Basqamyr ortaǵasyrlyq qala orny

Basqamyr – orta ǵasyrlarda Ortalyq Qazaqstanda bolǵan qalalar ishindegi sáýlet óneriniń eń kúrdelileriniń biri. Tarıhı derekterde attary atalatyn Ortalyq Qazaqstandaǵy orta ǵasyrlyq qalalardyń barlyǵyna jýyǵy Ulytaý-Jezqazǵan óńirinde ornalasqan.

Olar oғyz (gýz) taıpalarynyң VІІІ-HІ ғasyrlardaғy tұraқtary retinde belgili boldy. Bұl қalalardyң osy өңirde tұrғan oryndaryn anyқtaýғa ғalymdar S.Agadjanov pen Ә.Marғұlan үlken үles қosty. Olar әıgili arab tarıhshysy әl-Idrısıdiң «Nýzhat-al-Mýshtak fı ıhtarak al-Afak» atty eңbegi men «Sýrat al-Ard» (Jer bederi) atty kartasyn zertteý barysynda Ұlytaýdaғy ejelgi қalalar men irgeli қonystardyң jұrttaryn aıқyndap bergen. Kөne derekterde Қııan (Hıam) қalasy oғyzdardyң bas қalasy (astanasy) retinde atalady. әl-Idrısı kartasynda ol Sarysýғa (Rýza) құıatyn Keңgir (Magra) өzeniniң bas jaғynda, Ertaғy (Ұlytaý) taýynyң shyғys betinde tұr. Onyң ornalasқan jeri Basқamyr atap jүrgen ejelgi қalanyң jұrtyna dәl keledi. Basқamyr eskertkishi Қaraғandy oblysynyң Jezқazғan қalasynan 83 shaқyrym jerde, Ұlytaý aýdanyndaғy Jezdi kentinen 25 shaқyrym teriskeıde, Jezdi өzeniniң sol jaғalaýyndaғy, Taldysaı өzeniniң құıylysynda, Esқұla shoқylarynyң қoınaýynda ornalasқan. Eskertkishti alғash ret ғұlama ғalym Әlkeı Haқanұly Marғұlan zerttegen. Keıinnen arheologtar S.Joldasbaev pen J.Smaıylov keң kөlemde jan-jaқty zertteý jұmystaryn jүrgizdi. Basқamyr ? keshendi құrylys. Basқamyr eskertkishiniң құramyna қala jұrtynyң үıindilerinen basқa eki mazar, қorym, eki shaқyrym jerdegi Esқұla shoқysynyң bıik tөbesindegi bıiktigi 3,5 metr tastan қalanғan қaraýyl mұnarasy, 0,8 shaқyrym jerdegi Sarybұlaқ қaınarynan bastalyp, қala aınalasyna tartylғan aryқtar jүıesi, 1,3 metr қashyқtaғy tereңdigi 20 metr shahta, kirpishterden қalanyp, edenine tas tөselgen, қala maңyndaғy jeke құrylys kiredi. Қamal-қalanyң jalpy aýdany 90h90 metr. Kiretin bas қaқpasy Ұlytaýғa baratyn eski kerýen jolyna қaraı baғyttalғan. Қalanyң orny sharshy. Қabyrғalarynyң ұzyndyғy 80 metrge jaқyn. Ortasynda trapetsııa pishendes tsıtadeli bar. Қalanyң syrty da, tsıtadeli de ormen jәne odan shyққan jal topyraқpen қorshalғan. Қorshaýdyң astyңғy irgesi jalpaқ granıt tastarmen, үstingi jaғy tas pen kүıdirilgen kirpishten aralas өrilgen. Syrtқy jaldyң eni 5 metr, bıiktigi 1,4 metr. Tsıtadel jalynyң jalpaқtyғy 12 metr, bıiktigi 2,3 metr. Қalanyң ishki soltүstik bұryshynda aryқ boıymen keletin aýyz sý saқtalatyn shұңқyr bar. Қalanyң aýdany 310 sharshy metr bөliginde қazba jұmystary tolyқ jүrgizildi. Tsıtadeldiң ishki қabyrғalaryna japsarlas jeti bөlmeniң orny ashyldy. Edenderi balshyқpen sylanғan. Іshinde dıametri 0,5-0,9 metr, tereңdigi 0,3 metr ashyқ oshaқtarmen қatar kүıdirilgen kirpishten қalanғan pesh kezdesti. Tsıtadeldiң bұryshynda bıiktigi 2,3 metr mұnara қaldyқtary saқtalғan. Іshinen қyshtyң synyқtarynan basқa tas, aғash jәne metaldan (temir, mys, қola) jasalғan bұıymdar kөp tabyldy. Әsirese, mystan құıylғan ұzyndyғy 10 sm «eskek» tәrizdi құlaқ shұқyғysh, temir pyshaқtar men jebe ұshtary, қoramsa ilgishtiң, taғy basқa құndy jәdigerlerdiң alar orny erekshe. Basқamyr қalasynan tabylғan қyshtardyң Aıaққamyr қalasynyң қyshynyң құramyna ұқsas keledi. Mұnyң bәri Ortalyқ Қazaқstandy mekendegen oғyz-besene taıpalary mәdenıetiniң aıқyn kөrinisi. Zertteýler men zattaı derekter Basқamyr қalasynyң VІІІ-HІ ғasyrlarda bolғanyn dәleldeıdi. Esқұla shoқysynyң bıik tөbesindegi tas mұnara - Han tұrғyzғan әskerı baқylaý orny degen boljam bar. «1510 jyly Shaıbanı han қystygүni Ұlytaýғa joryқ jasaғanda, Қasym hannyң қaraýylғa қoıғan қosyny olardy alystan kөrip, dereý saraıғa habarlaғan. Қasym kөp әskerimen shyғyp, Shaıbanı әskerine қatty soққy bergen. Shaıbanı az ғana kisimen әzer құtylғan », - degen aңyz bar. Derekkөzderi: Қazaқstan ұlttyқ entsıklopedııasy, 2 tom Қ.Ahmetov, Ұlytaý, «Meniң Otanym - Қazaқstan» serııasy