Búgin — Táýelsizdik qalpyna kelgen kún
ASTANA. KAZINFORM — Búgin Qazaqstan táýelsizdiginiń qalpyna keltirilgenine 34 jyl tolyp otyr. Bul tarıhı kezeń Qazaq handyǵynyń derbes memleket bolǵan dáýirinen bastap, XX ǵasyrdaǵy táýelsizdikke talpynystar arqyly jalǵasqan uzaq tarıhı joldyń zańdy jalǵasy edi. Búgingi materıalda osy ýaqyt aralyǵynda eldiń derbestigi qanshalyqty baıandy bola tústi degen suraqqa jaýap izdeımiz.
Saıası táýelsizdik
Birden aıtý kerek, qazirgi halyqaralyq júıede absolıýtti saıası táýelsiz memleket joq. Tipti Eýropalyq Odaq pen NATO-ǵa múshe elder de óz erkimen qabyldaǵan mindettemeler arqyly saıası manevriniń bir bóligin shekteıdi. Basqasha aıtsaq, saıası táýelsizdik degen uǵym onyń bar-joǵymen emes, manevr aýqymynyń keńdigimen ólshenedi. Memleket qanshalyqty qýatty, demokratııalyq qundylyqtarǵa basymdyq bergen bolsa, onyń saıası manevr jasaý múmkindigi de sonshalyqty keń bolady. Saıası manevrdiń keńdigine eldiń kartadaǵy orny da áser etedi. Ekonomıkanyń ártaraptylyǵy men qaýipsizdik sáýleti de saıası táýelsizdikke yqpal etedi.
Osy ólshemdermen alǵanda Qazaqstannyń Birikken Ulttar uıymynyń múshesi ekeni, óz Konstıtýtsııasy men saılanǵan Prezıdentiniń, Parlamentiniń bolýy, Úkimetti óz betimen jasaqtaıtyny saıası táýelsizdikti aıqyndaıtyn kanondyq faktorlar bolyp esepteledi.
Qazaqstannyń syrtqy saıasatta kópvektorly baǵyt ustanatyny — resmı fakt. Bul onyń syrtqy geosaıası teńgerimge táýeldi el ekenin de kórsetedi. Biraq bul — álsizdik emes, geografııa men tarıhı turǵyda qalyptasqan aımaqtyq qurylymnyń saldary. Ýkraına máselesi Qazaqstannyń kópvektorly saıasatynyń manevrge qanshalyqty ıkemdi ekenin kórsetti. Qazaqstan men Reseı shekarasynyń jalpy uzyndyǵy 7 500 shaqyrymnan asady. Batys elderi Máskeýge qarsy sanktsııa jarııalaǵanda Astananyń olarǵa tolyq qosylmaı, óz jolyn tańdaýy birinshi kezekte osy faktormen baılanysty. Degenmen Qazaqstan Reseıge qarsy sanktsııalardy aınalyp ótetin habqa aınalmaımyz dep resmı málimdedi. Sanktsııa avtorlary, Reseı de Qazaqstannyń ustanymyna osy prızmamen qarap otyr. Sondaı-aq, Qazaqstan Donbass pen Lýganskini táýelsiz dep resmı túrde moıyndamady. Biraq olardy kvazımemlekettik sýbekt retinde qarastyryp, Reseımen dıplomatııalyq qatynasty buzbaý saıasatyn ustandy.
Quqyqtyq táýelsizdik
Qazaqstan aýmaǵynda Konstıtýtsııa — eń joǵary turǵan zań qujaty. Búkil zańdar eń áýeli Konstıtýtsııanyń normalaryna qaıshy kelmeý kerek. Halyqaralyq sharttardyń kúshi el aýmaǵynda tanylý úshin Parlament ratıfıkatsııalaýy kerek. Bul eldiń quqyqtyq táýelsizdigi qujat júzinde qamtamasyz etilgenin ańǵartady.
Degenmen quqyqtyq táýelsizdik keıde halyqaralyq mindettemeler arqyly shekteledi. Mysaly, 2015 jyly EAEO-ǵa múshe bolǵannan keıin, Astananyń keıbir ekonomıkalyq jáne kedendik sheshimderdi óz betinshe qabyldaý múmkindigi shekteldi. Sheteldik ınvestıtsııalardy qorǵaý jónindegi halyqaralyq kelisimder Qazaqstanǵa keıbir zańnamalyq túzetýler engizýge májbúr etti. Mysaly, 2016–2018 jyldary keıbir energetıkalyq jobalarda sheteldik ınvestorlardyń quqyqtaryn qorǵaý úshin ulttyq zańnamadaǵy túzetýler engizildi.
Saıyp kelgende, Qazaqstan BIT (Ekijaqty ınvestıtsııalyq kelisimder), WTO (Dúnıejúzilik saýda uıymy) talaptarymen, ICSID (Halyqaralyq ınvestıtsııalyq daýlar ortalyǵy) sheshimderi jáne IFRS (Halyqaralyq qarjylyq esep standarttary), Basel (Bazel banktik standarttary), ISO (Halyqaralyq standarttaý uıymy) sııaqty halyqaralyq standarttarmen sanasady.
Ekonomıkalyq táýelsizdik
Qazaqstannyń ekonomıkasy syrtqy naryqtar men shıkizat eksportyna aıtarlyqtaı táýeldi. Statıstıkaǵa súıensek, el eksportyndaǵy munaı jáne munaı ónimderiniń úlesi shamamen 52-54% bolyp otyr. Eksporttan keletin kiristiń jartysynan astamyn kómirsýtek shıkizaty qamtamasyz etip otyr degen sóz. Mys, ýran, temir tárizdi metaldar da negizgi eksporttyq taýar bolyp esepteledi.
Osy negizgi eksport taýarlaryn tutynatyn naryqtardyń sany shekteýli — Italııa (18-23%), Qytaı (18-19%) jáne Reseı (10-12%) sııaqty elder bar. Alys-beristiń tar sheńberde shoǵyrlanýy ekonomıkany shıkizat baǵasy men syrtqy suranysqa tipten sezimtal etedi.
Qarjylyq táýelsizdik
Qazaqstannyń ulttyq valıýtasy bar. Aqsha-nesıe saıasatyn júrgizip, makroekonomıkalyq tendentsııalardyń el ómirine yqpalyn rettep otyratyn Ulttyq bank jumys isteıdi. Bıýdjetin Úkimet ázirlep, Parlament maquldaıdy. Bul turǵydan alǵanda formaldy túrde bıýdjet derbestigi bar. Ulttyq qor áli de damý draıveri emes, turaqtandyrý quraly retinde qyzmet etip keledi.
Áskerı táýelsizdik
Qazaqstannyń óz Qarýly Kúshteri bar, Áskerı doktrınasyn qabyldaǵan. Degenmen eldiń áskerı táýelsizdigi tolyq deýge kelmeıdi. 2025 jyly Qazaqstan Global Firepower reıtıngine engen 145 eldiń ishinde 57 orynda boldy. Biraq salaǵa bólinetin shyǵyn jalpy ishki ónimniń 0,5%-ymen shamalas. Bul óte kóp emes. Mysaly, AQSh ta bul kórsetkish shamamen 3,5%, Reseıde 4% (2021–2022 j. j.), Qytaıda orta eseppen 1,6%.
1992 jylǵa deıin Qazaqstan KSRO quramynda bolǵandyqtan Qarýly kúshteriniń tehnıkalyq bazasyn áli de ózi jasaqtap otyrǵan joq. Reseı, Qytaı, Izraıl men Túrkııadan alady.
Aýmaqtyq táýelsizdik
Qazaqstannyń shekarasy halyqaralyq deńgeıde moıyndalǵan. Terrıtorııalyq daýlar joq. Qazaqstan egemendiginiń eń myqty tiregi osy deýge de bolady.
Qazaqstannyń Reseımen aradaǵy shekarasy 7 591 shaqyrymǵa sozylyp jatyr jáne álemdegi eń uzyn shekara bolyp esepteledi. Osy shekaranyń delımıtatsııasy (kelisimshart negizinde bekitý) 2005 jyly tolyq aıaqtalǵan. Al demarkatsııa (qazyq qaǵyp, shep tartý) áli de kezeń-kezeńimen júrip jatyr. Soǵan qaramastan, eki arada eshbir aýmaqtyq daý joq, shekara halyqaralyq sharttar arqyly tolyq moıyndalǵan.
Qytaımen aradaǵy shekara 1 784 shaqyrymǵa sozylǵan. 2002-2005 jyldary delımıtatsııa da, demarkatsııa da tolyq aıaqtalǵan. Burynǵy daýly ýchaskeler boıynsha túpkilikti kelisimge qol qoıylǵan.
Qyrǵyzstanmen shekaranyń uzyndyǵy — 1 212 shaqyrym. Delımıtatsııa aıaqtalǵan, demarkatsııa negizinen bitken. Kishigirim tehnıkalyq ýchaskeler ǵana qalǵan. Bul turǵyda saıası nemese aýmaqtyq daý joq.
Ózbekstanmen aradaǵy 2 330 shaqyrymdyq shekara 2017 jyldan keıin tolyq bekitilip, demarkatsııa is júzinde aıaqtalǵan. Burynǵy anklav máseleleri de rettelgen.
Túrikmenstanmen aradaǵy qurlyq shekarasy 426 shaqyrymǵa sozylyp jatyr jáne tolyq kelisimmen bekitilgen. Kaspıı teńizi arqyly shektesetin Reseı, Ázerbaıjan, Iran, Túrikmenstan elderiniń arasyndaǵy sýdaǵy shekara tolyq delımıtatsııalandy dep aıtýǵa áli erte. 2018 jyly Aqtaý qalasynda qol qoıylǵan Kaspıı teńiziniń quqyqtyq mártebesi týraly konventsııa memleketter arasyndaǵy quqyqtyq negizdi bekitip, ekonomıkalyq aımaqtar men sý paıdalaný erejelerin aıqyndady. Biraq teńiz túbindegi naqty shekaranyń delımıtatsııasy áli kezeń-kezeńimen júzege asyrylyp jatyr. Ýchaskeler áli de tolyqtaı bólingen joq.
Aqparattyq-tsıfrlyq táýelsizdik
Elde kúndelikti qoldanylatyn Google (izdeý, YouTube, Android), Meta (Facebook, Instagram, WhatsApp), Microsoft (Windows, Office), Apple (iOS, iCloud), Telegram sııaqty negizgi tsıfrlyq platformalardyń bári Qazaqstan ıýrısdıktsııasynan tys kompanııalarǵa tıesili. Ulttyq derekter ortalyqtary bolǵanmen, sheteldik platformalarda jınalatyn paıdalanýshy derekteriniń basym bóligi sheteldegi serverlerde óńdeledi. Qazaqstan olardyń algorıtmderi men derekterdi paıdalaný saıasatyna yqpal ete almaıdy. Memleket táýekelderdi joıý úshin «Tsıfrlyq Qazaqstan», derekterdi lokalızatsııalaý jáne kıberqaýipsizdik tujyrymdamalaryn qabyldady. Bıyl ornatylǵan «Alem.Cloud» sýperkompıýteri eldi tolyqtaı aqparattyq-tsıfrlyq táýelsiz etpese de, táýekelderdi bir baǵytta báseńdetti.
Mádenı-gýmanıtarlyq táýelsizdik
Qazaqstannyń mádenı-gýmanıtarlyq táýelsizdigi Konstıtýtsııamen bekitilgen. Ata zańnyń 7-babynyń 1-tarmaǵy boıynsha, memlekettik til — qazaq tili. Al sol baptyń 2-tarmaǵynda memlekettik uıymdar men jergilikti ózin-ózi basqarý organdarynda orys tili resmı túrde qazaq tilimen teń qoldanylady dep kórsetilgen. Qujat júzinde til saıasaty egemen memlekettiń ishki quzyreti retinde Konstıtýtsııa deńgeıinde naqty aıqyndalǵan.