Muhıttyń ar jaǵyndaǵy mańyzdy májilis Ortalyq Azııa bolashaǵyna qalaı áser etedi
ASTANA. KAZINFORM – Aq úı basshysy Ortalyq Azııa memleketti basshylaryn AQSh-qa shaqyrdy. Vashıngtonda «C5+1» formatynda aýqymdy jıyn ótpek. Basqosýda jan-jaqty yntymaqtastyq máseleleri talqylanyp, óńirdiń syrtqy saıasattaǵy baǵdary aıqyndalady degen boljam bar. Kazinform analıtıkalyq sholýshysy sarapshylarmen birge muhıttyń arǵy betinde nendeı sheshim qabyldanatynyn taldady.
Ortalyq Azııa dıplomatııasynyń jańa formýlasy
Keıingi jyldary Ortalyq Azııadaǵy bes memlekettiń alpaýyt eldermen araqatynasy birshama jaqsardy. Mundaı ilgeri qadamǵa birlese áreket etý modeli – «S5+1» formatyndaǵy jıyndardyń úlesi zor. Ár memleket jeke-dara kelissózderden góri tutas aımaq retindegi ortaq ustanymyn bildirý áldeqaıda utymdy ekenin túsinip, tıimdi jobalarǵa qol jetkizip keledi. Buǵan deıin «C5+1» formatynda AQSh, Reseı, Qytaı, EO kóshbasshylarymen mardymdy mámile jasaldy, Ortalyq Azııanyń bıznes-forýmdary turaqty ótedi.
«C5+1» formatynyń nobaıy burynnan bolǵanymen, bıyl naqty platforma retinde qalyptasqanyna tup-týra 10 jyl. 2015 jyly Nıý-Iorkte ótken BUU Bas Assambleıasynda AQSh pen Ortalyq Azııa elderi osy formattyń irgetasyn qalady.
Alǵashqy kezdesý Barak Obamanyń prezıdenttigi tusynda Ózbekstannyń Samarqand qalasynda ótkizildi. Oǵan sol kezdegi AQSh-tyń Memlekettik hatshysy Djım Kerrı qatysqan bolatyn.
Al memleket basshylary deńgeıindegi kezdesý 2023 jyly bastaý aldy. AQSh-tyń burynǵy prezıdenti Djo Baıden «S5+1» formatynda Ortalyq Azııa memleketteriniń kóshbasshylarymen birlesken kelissóz júrgizgenin umytpadyq.
Osylaısha, AQSh pen Ortalyq Azııa memleketteriniń qarym-qatynasyn jaqsartýǵa jáne óńirlik ıntegratsııany nyǵaıtýǵa baǵyttalǵan kópjaqty dıalog alańy paıda bolǵan edi. Jańa platformada ekonomıka, energetıka, ekologııa jáne qaýipsizdik sııaqty negizgi máseleler turaqty talqylanyp otyrdy.
Este bolsa, ótken jyly Almatyda «B5+1» halyqaralyq forýmy ótti. Bul – «S5+1» formatynyń bıznestegi kórinisi. Forýmǵa Ortalyq Azııa men AQSh-tan 200-den astam maman jınalyp, aımaqtaǵy saýda, tranzıttik jáne ınvestıtsııalyq tetikteri qaraldy.
Endi atalǵan ózgeris ekijaqty saýdaǵa qalaı áser etkenin baǵamdap kóreıik. Ekonomıkalyq zertteýler ınstıtýtynyń dereginshe, «C5+1» formaty paıda bolǵan 2015 jyldan beri Qazaqstan - AQSh taýar aınalymynda ósim turaqty. Kórsetkish 2015 jyly 1,9 mlrd AQSh dollary kóleminde bolsa, ótken jyly eki esege ósip, 4,2 mlrd AQSh dollaryna jetken.
QR Prezıdenti janyndaǵy QSZI Azııalyq zertteýler bóliminiń bas sarapshysy Álisher Tastenovtiń aıtýynsha, AQSh-tyń Ortalyq Azııamen baılanysy mańyzǵa ıe.
– AQSh «S5+1» formatyna óńirdegi memlekettermen baılanystyń negizgi quraly retinde qaraıdy. AQSh-tyń Ulttyq qaýipsizdik strategııasynda Ortalyq Azııa klımattyń ózgerýine qarsy kúres, energetıkalyq jáne azyq-túlik turaqtylyǵyn qamtamasyz etý, kólik-logıstıkalyq damý turǵysynda erekshe aımaq sanalady. Sol úshin osy tuǵyrnama sheńberinde qarym-qatynasty jandandyrýǵa nıetti.
Tutastaı alsaq, AQSh-tyń óńirdegi saıası bastamaǵa úles qosýy Qazaqstanǵa ınvestıtsııa men ozyq tehnologııaǵa qol jetkizýge múmkindik beredi. Sondaı-aq Dúnıejúzilik bank, Azııa damý banki jáne EQQDB sekildi halyqaralyq qarjy ınstıtýttaryndaǵy amerıkalyq saıası kapıtaldy paıdalanýǵa keremet jol, – deıdi sarapshy.
Qazaqstan - AQSh qatynasy
Bıyl Aq úı tizginin Donald Tramp ustady. Álemdi saıası-ekonomıkalyq sheshimderimen dúr silkindirgen saıasatker Ortalyq Azııanyń qalyptasqan syrtqy qaǵıdattaryna qalaı qaraıdy? Ortalyq Azııa úshin «S5+1» formaty burynǵydaı tıimdi keńes alańy bolyp qala ma?
Jaqynda QR Syrtqy ister mınıstri Ermek Kósherbaev pen AQSh-tyń Memlekettik hatshysy Marko Rýbıo kelissóz júrgizgenin bilemiz. Málim bolǵandaı, amerıkalyq tarap Qazaqstanmen qaýipsizdik, tehnologııalyq sektor men asa mańyzdy paıdaly qazbalar salasynda birlesken kommertsııalyq jobalardy ilgeriletýge daıyn.
QR Prezıdenti janyndaǵy QSZI-diń jetekshi sarapshysy Alı Muhambettiń pikirinshe, Aq úıdiń jańa basshysy Ortalyq Azııamen qarym-qatynasta osy salalardy negizge alatyn sekildi.
– Tramptyń ekinshi prezıdenttigi tusynda AQSh Ortalyq Azııadaǵy basymdyǵyn joǵaltty degen oı jıi aıtylady. Alaıda sońǵy oqıǵalar bul paıymdy joqqa shyǵaryp otyr. AQSh-tyń Ortalyq Azııa óńirine degen qyzyǵýshylyǵy artýy Qazaqstan men óńir elderiniń áli de strategııalyq mańyzy baryn kórsetti.
Tramp ákimshiliginiń syrtqy saıası tásili AQSh pen Ortalyq Azııa arasyndaǵy yntymaqtastyq formatyna ózgeris alyp keledi. AQSh-tyń halyqaralyq qatynastardy transformatsııalaýy ekonomıkalyq alys-beristi tereńdetýge ıtermeleıtindeı, – dedi Alı Muhambet.
Elimiz «S5+1» formatyn ekonomıkany ártaraptandyrý úshin paıdalana alady. Ásirese ınvestıtsııa tartýǵa qolaıly orta bolmaq. Alı Muhambettiń sózinshe, AQSh-ta ótetin sammıtte aýyl sharýashylyǵy, logıstıkalyq ınfraqurylym, joǵary tehnologııa men mıneraldyq resýrstardy óńdeý salalaryna ınvestor tabylýy yqtımal. Bul óz kezeginde ekonomıkany óristetýge serpin berip, memlekettik bıýdjettiń kómirsýtek sektoryna táýeldiligin tómendetedi.
AQSh ınvestıtsııasy ekonomıkany ártaraptandyrýǵa múmkindik bere me?
Ulttyq banktiń deregine súıensek, 1993 jyldan beri AQSh-tyń Qazaqstanǵa salǵan tikeleı ınvestıtsııasynyń jalpy kólemi 61 mlrd dollardan asty. Qarjynyń basym deni munaı-gaz salasyna baǵyttalǵan. Sarapshylar qos memlekettiń saýda aınalymyndaǵy munaı-gaz ónimderiniń úlesi ázir azaımaıdy degen oıda.
– Sózsiz, munaı-gaz salasy qos taraptyń basty ekonomıkalyq múddesine saı keledi ári mańyzdy saýda ónimi qatarynan túsýi qıyn. Alaıda álemdik ekonomıkanyń transformatsııasy men tehnologııalardyń damýy qazaqstandyq-amerıkalyq taýar aınalymyna ózgeris engizeri anyq. Eń aldymen, asa mańyzdy mıneraldar men logıstıkalyq ınfraqurylym salasynda jobalar bolatyn syndy.
Strategııalyq róli jaǵynan jahandyq deńgeıge shyqqan Transkaspıı halyqaralyq kólik baǵdaryn (Orta dálizdi) odan ári damytý erekshe baqylaýǵa ıe bolady. Nege deseńiz, Qazaqstan óńirde jetekshi orynǵa ıe, Ortalyq Azııaǵa tartylǵan ınvestıtsııanyń 60%-dan astamy bizge tıesili. Al AQSh-tyń Qazaqstanǵa odan ári ınvestıtsııa kólemin kóbeıtýi Ortalyq Azııadaǵy kólik-tranzıt jáne basqa da sektorlarǵa qosymsha qarjy tartýǵa ıtermeleıdi, – dep atap ótti Alı Muhambet.
Keıingi 20 jylda AQSh-tyń Qazaqstanǵa salǵan tikeleı ınvestıtsııasy 51,8 mlrd dollar boldy, sonyń 96,4 paıyzy taý-ken ónerkásibine jáne ken oryndaryn qazýǵa jumsalǵan.
Ekijaqty saýdada shıkizattyń salmaǵy zor. Bul – burynnan saqtalǵan úrdis. 1993 jyly AQSh-tyń «Chevron» munaı kompanııasy «Tengiz Chevroil» birlesken kásipornyn quryp, alǵashqy iri ınvestor boldy. Keıin Exxon Mobil keldi. Qazir eki amerıkalyq kompanııanyń otandyq munaı óndirisindegi úlesi - 47 paıyz.
Elden shyqqan munaı halyqaralyq naryqqa eki negizgi eksporttyq qubyr arqyly jetedi: Kaspıı qubyr konsortsıýmy (KQK) jáne Atyraý-Samara baǵyty. Ýkraına-Reseı qaqtyǵysyna baılanysty alǵashqy baǵyt (KQK) birshama kedergige ushyrap kelgenin kórip júrmiz. Munaı tasymalynyń kidirýi AQSh kompanııalaryna da, Qazaqstanǵa da aıtarlyqtaı bas aýrýǵa aınaldy. Sondyqtan sarapshylar aldaǵy sammıtte balama saýda joly talqylanýy múmkin ekenin joqqa shyǵarmaıdy.
QR Prezıdenti janyndaǵy QSZI eýropalyq jáne amerıkalyq zertteýler bóliminiń jetekshi sarapshysy Álisher Ábdreshevtiń sózinshe, AQSh úshin joǵary tehnologııa jáne qorǵanys salasyna qajetti strategııalyq mańyzdy resýrstardyń tapshylyǵyn boldyrmaý kerek. Sol sebepti, Astana men Vashıngton kólik-logıstıkalyq dálizderdi, tsıfrlandyrý jobalaryn ilgeriletýge múddeli.
– Eýropa men Azııany jalǵaıtyn jer raıy Qazaqstandy mańyzdy tranzıttik habqa aınaldyryp otyr. Teńizge tikeleı shyǵý múmkindigimiz bolmaǵanymen, Ortalyq Azııadaǵy basty logıstıkalyq hab mártebesin nyǵaıtýǵa múmkindigimiz bar. Qazirdiń ózinde keshendi jumys júrgizilip jatyr.
Mysaly, Aqtaý jáne Quryq porttaryn jetildirip jatyrmyz. 2030 jylǵa qaraı olardyń ótkizý qabileti 130 mln tonnaǵa deıin artady. Budan basqa, 2030 jylǵa qaraı Orta dálizdiń ótkizý qýaty 10 mln tonnaǵa deıin kóbeımek. Qytaı (Sıan) – Qazaqstan (Dostyq, Altynkól) – Reseı (Selıatıno) tranzıttik baǵytyn tsıfrlandyrýǵa kúsh salyp kelemiz, – dedi Álisher Ábdreshev.
Qazirgi tańda Qazaqstanda AQSh kapıtalynyń qatysýymen 700-den astam kásiporyn jumys isteıdi. Іri amerıkalyq kompanııalar – Chevron, ExxonMobil, Pfizer, General Electric, Wabtec – munaı-gaz, farmatsevtıka, energetıka jáne mashına jasaý salalaryna úles qosyp jatyr.
– Ekonomıkany ártaraptandyrýda AQSh-tyń tehnologııalyq ınfraqurylym, startap-ekojúıe men aýyl sharýashylyǵyn tsıfrlandyrý tájirıbesin ıgergen jón. Aq úı qarjy kapıtalyn ǵana emes, tsıfrlyq ortany qalyptastyrý men ony ońtaılandyrý jolyn usynýǵa qabiletti. Bul Qazaqstan úshin ınnovatsııalyq salalardy (AI, qarjy tehnologııalary) damytýǵa járdemdeser edi. ІT mamandardy daıarlaý jáne ǵylymı-tehnıkalyq yntymaqtastyqty damytý jónindegi birlesken baǵdarlamalardy iske asyrý da mańyzdy baǵyt bolyp otyr, – dep tolyqtyrdy Alı Muhambet.
2025 jyldyń І toqsanynda eldegi tikeleı sheteldik ınvestıtsııa kólemi shamamen 6,6 mlrd dollarǵa jetken bolatyn – ótken jylǵy kórsetkishten 6,2 paıyzǵa joǵary. Osy sanatta AQSh negizgi sheteldik ınvestorlardyń birine aınalyp, energetıka men óndiris sektoryndaǵy pozıtsııasyn saqtap keledi.
Talqy taqyryby
Sonymen, «S5+1» sammıtinde ekonomıkalyq talqy qyzatyn túri bar. QR Prezıdenti janyndaǵy QSZI-diń Azııalyq zertteýler bóliminiń bas sarapshysy Álisher Tastenovtiń sózinshe, Vashıngtonda ekonomıkalyq seriktestik, energetıkalyq yntymaqtastyq, tsıfrlyq damý men kólik-logıstıka jaıy qaýzalmaq.
– Qazaqstan úshin sammıtke qatysý AQSh-pen uzaq merzimdi strategııalyq dıalog qalyptastyrýǵa septesedi. Oǵan qosa jasyl energetıka, asa mańyzdy paıdaly qazbalardy óndirý jáne qaıta óńdeý isi sóz bolatyny anyq. Ortalyq Azııadaǵy ınfraqurylym men ınnovatsııaǵa ınvestıtsııalardy tartýǵa da erekshe nazar aýdarylady, – dep boljady sarapshy.
Al sarapshy Alı Muhambet tsıfrlyq ındýstrııa jáne JI tehnologııalary salasyndaǵy kelisimder ornaıtynyna senimdi. Alem.AI halyqaralyq jasandy ıntellekt ortalyǵynyń Apple, Google sekildi alpaýyttarmen birlesken jobalarynyń sany artýy múmkin. Munyń syrtynda Astana Hub tsıfrlyq ekojúıesine jańa múmkindikter esigi ashylatyn sekildi.