Ertis boıynyń topyraǵy tozyp barady
PAVLODAR. KAZINFORM - Pavlodar oblysynyń keıbir aýmaqtarynda topyraq qunarynyń tómendeýi tirkelgen. Gýmýs (qarashirik) deńgeıiniń azaıýy, makro jáne mıkroelementterdiń jetkiliksizdigi, sondaı-aq erozııa men tuzdaný úderisteri baıqalady. Ekologııalyq-agronomııalyq túıtkilder ýaqtyly sheshilmese, óńirdiń aýyl sharýashylyǵy salasynda úlken máseleler týyndaýy ǵajap emes.
Topyraq 30 jyldan astam zerttelmegen
«Jerlerge zerttep-qaraý jumystaryn júrgizý memlekettik ınstıtýty» RMK mamandary Ertis-Baıan óńirindegi keıbir jer aýmaqtarynda topyraq qunarynyń tómendegenin tirkedi. Bul jaǵdaı eldi mekender aınalasynda ǵana emes, jaıylymdar men egis tanaptarynda da kezdesken. Mamandar jaýapty organdar bul máselege jedel nazar aýdarmasa, jaǵdaı kúrdeleni beretinin eskertip otyr.
— Zertteý nátıjesi kórsetkendeı, keı aýmaqtarda topyraq qunarynyń tómendeý úrdisteri baıqalady, sonyń ishinde gýmýs deńgeıiniń azaıýy, makro jáne mıkroelementterdiń jetkiliksizdigi, sondaı-aq erozııa men tuzdaný protsesteri tirkeldi. Máselelerge qarsy tıimdi melıoratsııalyq jáne agrotehnıkalyq is-sharalar qolǵa alynýda. Ásirese ıntensıvti eginshilik júrgiziletin óńirlerde qunarlylyqty jaqsartý úshin arnaıy usynystar ázirlenip, baǵdarlama iske asyrylyp jatyr, — deıdi «Jerlerge zerttep-qaraý jumystaryn júrgizý memlekettik ınstıtýty» salalyq damý departamenti jer sapasyn esepke alý jáne izdestirý jumystaryn baqylaý basqarmasynyń basshysy Baýyrjan Birjanov.
Anyqtaǵanymyzdaı, oblys aýmaǵyndaǵy júıeli topyraq zertteýleri sońǵy ret keń kólemde 1980–1990 jyldary júrgizilipti. Odan soń mundaı jumystar tek jekelegen jobalar aıasynda ǵana júzege asyrylǵan.
— Bizdiń mekeme fılıaly 2024 jyly Ertis-Baıan óńiriniń 400 myń gektar aýmaǵynda topyraqtyq zertteý jumystaryn júrgizdi. Al bıyl ol 180 myń gektardy qamtydy. Onyń barysynda topyraq qabattary, mehanıkalyq quramy, gýmýs mólsheri men topyraq qunary, azot, fosfor, kalıı mólsheri, qyshqyldylyq deńgeıi (pH), mıkroelementter men tuzdaný belgileriniń anyqtalýy, degradatsııa belgileri (erozııa, tuzdaný, tyǵyzdaný jáne t. b.) zertteledi. Atalǵan málimetter negizinde jerler jaramdylyq sanattary men klasstarǵa bólinedi, odan keıin tyńaıtqysh engizý, melıoratsııalyq is-sharalar júrgizý, daqyldardy aýystyrý, topyraqty óńdeý tásilderi men onyń qurylymy men qunarlylyǵyn qalpyna keltirý boıynsha usynymdar ázirlenedi, — dep jalǵady sózin Baýyrjan Birjanov.
Belgili bolǵandaı, topyraqtyń tozýy negizinen oblystyń ońtústik jáne ońtústik-shyǵys aýdandarynda, atap aıtqanda Aqtoǵaı, Maı jáne Aqqýly aýdandarynda jıi baıqalǵan.
Bul aımaqtarda jer bederi negizinen jazyq dalaly, keı jerlerde shóleıtti jaǵdaılar da kezdesedi. Sondaı-aq eldi mekender aınalasyndaǵy jerlerde topyraqqa túsetin júkteme joǵary.
Jer qunaryn joǵaltýyna qandaı faktorlar sebep?
Topyraqtaný mamandarynyń keńesine qulaq túrsek, topyraqtyń jaǵdaıyna tabıǵı jáne adam áreketine baılanysty faktorlar áser etedi eken. Bul turǵyda áser etetin jaıttar kóp. Olardyń ishinde atap ótetin negizgileri mynalar:
- Agrotehnıkalyq talaptardyń saqtalmaýy.
- Topyraq erozııasy.
- Sý erozııasy
- Tuzdaný. Sýarmaly jerlerde drenaj júıesiniń álsizdigi men jer asty sýlarynyń kóterilýi topyraqta tuz jınalýyna ákeledi.
- Qyshqyldaný (pH deńgeıiniń tómendeýi).
- Organıkalyq zattardyń jetispeýshiligi.
- Jaıylymdyq júktemeniń artýy.
- Ósimdikter jabyny men orman alqaptarynyń azaıýy.
- Klımattyq ózgerister.
- Aýa temperatýrasynyń shamadan tys joǵary bolýy
Egis tanaptarynda tuzdyń quramy 7 ese artqan
Aýyl sharýashylyǵy ǵylymynyń doktory, professor Qudaıbergen Qanapııanov óńirdegi keıbir egis tanaptarynda tuzdaný úderisi jyldam júrip jatqanyna alańdaıdy.
— Ertis aýdanyndaǵy egis tanabynyń bir bóliginde sońǵy jyldary egilgen dán múlde shyqpaı qalyp júr. Bul jaǵdaıdy uzaq zertteı kele, oǵan egistik faktorlary áser etetinin anyqtadym. Topyraqtanýshylarmen birge egin egiletin jerdi qazǵanymyzda 80 santımetrden 5 metr tereńdikke deıingi topyraqtaǵy tuzdyń quramy shekti mólsherden 7 ese (!) kóbeıip ketkenin anyqtadyq. Al sol aýmaqtaǵy alaqandaǵydaı ǵana tyń jerde álgindeı jaǵdaı tirkelmedi, — deıdi ol.
Másele mynada, fermerler erte kóktemde jerdi jyrtyp tastaıdy da ol dán sebilgenshe 50-60 kún boıy topyraq qabaty ashyq kúıde ylǵal tartyp jatady. Túsken ylǵal birden tómen boılap, tereńdegi tuz qabattaryna jetedi de ony býlandyryp joǵary kóteredi.
Al tyń jerlerde kerisinshe kópjyldyq shópter ósip tur. Soqa tımegen ósimdik qabaty túsken ylǵaldy birden ózine sińirip ala qoıady, sý tómen túspeıdi. ıAǵnı ylǵal 60 sm-den tómen ári barmaıdy. Egindi qaıta-qaıta ege bergennen álgi jerlerde tuz joǵary kóterilip, topyraq nársiz bolyp qalǵan.
Ǵalym egistik jerlerdiń tuzdanýyn boldyrmaý úshin egis tanaptaryn birneshe jyl qatarynan tyńaıtyp, kópjyldyq shóp egýdi usynady. Ásirese jońyshqany egý utymdyraq bolar edi.
Atap óterligi, ǵalym buǵan deıin jońyshqanyń álemde joq jańa sortyn shyǵarǵan.
Tyńaıtqysh jetispeıdi
Pavlodarlyq fermerlerdiń kóbi egis topyraǵyn qalpynda ustaý úshin tyńaıtqysh qoldanatyny jasyryn emes. Biraq sonyń ózi barlyǵyna qoljetimdi emes.
— Topyraq qunarynyń joǵalýyna qatysty másele sonaý keńes zamanynan jalǵasyp keledi. Bul tarapta ósimdik sharýashylyǵyndaǵy topyraq bonıteti asa ózekti. Sebebi kókónister topyraqtaǵy paıdaly zattardy aıtarlyqtaı tómendetip jiberedi. Onyń ornyn tyńaıtqyshpen toltyramyz. Biraq bonıtettiń kemip bara jatqanyn baıqamappyz. Eger agrotehnologııa durys saqtalsa, jerdiń ónimdiligin turaqty saqtaýǵa bolady. Sýarmaly alqaptardy engizý, tyńaıtqyshtardy ornymen qoldaný da kóp máseleni sheshedi, — deıdi «AndasAgro» JShS basshysy Zeınolla Sálmenbaev.
Fermerdiń sózinshe, qazirgi ýaqytta otandyq tyńaıtqyshtardyń baǵasy qymbat. Ony satyp alýǵa barlyq kókónis ósirýshilerdiń shamasy jetpeıdi. Keıbir túrleriniń baǵasy Qytaı men Reseıdiń ónimderinen qymbat.
Sondyqtan onyń kólemin kóbeıtý, al qunyn arzandatý Úkimettiń nazarǵa alatyn sharýasy bolýy kerek, dep esepteıdi ol. Mysal úshin kórshiles memleketter shyǵaratyn tyńaıtqyshty óz sharýalaryna arzandatylǵan baǵamen satady.
Tyǵyryqtan shyǵýdyń joly
Pavlodar oblysynda topyraq qunaryn saqtaý — aýyl sharýashylyǵynyń turaqty damýyn qamtamasyz etýdegi mańyzdy baǵyttardyń biri. Sebebi óńirdiń agrokesheninde sońǵy jyldary iri ınvestıtsııalyq jobalar júzege asyp, azyq ónimderiniń óndirisi kúrt ósken.
Alaıda keleshekte bul salanyń damýyn tejeıtin belgili bir qaýipti qubylystar jınalyp qalǵany baıqalady. Ekologııalyq jáne agronomııalyq qıyndyqtar bar.
Bul tyǵyryqtan qalaı shyǵýǵa bolady?
Topyraqtaný mamandary topyraqtyń jel erozııasyna ushyraý qaýpin tómendetý maqsatynda agrolandshaftty qorǵaý, qorǵanysh orman jolaqtaryn otyrǵyzý jáne topyraq qorǵaý tehnologııalaryn engizý sııaqty usynymdar berip otyr.
Tuzdaný jáne qyshqyldaný úderisteriniń aldyn alý úshin melıoratsııalyq sharalar júzege asyrylyp, tyńaıtqyshtar ǵylymı negizde engizilýde. Al jaıylymdy tozýdan saqtaý maqsatynda olardy kezekpen paıdalaný, demalys merzimin saqtaý jáne jasandy shóp egý jumystary usynylǵan. Mamandardyń esebinshe, bul jerdiń tabıǵı áleýetin qalpyna keltirýge múmkindik beredi.
— Tıisti ǵylymı-tájirıbelik sharalardy durys qoldaný arqyly jerdiń qunarlylyǵyn arttyrýǵa jáne aýyl sharýashylyǵy ónimdiligin edáýir jaqsartýǵa bolady. Ǵylymı negizdelgen egis aınalymyn engizgennen keıin durys josparlaý topyraqtyń tozýyn toqtatyp, onyń qurylymyn jaqsartady. Qyshqyldanǵan jáne tuzdanǵan jerlerde ákteý nemese gıpsteý jumystaryn júrgizý topyraqtyń hımııalyq tepe-teńdigin qalpyna keltirýge kómektesedi. Organıkalyq jáne mıneraldyq tyńaıtqyshtardy júıeli túrde qoldaný ósimdikterge qajetti qorektik zattardy berip qana qoımaı, topyraqtyń qurylymyn da jaqsartady. Topyraqty mınımaldy óńdeý, jamylǵy egisterin qoldaný sııaqty ádister erozııa men tozýdyń aldyn alady. Sondaı-aq orman beldeýlerin otyrǵyzý arqyly topyraqtyń ushyp ketýine tosqaýyl qoıýǵa bolady, — deıdi Baýyrjan Birjanov.
Óńirdiń topyraqtaný salasynda belgili bir kadrlyq túıtkilder bar. Atap aıtqanda, bilikti topyraqtanýshylardyń tapshylyǵy baıqalady. Mamandar Jer resýrstaryn tsıfrlandyrý jáne geoaqparattyq júıelerdi (GAJ) engizý arqyly jer monıtorınginiń sapasy men jedeldigi artyp keletinin aıtady.
Bul tásil jer jaǵdaıyn naqty ári ýaqtyly baqylaýǵa múmkindik beredi. Keleshekte jańa tehnologııalardyń kómegimen topyraq qunaryn saqtaý, jer tozýynyń aldyn alý, tyńaıtqyshtardy tıimdi qoldaný syndy ózekti máseleler sheshiledi dep senemiz.
Buǵan deıin Pavlodar oblysynda 1,5 mln gektar jerdiń topyraq qabaty zerttelip jatqanyn jazǵanbyz.