Balalarǵa arnalǵan ulttyq oıyndardyń túri qandaı
Qazaqta balalardy qyraǵylyqqa, shapshańdyq pen mergendikke, shymyr bolýǵa shyńdaıtyn oıyn túrleri kóp. Keıingi kezde asyq atý, besasyq, sadaq atý oıyndary qaıta jandanyp, mektepterge úıirmeler qosyldy. Sonymen birge toǵyzqumalaq oıyndarynan álem chempıondary shyǵyp jatyr. Balalarǵa arnalǵan taǵy qandaı ulttyq oıyndar bar? Kazinform tilshisi mamandardan surap bildi.
Ulttyq oıyn bul halyqtyń rýhanı murasy – pedagogıka ǵylymdarynyń kandıdaty
Q. Jubanov atyndaǵy Aqtóbe óńirlik ýnıversıtetiniń professory, Aqtóbe oblysy ákimi janyndaǵy áıelder isteri jáne otbasylyq-demografııalyq saıasat jónindegi komıssııa múshesi Gúlshat Rahmetjanqyzy ulttyq oıyn týraly aıtqan kezde áńgimeni qazaq balalar folklorynan bastaǵandy jón sanaıdy.
– Balalar folklory – halyqtyń ǵasyrlar boıǵy ózindik tanym-tárbıelik eleginen shyqqan asyl mura. Osylaı baǵa berýge bolady. Folklorlyq uǵymdardyń eń aýqymdysy – ulttyq oıyndar. Ulttyq oıyn degen ne? Ulttyq oıyn bul halyqtyń rýhanı murasy, tárbıeniń qaınar kózi, balanyń tanymdyq-tárbıelik, tulǵalyq bolmysyn qalyptastyratyn baǵa jetpes qural, - dedi Gúlshat Bahtııarova.
Elimizde zertteýshiler, ǵalymdar ulttyq oıyndardy toptastyrýdyń birneshe nusqasyn usynǵan. Máselen B.Tótenaevtiń «Qazaqtyń ulttyq oıyndary» atty eńbegi bar. Munda ulttyq oıyndardyń mán-mańyzyn ashyp kórsetti. Al pedagogıka ǵylymdarynyń kandıdaty Gúlshat Bahtııarova «Halyq taǵylymy – tárbıe qaınary» atty eńbeginde balalar oıyndary, jastar oıyndary jáne sporttyq oıyndar dep úshke bóldi. Onyń aıtýynsha, keıbir ǵalymdar sózdik oıyndar tobyn da toptastyrady. Sebebi bul dene shynyqtyrý, qımyl-qozǵalys qana emes, balanyń tilin shyǵarý, aqyl-oıyn damytýdyń quraly.
– Jastar aqsúıek, altybaqan, kórshi sekildi oıyndar oınaıdy. Bul balalarǵa arnalmaǵan, aqsúıek halyq arasynda keń taraǵan oıyn túri. Keshki saýyqta aýyl jastary, qyz ben jigit arasyndaǵy syılastyqty ádemi kórsetedi. Balalar oıyndaryna aqserek-kókserek, sanamaq, qalamaq, soqyrteke, toǵyzqumalaq, hantalapaı, asyq atý oıyndary kiredi. Ulttyq oıyndardyń jalpy mazmunyna úńilip qarasaq, turmys-tirshilik jáne turmys-tirshilik kóziniń tórt túlik malmen tyǵyz baılanysyn, tabıǵı sabaqtastyqpen órilgen keremet halyqtyq shyǵarmashylyqty baıqaımyz. Asyq, aqsúıek degenniń ózi mal súıekterin tanýǵa septigin tıgigetin dúnıetanym quraly bolyp tur. Balanyń jeke tulǵalyq bolmysyn qalyptastyrýshy, áleýmettendirýshi qural. Bul oıyndardyń qaı-qaısysy da balany eń aldymen tapqyrlyqqa, sondaı-aq ujymdyq oıyndar kezindegi derbestikke umtylýǵa, belsendilikke, shymyr bolýǵa, eptilikke ıkemdeıdi, - dedi pedagogıka ǵylymdarynyń kandıdaty G.Bahtııarova.
Ǵalymnyń aıtýynsha, zaman ózgergenimen ulttyq oıyndar óz mánin joǵaltpady. Kerisinshe, qaıta túlep, jańǵyrdy. Toǵyzqumalaqtan álem chempıonaty da uıymdastyrylyp júr. Bul sport túri balanyń aqyl-oıyn tárbıelep, sabyrly bolýǵa, dúnıeni tanýǵa septigin tıgizedi. Jamby atý mergendikti qalyptastyrady.
– Tek sporttyq qımyl-qozǵalys sıpatynda emes, dedaktıkalyq maqsatta paıdalaný tıimdi. Dedaktıka – oqytý. Onyń ishinde ulttyq oıyndarǵa negizdelgen dedaktıkalyq oıyndar oqý protsesinde qoldanylyp júr. Pedagogter, ádiskerler áli de jetildire túsýi kerek. Til damytý jaǵyna toqtalsaq... Jumbaqtar men jańyltpashtar qıyn sózderdi aıtýǵa, tereń oılaýǵa mashyqtandyrady. Bala kúnimizde komandalyq turǵydan topqa bóliný kezinde:
Alma ketti domalap,
Kóshe boıyn jaǵalap.
Kim almany qýady,
Sol oıynnan shyǵady, - dep aıttyq. Bul balalar arasynda daý týǵyzbaı-aq bólinýge múmkindik beredi. Qalamaq oıynǵa kimniń kirip, kimniń shyǵatynyn, kimniń basqaratynyn belgileý úshin qajet.
Taǵy bir mysal:
Birim, ekim, tyǵyl bekin.
Men sanaıyn, sen bol daıyn.
Sary shymshyq,
Tez ushyp shyq, - degen bar. Ol kezde eshkim renjimeıdi, daýsyz bóline qoıady. Innovatsııa, tehnologııa damyǵan kezde munyń mańyzy arta tústi, - dedi ǵalym.
Asyq atý, bes asyq jáne sadaq atý
Qazir aýyl, aýdan, qala mektepterinde asyq atý, bes asyq, toǵyzqumalaq pen sadaq atý úıirmeleri bar. Qazaqtyń ulttyq oıyndarynyń erejesi de zamanyna qaraı ózgergen. Sonyń ishinde Aqtóbe oblysyn alyp qarasaq, 2018 jyldan bastap «Ulttyq mektep lıgasy» jobasy ashyldy. Sodan beri balalar toǵyzqumalaq, bes asyq, asyq atý jarystaryna qatysady. Jarys 4 kezeńnen turady. Olar: mektepishilik, aýdandyq, oblystyq jáne respýblıkalyq. Lıga balanyń damýyna, mektep muǵalimderin yntalandyrýǵa baǵyttaldy. Sebebi bul balalarǵa muǵalimder dáris beredi.
– Asyq atý oıynynyń óz erejesi bar. Eni men uzyndyǵy 2 metr bolatyn kilemsheni ortaǵa tóseıdi. Ortada sheńber bolady. Sheńberden 3 metr qashyqtyqqa syzyq syzylyp, ortaǵa 13 asyqty tigedi. 3 bala qatysyp, ár balaǵa 15 mın ýaqyt beriledi. Osy ýaqyt aralyǵynda 8 asyqty sheńberden shyǵarsa, ol jeńimpaz bolady. Al sol 15 mınýt ishinde eki balanyń asyǵy teń bolsa, qosymsha 5 mınýt beriledi. Sol 5 mınýtta taǵy 1 asyqty shyǵara almasa, eki balanyń saqasyn ortaǵa alyp, ıiredi. Kimdiki alshysynan túsedi, sol utady. Asyq atý kóz qyraǵylyǵyn, mergendigin damytyp, dene qozǵaltady, - dedi Aqtóbe oblysy bilim basqarmasy «Aqtóbe – Daryn» óńirlik ǵylymı-tájirıbelik qosymsha bilim berý ortalyǵynyń bólim basshysy Qýatbaı Dáribaev.
Al bes asyqta ár komandada úsh qyzdan oınaıdy. Bir oıynshyǵa 15 mınýttan eki taım beriledi. Sol aralyqta 13 tapsyrmany oryndaýy tıis.
Birlik
Ekilik
Úshtik
Tórttik
Jalań
Alaqan
Tórtburysh
Arttan tastaý
Úndemes
Sart-surt
Qashý
Nábı
Upaı jınaý
Oıyn erejesi boıynsha árbirine upaı beredi. Kim kóp upaı jınaıdy, sol utady.
– Sadaq atý oıyny bastaýysh synyp oqýshylary arasynda keń nasıhattalyp júr. Al joǵary synyp oqýshylary Azııadan oryn ala bastady. Ereje týraly aıtar bolsaq, kishkentaı balalarǵa sheńber qoıylady. Onda 1-den 10-ǵa deıin san jazylyp, 10-ǵa tıgizgen adam 10 upaı ıelenedi. Kishkentaı balalar úshin sheńber men oıynshynyń arasy 7 metr bolady. Eresekteri 50 metr qashyqtyqtan nysana kózdeıdi. Barlyǵy 9 oq bolady. Qaı sanǵa tıedi, sol upaıdy alyp, bárin qosady. Kóp upaı jınaǵan adam jeńiske jetedi, - dedi Qýatbaı Dáribaev.
Aqserek – kókserek, qýalaspaq, soqyrteke
Balalar arasynda aqserek-kókserek oıyny da keń taraǵan. Úı mańyndaǵy kórshilerimen ǵana emes, mektepterde osy oıyndy oınady. Oıyn erejesine sáıkes qatysýshylar ekige bólinip, 10-20 qadam alshaq turady. Sóıtip bir-biriniń qolyn ustaıdy. Qarsy tarap ándetip: «Aqserek-kókserek, bizden sizge kim kerek?» dep aıtady. Sol kezde ekinshi top «Aqserek-kókserek, sizden bizge Serik kerek» dep shaqyryp, ózderi daıyn turady. Sol kezde Serik júgirip baryp, bir-biriniń qolynan ustap turǵan balalardy kesip ótedi, ózimen birge tańdaǵan oıynshyny alady. Al qatar turǵan balalardyń qoly ajyramasa, oıynshy sol komandada qalady.
Soqyrteke oıynynda bir balanyń kózin baılaıdy, ol janyndaǵylardy izdeýge shyǵady. Qalǵandary aınala qashyp, ustatpaýǵa tyrysady. Al qolǵa túskeni ornyn almastyrady.
Qýalaspaq ta balanyń fızıkalyq ósip-jetilýine septigin tıgizedi. Bul oıynda jelaıaqtardyń bási joǵary bolady.
Aıta keteıik, tól oıynymyz toǵyzqumalaqty álemniń 50-den astam eli oınaıdy. Oıynnyń paıda bolý merzimi 7 myń jyldyq tarıhty qamtıdy.
Eske salsaq, byltyr H Dúnıejúzilik kóshpendiler oıyndarynda asyq atýdan Qazaqstan erler quramasy jeńimpazy atandy.
Aqtóbede mektep oqýshylary arasynda asyq atý oıyny keń tarap keledi.