz búgin týǵan ónerimizdiń ómirindegi eń bir ardaqty merekege , qazaqtyń tuńǵysh operasy «Qyz Jibektiń» myńynshy spektakline jınalyp otyrmyz. Osydan otyz tórt jyl buryn ǵasyrlar boıy dalany kúńirentip kelgen kúı men halqymyz úshin jańa mazmundy sıpat alyp mýzykalyq opera teatrynyń shymyldyǵy kóterildi. Qazaqtyń tuńǵysh operasy dúnıege keldi. Qazaq halqy ejelden jyrlap kelgen dostyq pen mahabbattyń, erlik pen izgiliktiń dastanyn qazaq kókiregin kúmbirletken án-kúıdi qoldaný arqyly operamyz qalyptasty. Qazir qazaq operasy irgeli óner. Áýeli shymyldyǵyn Qyz Jibek pen Tólegen kótergen sahnaǵa Er Tarǵyn, Abaı, Birjan men Sara, batyr Amangeldi, onyń batyr urpaǵy Tólegen Toqtarov shyqty. Bizdiń nebir arys azamattary ónerimen halqyna belgili boldy. Bul spektaklder tek qana qazaq sahnasynda ǵana emes, kórshiles respýblıkalar, sondaı-aq Máskeý sahnasynda oryndaldy. Qazaqstan óneri men ádebıetiniń Máskeýdegi onkúndiginde «Qyz Jibek» operasyna keremet qol shapalaqtady, halyq tik turyp rızashylyqtaryn bildirip jatty. Bul qazaqtyń ulttyq ónerine artqan zor úmiti edi. Sodan bastap qazaq mýzykasy álemniń talaı sahnasyn dýyldatty. «Qyz Jibek» óziniń otyz tórt jyldyq sahnalyq ómirinde qazaq óneriniń maqtanyshy boldy. «Qyz Jibek» tek opera ánshilerine ǵana emes, kórermenderge de tárbıelik máni bar dúnıe boldy. «Qyz Jibek» operasynyń otyz tórt jyl ishinde myń ret sahnaǵa shyǵýy kórermenderdiń ystyq yqylasynan dese de bolǵandaı. Bul ulttyq úlken meıram. Osy spektakldiń kompozıtory Evgenıı Grıgorevıch Brýsılovskııge, lıberettosyn jazǵan Ǵabıt Músirepovqa shyn júregimizden alǵysymyzdy aıtamyz.
Qyz Jibek rolin alǵash oryndaǵan halqymyzdyń súıikti ánshisi Kúlásh Baıseıitova bastaǵan ánshiler qaýymyna myń alǵys deımiz. Dál qazir aramyzda joq aıaýly Kúlásh Baıseıitovany, Manarbek Erjanovty, Jumat Shanındy, baletmeıster Aleksandrovty, ataqty narkom Temirbek Júrgenovty eske alýdy boryshymyz dep sanaımyz».
Asa sheshendikpen sheshile sóılegen Іlekeńniń úni sańqyldap, kórermenniń júregine jol tapqany jaıly kezinde jeke muraǵattarda da jazylǵan.
Іlııas Omarov alǵash poezııaǵa kóp kóńil bólgen, ol kisi shabyttan týǵan birer aýyz óleńdi qaǵaz betine túrtip te qoıatyn: Sondaǵy: «Erdiń sıpaty» degen óleńinde:
Oıy bar naızaǵaıdaı jarqyldaǵan,
Jiger bar alyp-ushyp qarqyndaǵan.
Ómiri ot sekildi janǵan órlep,
Júırikteı órge shapsa alqynbaǵan,- deıdi. Osy shýmaq Іlekeńniń óz bolmysyn qaǵaz betine túsire qoıǵandaı áserli.
Memleket jáne qoǵam qaıratkeri Іlııas Omarovtyń ómir jolyna kóz júgirtsek:
Іlekeń 1912 jyly 1 qazanda Qostanaı oblysy Sarykól aýdanyna qarasty Jazybı aýlynda týǵan. Ol ákesi Dilimnen týmaı jatyp jetim qalyp, ákesiniń aǵasy Omardyń qolynda tárbıelenedi. Іlııas Omaruly sol óńirdiń ulaǵatty ustazy Beket Ótetileýovtyń jón nusqaýymen Qostanaıdaǵy Kazkommýnany bitiredi. Odan soń 1933 jyly Táshkenttegi Orta Azııa Josparlaý ekonomıkalyq ınstıtýtyn úzdik bitirip, Qyzylorda qalasyndaǵy saýda tehnıkýmynyń dırektory bolady. Sodan saýda mınıstrine deıin kóteriledi.
Іlekeń 1945 jyly Qazaq SR Mınıstrler Keńesi tóraǵasynyń orynbasary, odan keıin Shyǵys Qazaqstan oblystyq partııa komıtetiniń hatshysy bolady.
1955-67 jyldar aralyǵynda Іlııas Omaruly Soltústik Qazaqstan oblystyq partııa komıtetiniń hatshysy, «Qazaqfılm» kınostýdııasynyń dırektory, Mınıstrler komıteti keńesiniń apparatynda keńesshi, Josparlaý komıtetiniń tóraǵasynyń birinshi orynbasary qyzmetkerin atqardy.
1967 jyldyń kókteminen ómiriniń sońǵy kúnine deıin Mádenıet mınıstri boldy.
Jazýshy Ǵabıt Músirepov: «Іlııas Omarov jıyrma jasynan qoǵamdyq isterge aralasty. Eseıe kele eki ret mınıstr, eki ret oblystyq komıtettiń sekretary boldy», - dep otyratyn.
Ata-anasynan bala kezinen aırylǵan Іlııas balalyq shaǵynda ınternatta turyp kóp qıyndyq kórdi. Talaby taýdaı bala kóp oqydy, ádebıet pen ónerge jany jaqyn boldy. Ol kisi saýda mınıstri bola júrip ádebıet pen óner týyndylaryna syn aıtty. Qazaq óneriniń gúldenýine atsalysyp Respýblıkalyq estrada-tsırk stýdııasy, «Gúlder» ansambli, Qazaq tsırkiniń ashylýyna, sondaı-aq «Qyz Jibek» fılminiń ómirge kelýine Іlııas Omarov tikeleı basshylyq etti.
Qostanaıdaǵy balalar jáne jasóspirimder saraıy, kezindegi «Hımık» mádenıet saraıy Іlekeńniń tikeleı aralasýymen ashyldy.
Іlııas Omarov 1944 jylǵy jeltoqsanda Almatyda Respýblıkalyq aqyndar aıtysyn uıymdastyrdy.
Qazaqtyń Memlekettik Qyzdar pedagogıkalyq ınstıtýty men Qurmanǵazy atyndaǵy memlekettik konservatorııanyń ashylýyna atsalysty.
Іlekeń 1958 jyly Máskeýde ótken Qazaqstan ádebıeti men óneriniń onkúndiginde uıymdastyrý sharalaryna belsene aralasty.
Іlııas Omarov 1949 jyly jaryq kórgen «Qazaq SSR-y tarıhynyń» tolyqtyrylǵan ekinshi basylymyna redaktor boldy.
Ermahan Bekmahanovtyń qazaq halqynyń shyn mánindegi tarıhyn ashyq jazýyna, Kenesary, Naýryzbaı batyr jaıynda aqıqattyń aıtylýyna, Qajym Jumalıevtyń Isataı men Mahambet jónindegi qujattaryn bastyrýǵa uıytqy boldy.
1951-52 jyldary «ultshyldardy qoldaýshy» degen naýqanshyl aıyppen Ortalyq komıtettiń quramynan shyǵarylyp, Іlııas Omarov aqtalyp shyqty.
Іlııas Omaruly aqyn-jazýshylardyń dos-jarany ǵana emes, ózi de qarymdy qalamger edi. Onyń qalamynan «Ádebıet jaıly oılar»,/1962/, «Oqyrman kózimen /1967/, «Serpin», «Shabyt shalqary», «Tolǵamdar» jınaqtarymen qosa Іlııas Omarovtyń týǵanyna 80 jyl tolýyna oraı «Іlııas Omarov» degen estelik jınaq jaryq kórdi.
Іlııas Omarov úlken synshy, jalyndy pýblıtsıst bolatyn. Ýaqytynyń azdyǵyna qaramaı birneshe syn kitaptaryn da jazǵan.
Ǵabıt Músirepovtyń «Oıanǵan ólke», Leonovtyń «Orys ormany» romandaryna alǵash pikir jazǵan. Іlekeń shyǵarmanyń áleýmettik-fılosofııalyq oıyn ashýǵa qundy pikir aıtatyn.
Іlııas Omaruly jańadan týar bastaý bulaǵyn alystan kóretin kóregendigi bar boljampaz edi. «Keń oıla, keń bol!» dep jıi aıtatyn.
Іlekeń asa qarapaıym jan edi. «Áýezovten myqty emespiz, biraq ol kisiniń ózi de olaı deı qoımas edi», - dep sypaıy ǵana silteý jasaıtyn. Keıin bir inileri: «Іleke, jurt sizdi el aǵasy dep syılaıdy. Bári dos kóredi. Sizdiń dushpandaryńyz bar ma? - degende «Meniń dushpanym, jibergen qatelerim. Qatemdi túzeý dushpanymdy muqatýym sekildi sezim beredi», - dep jymıǵan.
Іlııas Omaruly Qoja Ahmet mavzoleıi, Otyrar qazbalary, eski medreseler arhıtektýrasy jáne taǵy basqa tarıhı eskertkishterdi saqtaýǵa kóp qamqorlyq etti.
Qoǵam qaıratkeri 1970 jyly shildeniń on toǵyzynda aýyr naýqastan qaıtys boldy. Іlekeńniń sońǵy haty «Paryz» degen taqyryppen «Qazaq ádebıeti» gazetinde basyldy. Onda: - Men týǵan halqymnyń mádenıetin janymdaı jaqsy kórgen adammyn. Halyq bar jerde mádenıet bar, mádenıetti ushqyndatatyn, ony mazdatatyn mádenıetke degen durys kózqaras. Keıingi kezde qatty oılanyp júrgenim - qazaqtyń án, óleń mádenıeti bolatyn. Anaý tolyp jatqan epos, tarıhı dastandarda qanshalyqty iri, onyń ishinde qaharman beıneler kezdesedi. Osynyń barlyǵy án-kúılerdiń jan tebirenter keıipkeri bolmady degenge senbeımin. Osy taqyrypqa eńbek jazam dep em, úlgermeı ketip baram. «Jas keldi. Zaman ózgerdi» demekshi, osy taqyryp árýaqyt este saqtalsa, ony oryndaý keler urpaqtyń boryshy!- dep Іlııas Omarov jazyp ketken.
Otbasynda jubaıy Gúlshat ekeýi Engelsına, Almıra, Dıas, Temirlan atty ul-qyz ósirgen Іlııas Omaruly Myrjaqyp Dýlatpen atalas, ájesi Tólebıge jıen, ózi jıenshar bolyp keletin. Іlııas aǵamyzdyń uly Dıas kóp jyl boıy Qazaq radıosynda sportkommentator bolyp jemisti eńbek etti.
Jazýshy Ǵabıt Músirepov halqymyzdyń uıytqysy bola bilgen Іlııas Omarov jaıly: «qazaqtaǵy altaýdyń biri edi» dep egile kúrsingeni beker emes. Búginde kóz kórgenderdiń «shirkin, mınıstr Іlııas Omarovty aıtsaıshy! Qazaq mádenıetine Temirbek Júrgenovten keıin dál sondaı jaqsylyq jasaǵan adam neken-saıaq», - dep eske alatyn kezderi de jıi kezdesedi.
Іlııas Omarov qandaı maqsatqa ıe bolsa da jaratylysy, jan-dúnıesi, júrek lúpili «qazaǵym, qaıran halqym» dep soqqany ras. Іlııas Omarov alyptar leginen oryn alǵan asyl tulǵa. Jan-jaǵyna nur tógip turatyn ǵarysh shyraqtarynyń birindeı qasıet daryǵan Іlııas Omaruly ǵajaıyp dana adam edi. Ol ashyq daýysymen bappen shegeleı sóıleıtin, sóılegende aldyna jan salmaıtyn sheshen bolǵan desedi.
Іlııas Omaruly halqy qurmet tutyp ótken arqasúıer asqar taýdaı azamat edi, mańdaıǵa sırek bitken qoǵam jáne mádenıet qaıratkeri bolatyn. Ol kisiniń jibek minezi, maıda sózi, jumsaq daýysy, aǵalyq aqyl-keńesi jaıly kózkórgen úlkender jıi eske alady. Óz kezinde aqıyq aqynymyz Qasym Amanjolov:
Omaruly Іlııas siz ekensiz,
Oılanarsyz, tolǵanyp is istersiz,
Kúısiz ómir sekildi óleńim bar,
Keı jerlerin ózińiz túzetersiz
Jasap kórgen emespin sóz saýdasyn,
Tebirengennen tereńnen shyǵar daýysym,
Týǵan eli óleńnen quıa salǵan,
Aldyńyzda otyrǵan mynaý Qasym, - dep jeti aýyz jyr arnapty, osydan keıin Іlııas Omarov sol kezdegi qalalyq Keńester tóraǵasy Ǵafız Aıbasovqa buıyryp, Qasymǵa úı bergizipti.
Bermeseń bermeı-aq qoı baspanańdy,
Sonda da tastamaımyn astanamdy,- dep otty jyrlaryn kópshilikke jarııa etken Qasymǵa úı berilgende qýanyshynda shek bolmapty. «Jaqsydan sharapat» degen osy da.
Adam balasyn alalaı bilmeıtin naǵyz azamat, barlyq ultqa baýyrmal, jany jaısań, júregi jomart, qandaı jaǵdaıda da baısaldy qalpynan aınymaıtyn asa sabyrly asyl jan edi Іlııas!
Ómiriniń sońǵy kezinde kóńilin surap barǵan adamdarǵa óziniń daǵdyly ádetinen jańylmaı «ár adamda súıekpen ketetin bir-bir sirnikti aýrýy bolady, ondaı aýrý ańshynyń ıti sııaqty, ket dese de ketpeı, aıaqqa oralyp qyńsylap tyǵyla túsetin bir pále» dep jaýap beretin.
«Jaqsynyń aty, ǵalymnyń haty ólmeıdi» degen eken Buhar jyraý.
Іlııas Omarov kónekóz qarııalar aıtatyn «aqyl, qaırat, júrekti birdeı usta, sonda ǵana bolarsyń elge nusqa»- deıtin ata sózin tý etken armany alys, maqsaty asqaq memleket qaıratkeri, daryndy qoǵamtanýshy, ádebıet, óner zertteýshisi, aqyldy aǵa, qamqorshy ustaz edi.
Memleket jáne qoǵam qaıratkeri Іlııas Omarovtyń esimi máńgilik el esinde...
Altyn Imanbaeva, Qazaqstannyń eńbek sińirgen qaıratkeri, QR Mádenıet qaıratkeri, Qazaqstan Jýrnalıster odaǵy syılyǵynyń laýreaty, Qazaq radıosynyń «Altyn qor» bóliminiń jetekshisi.