Ǵasyr zulmaty
Zulmat, zulymdyq – «qara túnek» degen maǵyna beredi. Sańylaýsyz, sáýlesiz, soqyr qarańǵylyq. Kúshteý, qınaý, qyryp-joıý, zorlyq-zombylyq jasaý, adam óltirý degen maǵynasy da bar. Aıdyń nury, juldyzdyń jaryǵy túspeıtin túpsiz qarańǵylyqta japanda jalǵyz qalǵan adamnyń boıyn qorqynysh bıleıtini sııaqty, zulymdyq ta eldiń boıyna úreı bolyp enedi, sóıtip súıekke sińedi.
Zulymdyq – qoldan jasalady, zulmatty uıymdastyrǵan zalym bolady, al zobalańǵa ushyraǵan jurt «mazlum» atalady. Bul oraıda «mazlum» – qazaq halqy, al «zalymnyń» Stalın ekeni belgili.
Alasapyranǵa toly ótken ǵasyrdyń basy qazaqqa alapat apat ala keldi. «Jut jeti aǵaıyndy» demekshi, halqymyzdyń basyna tóngen tóńkeris, ujymdastyrý, alapat ashtyq jáne jappaı qýǵyn-súrgin sııaqty zulmat jurtymyzdyń jartysyn jalmady. Aq pen qyzyldyń arpalasynan keıingi jıyrmasynshy, otyzynshy jyldardyń basyndaǵy alapat ashtyqta qaımana qazaq qynadaı qyryldy. Adamdy adam jegen almaǵaıyp zaman boldy. Osylaısha tutastaı bir urpaqtyń ósimi úzilip qaldy. Ashtyqty tereńdete túsken tárkileý naýqany da halqymyzǵa aýyr tıdi. 1928-1929 jyldary asqan qatygezdikpen júzege asyrylǵan bul dúrbeleń «asha tuıaq qalmasyn» degen qyzylkeńirdek uranǵa ulasty. Qazaqtyń qolynda tigerge tuıaq qaldyrmaýdy kózdegen zulymdyq ujymdastyrý naýqanyna ulasty. Eldiń dástúrli sharýashylyǵyna jasalǵan bul qastandyq qolynda maly bar aýqatty baılar men jalpy jurttyń shekara asýyna sebep boldy. Údere kóshken olardyń kópshiligi qyzyl áskerdiń qolynan mert bolyp, kómýsiz qalǵan súıekteri saı-salada shashylyp qaldy. Buǵan halqymyzdyń aqyl-oıyn, jurtqa basshy bolǵan Alash arystaryn – ult zııalylaryn qynadaı qyrǵan 1937-1938 jyldardaǵy saıası qýǵyn-súrgin jalǵasty. Qylyshynan qan tamǵan qyzyl qyrǵyn qazaqty qaımaǵynan aıyrdy. Jurttyń jadyn, eldiń tarıhı sanasyn qalyptastyrýǵa qapysyz qyzmet etken qabyrǵaly qaıratker uldary qýǵynǵa ushyrap, ulttyń ımmýnıteti álsiredi. Sondyqtan qazaq halqynyń jurt retinde jer betinen joıylyp ketý qaýpi týǵan bul zobalań jyldar jońǵar shapqynshylyǵynan keıingi eń bir qasiretti kezeń boldy. Muny kóptegen zııalylar ultqa jasalǵan «genotsıd» dep baǵalaıdy. «Etnotsıd» dep baǵalaıtyndar da bar. Biz «zulmat jyldar» dep atadyq.
Qazaq dalasyn sharpyǵan ashtyq týraly sóz qozǵaǵanda, biz kóp jaǵdaıda 1921 jylǵy asharshylyqty nazardan tys qaldyryp jatamyz. Bolashaqta osy máselege tarıhshylar keńinen toqtalyp, ashtyqtyń sebep-saldaryn tolyqqandy zerdelese, qazaq halqynyń demografııasy, áleýmettik jaǵdaıy, bir sózben aıtqanda, ótken ǵasyrdyń basyndaǵy kúrdeli kezeńniń tutas tarıhy óz baǵasyn alar edi. Osy jyldary Orynbor, Aqtóbe, Bókeı, Oral jáne Qostanaı gýbernııalary ashtyqtan qatty zardap shegip, sonyń saldarynan elimizdiń batysy men soltústik óńirlerinde mıllıondaǵan adam qaıtys boldy. Sóıtip halyqtyń 30 paıyzy qyryldy. Jyǵylǵanǵa judyryq, el ishin ashtyqpen qatar súzek, tyrysqaq, oba aýrýlary jaılap, aıaǵy aýyr jutqa aınaldy. Seńdeı soǵylyp sendelgen halyq qaıyrshylyq kúıge túsip, qynadaı qyryldy. Mysaly, bir ǵana Qostanaı gýbernııasynda ashtyq pen aýrý saldarynan halyqtyń 75%-ǵa jýyǵy kóz jumdy. Halyq qolyndaǵy bar malynan aıyrylyp, asharshylyqqa ushyrap, toz-tozy shyqty.
Dástúrli mal sharýashylyǵy kúırep, aýyl sharýashylyǵynda eginshilik kólemi de kúrt azaıdy. Osylaısha qazaq halqy asharshylyqtyń ekinshi kezeńin bastan keshti. Kúshtep ujymdastyrý kezeńinde respýblıkadaǵy mal sany 40,5 mln bolsa, 1933 jyly 4,5 mln mal basy ǵana qaldy. Surapyl ashtyq pen aýrýdan halyq bas saýǵalap kórshiles ózbek, qyrǵyz, qytaı jerine údere aýdy. Ókinishke qaraı, barǵan jerine sińip ketken qazaqtyń esebi áli tolyq jasalǵan joq. Tipti alapat ashtyqta opat bolǵandardyń sany da ártúrli derekterde árqıly aıtylyp keledi.
Ǵasyrlar boıy eldik pen erlikti tý etken qazaq jurty zulmat jyldardan aman shyqty. Toqsan úshinshi jyly Qazaqstanda «Jappaı saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn aqtaý týraly» zań qabyldanyp, 31 mamyr arnaıy eske alý kúni bolyp belgilendi. Kelesi jyly osy ǵasyr zulmatyna 100 jyl tolady. Osyǵan oraı asharshylyqqa qatysty «Jappaı saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn eske alý kúninen» bólek, arnaıy «Taǵzym men taǵylym kúni» belgilense, búgingi býynnyń babalar aldyndaǵy bir paryzy oryndalǵan bolar edi dep oılaımyz.
