Balalar sózi - danalar kózi (26-43 tomdar)
26-tom. Qytaıdaǵy qazaq folklory. Ǵashyqtyq dastandar
QURASTYRÝShYLARDAN
M.O.Áýezov atyndaǵy Ádebıet jáne óner ınstıtýty Memlekettik «Mádenı mura» baǵdarlamasy aıasynda jarııalanatyn «Babalar sózi» atty júz tomdyq basylymdy daıyndap, jarııalaý jumysyn jalǵastyrýda.
Serııanyń jaryq kórgen jıyrma bes tomy folklorymyzdyń baı, mańyzdy salasy-dastandyq eposqa arnaldy. Atap aıtqanda osy kúnge deıin hıkaıalyq dastandardyń on bir tomy, dinı dastandardyń jeti tomy, ǵashyqtyq dastandardyń jeti tomy baspa betin kórip, oqyrman qaýym tarapynan jyly qabyldandy. Árıne, qazaq halqynyń epostyq murasy jarııalanǵan úlgilermen shektelmeıdi. Qoljazba qorlarynda saqtalǵan ózge de halyq aýyz ádebıetiniń úlgileri jınaqtalyp, baspaǵa daıyndalýda.
Oqyrman nazaryna usynylyp otyrǵan atalmysh serııanyń 26-tomy Qytaıdaǵy qazaq folklorynyń kezekti jınaǵy-ǵashyqtyq dastandarǵa arnaldy. Bul tomǵa «Qozy Kórpesh-Baıan sulý», «Qyz Jibek», «Dandan men Nárkes», «Ahmet pen Núrılá» atty ǵashyqtyq dastandar endi. Olardyń sıýjeti negizinen, jergilikti qazaq halqynyń turmys-tirshiliginen alynǵan. Alǵashqy eki jyr qazaq aýyz ádebıetinde burynnan málim, folklortaný turǵysynan zerttelgen, lıro-epos janrynyń kólemdi de kórkem úlgilerinen sanalsa, «Dandan men Nárkes», «Ahmet pen Núrılá» sekildi shyǵarmalar shyǵystyq sıýjetterdiń izimen jyrlanǵan jáne buryn zerttelmegen.
Tomǵa engizilip otyrǵan «Qozy Kórpesh-Baıan sulý», «Qyz Jibek» jyrlarynyń sıýjettik qurylymynda aıtarlyqtaı ózgeshelikteri bolmaǵanymen, tildik, stıldik jáne kólemdik jaqtarynan nazar aýdaratyn tustary bar. Sondyqtan Qytaıdaǵy qazaq jyrshylarynyń repertýarynan turaqty oryn alǵan bul shyǵarmalardy jeke folklorlyq nusqa retinde qarastyrǵan lázim
Mátinderdi jınap, baspaǵa daıyndaǵan Qytaı mádenıeti men ónerine úles qosqan ǵalym, QHR folklortanýshylar qoǵamynyń múshesi-Orazanbaı Egeýbaev.
«Babalar sózi» serııasynyń negizgi ustanymdaryna sáıkes usynylyp otyrǵan tom ǵylymı qosymshalarmen tolyqtyryldy. Ǵylymı qosymshalarǵa tomǵa engen mátinderge jazylǵan túsiniktemeler, sózdik, jer-sý ataýlary, mátinderde kezdesetin tarıhı tulǵalar men dinı esimderge arnalǵan túsinikter, dastannyń jınaýshylary men onyń jyrlaýshylary týraly derekter, paıdalanylǵan ádebıetter tizimi, orys jáne aǵylshyn tilderinde jazylǵan túıin kirdi.
Tomnyń kólemi-23,5 b.t.
27-tom. Qytaıdaǵy qazaq folklory. Tarıhı jyrlar
QURASTYRÝShYLARDAN
M.O.Áýezov atyndaǵy Ádebıet jáne óner ınstıtýty Memlekettik «Mádenı mura» baǵdarlamasy aıasynda jarııalanatyn «Babalar sózi» atty júz tomdyq basylymdy daıyndap, jarııalaý jumysyn jalǵastyrýda.
Serııanyń jaryq kórgen jıyrma alty tomy ulttyq folklorymyzdyń asa bir kórkem de kólemdi salasy bolyp sanalatyn dastan janryna arnaldy. Dálirek aıtqanda, búginge deıin hıkaıalyq dastandardyń on bir tomy, dinı dastandardyń jeti tomy, ǵashyqtyq dastandardyń segiz tomy ázirlenip, baspa betin kórdi. Qazaq halqynyń rýhanı qymbat qazynasy-folklor jınaqtarynyń joǵary deńgeıde bezendirilgen jańa basylymyn oqyrman qaýym úlken qýanyshpen qarsy aldy. Árıne, qazaq dastandarynyń kórkem úlgilerin jarııalaý áli de jalǵasa bermek.
QR BǴM OǴK jáne ÁÓI Qoljazba qorlarynda saqtalǵan halyq murasynyń kóptegen úlgileri ǵylymı turǵydan saralanyp, baspaǵa ázirlený ústinde.
Kópshilik nazaryna usynylyp otyrǵan atalmysh serııanyń 27-tomy Qytaıdaǵy qazaq folklorynyń kezekti jınaǵy-tarıhı jyrlarǵa arnalyp otyr. Bul tomǵa «Arqalyq», «Er Jánibek», «Táýtik batyr», «Jaqypberdi batyr», «Boqy batyr», «Bóke batyr», «Jantókesh», «Ramazannyń qıssasy», «Saryaıaq», «Esimqan, Yrysqan» atty tarıhı jyrlar enip otyr.
Mátinderdi jınap, baspaǵa daıyndaǵan-Qytaı memleketiniń mádenıeti men ónerine úles qosqan ǵalym, jazýshy, QHR folklortanýshylar qoǵamynyń múshesi, professor Orazanbaı Egeýbaev.
Bir aıta keterligi, Qytaı qazaqtarynyń jyrlaýynda el arasyna keń taraǵan tarıhı jyrlardyń kópshiligi jazbasha túrde týǵany ańǵarylady. Árıne, alǵashynda jeke ónerpazdyń, ıakı aqyn-jyraýdyń shabytynan týatyn kólemdi epıkalyq jyrlardyń keıin oryndaýshy-jyrshylardyń birneshe urpaǵy aýysqan soń bastapqy avtory umytylyp, jalpy halyqtyq jádigerge aınalatyny folklorda qalypty qubylys sanalady. Sonymen qatar atalǵan tarıhı jyr- dastandardyń sıýjettik tórkini-jergilikti halyq arasynda erteden aıtylyp júrgen aýyzeki ańyz, áńgimeler ekendigi eskerildi. Bul aıtylǵan sebepter olardy tegi jaǵynan folkorlyq shyǵarmalarmen barynsha jaqyndastyra túsedi. Buǵan qosa, dastan mátinderiniń ózgermeliligi, ishki varıatsııalyq terbelisi men birneshe kóshirme nusqalarynyń bolýy da tomǵa engizilip otyrǵan shyǵarmalardyń halyqtyq belgilerin aıshyqtaı túseri anyq.
«Babalar sózi» serııasynyń ustanymdaryna saı usynylyp otyrǵan tom ǵylymı qosymshalarmen tolyqtyryldy. Ǵylymı qosymshalarǵa tomǵa engen mátinderge jazylǵan túsiniktemeler, sózdik, jer-sý ataýlary, mátinderde kezdesetin tarıhı tulǵalar men dinı esimderge arnalǵan túsinikter, dastannyń jınaýshylary men onyń jyrlaýshylary týraly derekter, paıdalanylǵan ádebıetter tizimi, orys jáne aǵylshyn tilderinde jazylǵan túıin kirdi.
Tomnyń kólemi-22 b.t.
28-tom. Qytaıdaǵy qazaq folklory. Tarıhı jyrlar
QURASTYRÝShYLARDAN
M.O.Áýezov atyndaǵy Ádebıet jáne óner ınstıtýty Memlekettik «Mádenı mura» baǵdarlamasy aıasynda jarııalanatyn «Babalar sózi» atty júz tomdyq basylymdy daıyndap, jarııalaý jumysyn jalǵastyrýda.
Serııanyń jaryq kórgen jıyrma jeti tomy ulttyq folklorymyzdyń asa bir kórkem de kólemdi salasy bolyp sanalatyn dastan janryna arnaldy. Dálirek aıtqanda, búginge deıin hıkaıalyq dastandardyń on bir tomy, dinı dastandardyń jeti tomy, ǵashyqtyq dastandardyń segiz tomy jáne tarıhı jyrlardyń bir tomy ázirlenip, baspa betin kórdi. Qazaq halqynyń qymbat qazynasy-folklor jınaqtarynyń joǵary deńgeıde bezendirilgen jańa basylymyn oqyrman qaýym úlken qýanyshpen qarsy aldy. Alla qalasa, dastandyq epos úlgilerin jarııalaý osymen shektelmeıdi.
OǴK jáne ÁÓI Qoljazba qorlarynda saqtalǵan kóptegen folklor mátinderi ǵylymı turǵydan saralanyp, baspaǵa ázirlený ústinde.
Oqyrman nazaryna usynylyp otyrǵan atalmysh serııanyń 28-tomy Qytaıdaǵy qazaq folklorynyń kezekti jınaǵy-tarıhı jyrlarǵa arnalyp otyr. Bul tomǵa «Qojeke», «Arǵynbektiń jyry», «Úrkin-qorqyn», «Keshýbaı-Jámıla», «Er Bulan», «Ýań bala», «On segiz», «Qan keshý», «Núptebektiń asy», «Sátbek», «Sheıitsaı», «Saqarı» atty tarıhı jyrlar endi. Bul shyǵarmalardyń kópshiliginde Shyǵys Túrkistan ólkesin mekendeıtin az ulttardyń, ásirese qazaq halqynyń jergilikti Gomındań úkimeti men ishki qytaı ekspansııasyna qarsy bas kóterý áreketteri jyr arqaýy bolǵan. Tarıhı jyrlarda kúshi basym ata jaýymen arystansha arpalysyp, ultynyń azattyǵy men urpaǵynyń bolashaǵy úshin janyn qıǵan Aqyt qajy, Ospan batyr, Demejan, Sháripqan, Esimqan, Yrysqan, Qalman t.b. qazaq azamattarynyń erlikke toly ómiri shyndyqqa saı, kórkem tilmen óriledi.
Bir aıta keterligi, bul tomǵa kirgen jyrlardyń bireýin sol ólkeniń týmasy, úrimjilik belgili qazaq aqyny, marqum Tańjaryq Joldyuly jyrlaǵany málim («Núptebektiń asy»). Áıtkenmen, atalǵan shyǵarmanyń negizgi oqıǵasy burynnan halyq arasynda aıtylyp kelgendigi jáne aqyn shyǵarmalarynyń buryn Shyńjańda basylǵan «Qazaq qıssalary» atty folklorlyq jınaqta jarııalanǵandyǵy eskerilip, «Babalar sózi» serııasynyń aıasynda jaryq kórip jatqan Qytaıdaǵy qazaq folklory úlgileriniń qataryna shartty túrde qosylyp otyr.
Mátinderdi jınap, baspaǵa daıyndaǵan Qytaı memleketiniń mádenıeti men ónerine úles qosqan ǵalym, QHR folklortanýshylar qoǵamynyń múshesi-Orazanbaı Egeýbaev.
«Babalar sózi» serııasynyń negizgi ustanymdaryna sáıkes atalǵan tom ǵylymı qosymshalarmen tolyqtyryldy. Ǵylymı qosymshalarǵa tomǵa engen mátinderge jazylǵan túsiniktemeler, sózdik, jer-sý ataýlary, mátinderde kezdesetin tarıhı tulǵalar men dinı esimderge arnalǵan túsinikter, jyrlardyń jınaýshylary men onyń jyrlaýshylary týraly derekter, paıdalanylǵan ádebıetter tizimi, orys jáne aǵylshyn tilderinde jazylǵan túıin kirdi.
Tomnyń kólemi-23,5 b.t.
29-tom. Qytaıdaǵy qazaq folklory. Tarıhı jyrlar
QURASTYRÝShYLARDAN
M.O.Áýezov atyndaǵy Ádebıet jáne óner ınstıtýty Memlekettik «Mádenı mura» baǵdarlamasy aıasynda jarııalanatyn «Babalar sózi» atty júz tomdyq basylymdy daıyndap, jarııalaý jumysyn jalǵastyrýda.
Serııanyń jaryq kórgen jıyrma segiz tomy ulttyq folklorymyzdyń asa bir kórkem de kólemdi salasy bolyp sanalatyn dastandar men tarıhı jyrlarǵa arnaldy. Dálirek aıtqanda, búginge deıin hıkaıalyq dastandardyń on bir tomy, dinı dastandardyń jeti tomy, ǵashyqtyq dastandardyń segiz tomy jáne tarıhı jyrlardyń eki tomy ázirlenip, baspa betin kórdi. Qazaq halqynyń rýhanı qymbat qazynasy-folklor jınaqtarynyń joǵary deńgeıde bezendirilgen jańa basylymyn oqyrman qaýym úlken qýanyshpen qarsy aldy. Alla qalasa, halyq eposynyń úlgilerin jarııalaý osymen shektelmeıdi.
OǴK jáne ÁÓI Qoljazba qorlarynda saqtalǵan kóptegen folklorlyq mátinder ǵylymı turǵydan saralanyp, baspaǵa ázirlený ústinde.
Kópshilik nazaryna usynylyp otyrǵan atalmysh serııanyń 29-tomy Qytaıdaǵy qazaq folklorynyń kezekti jınaǵy-tarıhı jyrlarǵa arnalyp otyr. Bul tomǵa «Abylaı han», «El qormaly-er Abylaı», «Bógenbaı batyr», «Kenesary», «Qaraqas-Kenesary», «Aǵybaı batyr», «Esenkeldi» atty tarıhı jyrlar endi. Olardyń sıýjeti, negizinen, qazaq halqynyń syrt jaýlarǵa qarsy uly-azattyq kúresine arnalǵan. Bul shyǵarmalardyń mazmunynda dástúrli eposqa tán ásireleý az, naqty oqıǵalarǵa qurylǵan tarıhı shyndyq kórkem tilmen beınelengen.
Bir aıta keterligi, bul tomǵa kirgen tarıhı jyrlardyń birazy Qazaqstan jerinde týyp, jekelegen nusqalary Shyńjań qazaqtary arasynda taralǵany baıqalady. Máselen, atalǵan epostar negizgi oqıǵasy burynnan halyq arasynda aıtylyp kelgen jáne bul shyǵarmalar keıinnen Qytaıdaǵy qazaq zııalylarynyń atsalysýymen «Qazaq qıssalary» syndy folklorlyq jınaqtarda jarııalanǵandyǵy málim. Mátinderdi jınap, baspaǵa daıyndaýǵa Qytaı memleketiniń mádenıeti men ónerine úles qosqan ǵalym, jazýshy, QHR folklortanýshylar qoǵamynyń múshesi-professor Orazanbaı Egeýbaev qatysty.
«Babalar sózi» serııasynyń ustanymdaryna sáıkes tom ǵylymı qosymshalarmen tolyqtyryldy. Bularǵa tomǵa engen mátinderge jazylǵan túsiniktemeler, sózdik, jer-sý ataýlary, mátinderde kezdesetin tarıhı tulǵalar men dinı esimderge arnalǵan túsinikter, jyrdy jınaýshylar men onyń jyrlaýshylary týraly derekter, paıdalanylǵan ádebıetter tizimi, orys jáne aǵylshyn tilderinde jazylǵan túıin kirdi.
Tomnyń kólemi-25 b.t.
30-tom. Qytaıdaǵy qazaq folklory. Hıkaıalyq dastandar
QURASTYRÝShYLARDAN
M.O.Áýezov atyndaǵy Ádebıet jáne óner ınstıtýty Memlekettik «Mádenı mura» baǵdarlamasy aıasynda jarııalanatyn «Babalar sózi» atty júz tomdyq basylymdy daıyndap, jarııalaý jumysyn jalǵastyrýda.
Serııanyń jaryq kórgen jıyrma toǵyz tomy ulttyq folklorymyzdyń asa bir kórkem de kólemdi salasy bolyp sanalatyn dastandar men tarıhı jyrlarǵa arnaldy. Dálirek aıtqanda, búginge deıin hıkaıalyq dastandardyń on bir tomy, dinı dastandardyń jeti tomy, ǵashyqtyq dastandardyń segiz tomy jáne tarıhı jyrlardyń úsh tomy ázirlenip, baspa betin kórdi. Qazaq halqynyń qymbat qazynasy-folklor jınaqtarynyń joǵary deńgeıde bezendirilgen jańa basylymyn oqyrman qaýym úlken qýanyshpen qarsy aldy. Alla qalasa, qazaq eposynyń kórkem úlgilerin jarııalaý osymen shektelmeıdi.
Oqyrman nazaryna usynylyp otyrǵan atalmysh serııanyń 30-tomy Qytaıdaǵy qazaqtardyń folkloryna arnalady. Bul tomǵa «Nurǵazaryn», «Saǵattyń hıkaıasy», «Patsha men áıel», «Syrly qobdı», «Totaı sal», «Ólgen qyz», «Ular men quzǵyn», «Nuh jáne naýryz», «Aqqan synap», «Altyn balta», «Ǵalym qyz Býadat», «Júnis jetim», «Qaratorǵaı», «Kenjekeıdiń keshirmeleri», «Qumash Qońyr hıkaıasy» atty hıkaıalyq dastandar endi. Atalǵan dastandardyń keıbiriniń sıýjeti shyǵystyq, ıaǵnı úndi, parsy, arab hıkaıalarynan alynsa, keıbiri jergilikti oqıǵalarǵa negizdelgen. Sıýjetteri hıkaıa, qıssa túrinde aýyz ádebıetinde erteden aıtylyp kelgen birqatar folklorlyq shyǵarmalar qazaq aqyndarynyń jańǵyrtýymen názıra úlgisindegi dastan janrynda jyrlanǵan. Atalǵan shyǵarmalardyń keıbireýi el aýzynan jazylyp, biraz óńdelip baryp Qytaıda baspa betin kórgen. Qazaqstanda alǵash jarııalanyp otyr. Taǵy bir ereksheligi bul mátinderde arab, parsy, qytaı tilderinen engen sózdermen qosa jergilikti tildik qoldanystar da kezdesedi.
Mátinderdi jınap, baspaǵa daıyndaýǵa Qytaı mádenıeti men ónerine úles qosqan ǵalym, QHR folklortanýshylar qoǵamynyń múshesi-Orazanbaı Egeýbaev qatysty.
«Babalar sózi» serııasynyń negizgi ustanymdaryna sáıkes, otyzynshy tom ǵylymı qosymshalarmen tolyqtyryldy. Ǵylymı qosymshalarǵa tomǵa engen mátinderge jazylǵan túsiniktemeler, sózdik, jer-sý ataýlary, mátinderde kezdesetin tarıhı tulǵalar men dinı esimderge arnalǵan túsinikter, dastannyń jınaýshylary men onyń jyrlaýshylary týraly derekter, paıdalanylǵan ádebıetter tizimi, orys jáne aǵylshyn tilderinde jazylǵan túıin kirdi.
Tomnyń kólemi-24,5 b.t.
31-tom.Qytaıdaǵy qazaq folklory. Hıkaıalyq dastandar
QURASTYRÝShYLARDAN
M.O.Áýezov atyndaǵy Ádebıet jáne óner ınstıtýty Memlekettik «Mádenı mura» baǵdarlamasy aıasynda jarııalanatyn «Babalar sózi» atty júz tomdyq basylymdy daıyndap, jarııalaý jumysyn jalǵastyrýda.
Serııanyń jaryq kórgen otyz tomy ulttyq folklorymyzdyń asa bir kórkem de kólemdi salasy bolyp sanalatyn dastandar men tarıhı jyrlarǵa arnaldy. Dálirek aıtqanda, búginge deıin hıkaıalyq dastandardyń on bir tomy, dinı dastandardyń jeti tomy, ǵashyqtyq dastandardyń segiz tomy jáne tarıhı jyrlardyń úsh tomy ázirlenip, baspa betin kórdi. Qazaq halqynyń qymbat qazynasy-folklor jınaqtarynyń joǵary deńgeıde bezendirilgen jańa basylymyn oqyrman qaýym úlken qýanyshpen qarsy aldy. Alla qalasa, qazaq eposynyń kórkem úlgilerin jarııalaý osymen shektelmeıdi.
Oqyrman nazaryna usynylyp otyrǵan atalmysh serııanyń 31-tomy Qytaıdaǵy qazaq folkloryna arnaldy. Bul tomǵa «Qulamergen», «Aryq mergen», «Ábý jylan», «Telim-Tentek», «Eki aǵaıyn », «Murat Sálıh pen Maǵrıpa», «Kókek pen Zeınep», «Qoıshy batyr», «Sanaly Sara», «Sáýkele», «Bóken jarǵaq», «Bulǵyn-Sýsar», «Úsh jetim», «Úsh jetim qyz», «Kezbe shal», «Han húkimi» atty hıkaıalyq dastandar endi. Atalǵan dastandardyń keıbiriniń sıýjeti shyǵystyq, ıaǵnı úndi, parsy, arab hıkaıalarynan alynsa, keıbiri jergilikti oqıǵalarǵa negizdelgen. Sıýjetteri hıkaıa, qıssa túrinde aýyz ádebıetinde erteden aıtylyp kelgen birqatar folklorlyq shyǵarmalar qazaq aqyndarynyń jańǵyrtýymen názıra úlgisindegi dastan janrynda jyrlanǵan. Atalǵan shyǵarmalardyń keıbireýi el aýzynan jazylyp, biraz óńdelip baryp Qytaıda baspa betin kórgen.
Qazaqstanda alǵash jarııalanyp otyr. Taǵy bir ereksheligi bul mátinderde arab, parsy, qytaı tilderinen engen sózdermen qosa jergilikti tildik qoldanystar da kezdesedi.
Mátinderdi jınap, baspaǵa daıyndaýǵa Qytaı mádenıeti men ónerine úles qosqan ǵalym, QHR folklortanýshylar qoǵamynyń múshesi-Orazanbaı Egeýbaev qatysty.
«Babalar sózi» serııasynyń negizgi ustanymdaryna sáıkes otyz birinshi tom ǵylymı qosymshalarmen tolyqtyryldy. Ǵylymı qosymshalarǵa tomǵa engen mátinderge jazylǵan túsiniktemeler, sózdik, jer-sý ataýlary, mátinderde kezdesetin tarıhı tulǵalar men dinı esimderge arnalǵan túsinikter, dastannyń jınaýshylary men onyń jyrlaýshylary týraly derekter, paıdalanylǵan ádebıetter tizimi, orys jáne aǵylshyn tilderinde jazylǵan túıin kirdi.
Tomnyń kólemi-23,5. b.t.
32-tom. Qytaıdaǵy qazaq folklory. Shejirelik dastandar
QURASTYRÝShYLARDAN
M.O.Áýezov atyndaǵy Ádebıet jáne óner ınstıtýty Memlekettik «Mádenı mura» baǵdarlamasy aıasynda jarııalanatyn «Babalar sózi» atty júz tomdyq basylymdy daıyndap, jarııalaý jumysyn jalǵastyrýda.
Serııanyń jaryq kórgen otyz bir tomy ulttyq folklorymyzdyń asa bir kórkem de kólemdi salasy bolyp sanalatyn dastandar men tarıhı jyrlarǵa arnaldy. Dálirek aıtqanda, búginge deıin hıkaıalyq dastandardyń on eki tomy, dinı dastandardyń jeti tomy, ǵashyqtyq dastandardyń segiz tomy jáne tarıhı jyrlardyń úsh tomy ázirlenip, baspa betin kórdi. Qazaq halqynyń qymbat qazynasy-folklor jınaqtarynyń joǵary deńgeıde bezendirilgen jańa basylymyn oqyrman qaýym úlken qýanyshpen qarsy aldy. Alla qalasa, qazaq eposynyń kórkem úlgilerin jarııalaý osymen shektelmeıdi.
Oqyrman nazaryna usynylyp otyrǵan atalmysh serııanyń 32-tomy Qytaıdaǵy qazaqtardyń folkloryna arnalady. Bul tomǵa «Qazaqtyń jalpy shejiresi», «Qazaqtyń túp atasy-batyr Túrik», «Qazaq shejiresi», «Qazaq tarıhy týraly jyr», «Jazýǵa shejireni aldym qalam», «Aıtys shejiresi», «Úsh júzdiń shejiresi», «Orta júz naıman shejiresi», «Orazaı rýynyń Jambyrza shejiresi», «Asylhan Myńjasar shejiresi», «Kereı shejiresi», «Týǵan jer týraly shejire», «Shyńǵyshan shejiresi» «Abaq kereı», «Abaq kereıdiń ataqtylary» atty shyǵarmalar endi.
Atalǵan dastandardyń sıýjeti negizinen el arasyna keń taraǵan qazaq rýlarynyń shejiresinen syr shertedi. Sıýjetteri áńgime, qıssa túrinde aýyzdan-aýyzǵa, atadan-balaǵa erteden aıtylyp kelgen kóptegen shejireler qazaq aqyndarynyń jańǵyrtýymen dastan janrynda jyrlanǵan. Atalǵan shyǵarmalardyń keıbireýi el aýzynan jazylyp, biraz óńdelip baryp Qytaıda baspa betin kórgen. Qazaqstanda alǵash jarııalanyp otyr. Taǵy bir ereksheligi-bul mátinderde arab, parsy, qytaı tilderinen engen sózdermen qosa jergilikti tildik qoldanystar da kezdesedi.
Mátinderdi jınap, baspaǵa daıyndaýǵa Qytaı mádenıeti men ónerine úles qosqan ǵalym, QHR folklortanýshylar qoǵamynyń múshesi-Orazanbaı Egeýbaev qatysty.
«Babalar sózi» serııasynyń negizgi ustanymdaryna sáıkes otyz ekinshi tom ǵylymı qosymshalarmen tolyqtyryldy. Ǵylymı qosymshalarǵa tomǵa engen mátinderge jazylǵan túsiniktemeler, sózdik, jer-sý ataýlary, mátinderde kezdesetin tarıhı tulǵalar men dinı esimderge arnalǵan túsinikter, dastannyń jınaýshylary men onyń jyrlaýshylary týraly derekter, paıdalanylǵan ádebıetter tizimi, orys jáne aǵylshyn tilderinde jazylǵan túıin kirdi.
33-tom. Batyrlar jyry
QURASTYRÝShYLARDAN
M.O.Áýezov atyndaǵy Ádebıet jáne óner ınstıtýty Memlekettik «Mádenı mura» baǵdarlama aıasynda jarııalanyp jatqan «Babalar sózi» serııasynyń júz tomdyq ǵylymı basylymyn ázirlep, jaryqqa shyǵarýdy odan ári jalǵastyrady.
Serııanyń buǵan deıin jarııalanǵan otyz eki tomy ulttyq folklorymyzdyń asa bir kórkem de kólemdi salasy bolyp sanalatyn dastandar men tarıhı jyrlarǵa arnaldy. Dálirek aıtqanda, búginge deıin hıkaıalyq dastandardyń on úsh tomy, dinı dastandardyń jeti tomy, ǵashyqtyq dastandardyń segiz tomy, tarıhı jyrlardyń úsh tomy, sondaı-aq shejirelik dastandardyń bir tomy ázirlenip, baspa betin kórdi. Bul basylymdardyń sońǵy on tomy Qytaıdaǵy qazaq folkloryna arnalǵany málim. Qazaq halqynyń qymbat qazynasy-folklor jınaqtarynyń joǵary deńgeıde bezendirilgen jańa basylymyn oqyrman qaýym úlken qýanyshpen qarsy aldy. Alla qalasa, qazaq eposynyń kórkem úlgilerin jarııalaý osymen shektelmeıdi.
Oqyrman nazaryna usynylyp otyrǵan atalmysh serııanyń 33-tomy batyrlar jyryna arnaldy. Bul tomǵa «Alpamys batyr» eposynyń jeti nusqasy endi. Sondaı-aq, ǵylymı maqsat úshin jyrdyń Á.Dıvaev aýdarǵan orys tilindegi ertegilik varıanty («Velıkan Alpamys») jáne S.Muqanov (1939 j.) óńdep, biriktirgen (Qazan, 1899 j., Tashkent, 1922 j.) tolyq nusqasy da usynyldy.
«Alpamys batyr» jyrynyń onnan astam nusqalary bar. Olardy ǵylymı turǵydan júıelep, eki tomǵa jınaqtaý josparlandy. «Alpamys batyr» jyrynyń birinshi tomyna 1922 jyly Tashkentte Á.Dıvaev bastyrǵan «Alpamys batyrdyń hıkaıasy», qarasózben jazylǵan E.Aqynbekov pen Á.Ospanov nusqalary, sondaı-aq N.Baıǵanın, S.Jańbyrshın, A.Nysanov, Rahat syndy halyq talanttary jyrlaǵan nusqalar endi. Sońǵy tórt jyr buryn-sońdy jarııalanbaǵan. Á. Dıvaev pen Á. Qońyratbaev nusqalarynyń sıýjettik jáne mátindik jaqtarynan óte jaqyn turǵandyǵy eskerilip, tomǵa bul eki varıanttyń alǵashqysy ǵana usynyldy.
«Alpamys batyr» jyrynyń Keńes kezeńinde baspa betin kórgen varıanttaryna sol kezdiń saıası-qoǵamdyq talaptaryna oraı mátindik óńdeý, redaktsııa júrgizilgeni jasyryn emes. Jyr mátinderi M.O. Áýezov atyndaǵy Ádebıet jáne óner ınstıtýty men Ortalyq Ǵylymı kitaphananyń qoljazba qorlarynda saqtaýly túpnusqalary boıynsha daıyndaldy. Buǵan qosa, ilki jınaqtarda túsip qalǵan, ıakı qoljazbadan qate oqylǵan jyr joldary men jekelegen sózder túpnusqa boıynsha túzetilip, mátinder bastapqy qalypqa keltirildi. Buryn jarııalanbaǵan mátinder arab, latyn harpindegi qoljazbalardan qazirgi álipbıge túsirilip ózgerissiz berildi.
Sondaı-aq, kóptomdyq batyrlar jyrynyń bul alǵashqy tomyna betashar sóz retinde belgili ádebıetshi, akademık Q.Jumalıevtiń qazaq eposy týraly erterekte jazylǵan zertteý eńbeginen úzindi berildi. Keńes kezeńinde jarııalanǵan maqalany Táýelsizdik dáýiriniń suranysyna saı tolyqtyryp, folklor turǵysynan jańasha oı túıip, ǵylymı pikir bildirgen kórnekti ǵalym, akademık S.Qasqabasov.
«Babalar sózi» serııasynyń negizgi ustanymdaryna sáıkes, otyz úshinshi tom ǵylymı qosymshalarmen tolyqtyryldy. Ǵylymı qosymshalarǵa tomǵa engen mátinderge jazylǵan túsiniktemeler, sózdik, jer-sý ataýlary, mátinderde kezdesetin tarıhı tulǵalar men dinı esimderge arnalǵan túsinikter, epostyń jınaýshylary men onyń jyrlaýshylary týraly derekter, paıdalanylǵan ádebıetter tizimi, orys jáne aǵylshyn tilderinde jazylǵan túıin kirdi.
Tomnyń kólemi-22,75 b.t.
34-tom. Batyrlar jyry
QURASTYRÝShYLARDAN
M.O.Áýezov atyndaǵy Ádebıet jáne óner ınstıtýty Memlekettik «Mádenı mura» baǵdarlama aıasynda jarııalanatyn «Babalar sózi» serııasynyń júz tomdyq ǵylymı basylymyn ázirlep, jaryqqa shyǵarýdy odan ári jalǵastyrady.
Serııanyń buǵan deıin jarııalanǵan otyz úsh tomy ulttyq folklorymyzdyń asa bir kórkem de kólemdi salasy bolyp sanalatyn dastandar men tarıhı jyrlarǵa arnaldy. Dálirek aıtqanda, búginge deıin hıkaıalyq dastandardyń on úsh tomy, dinı dastandardyń jeti tomy, ǵashyqtyq dastandardyń segiz tomy, tarıhı jyrlardyń úsh tomy, batyrlyq jyrlardyń bir tomy, sondaı-aq shejirelik dastandardyń bir tomy ázirlenip, baspa betin kórdi. Bul basylymdardyń sońǵy on tomy Qytaıdaǵy qazaq folkloryna arnalǵany málim. Qazaq halqynyń qymbat qazynasy-folklor jınaqtarynyń joǵary deńgeıde bezendirilgen jańa basylymyn oqyrman qaýym úlken qýanyshpen qarsy aldy. Alla qalasa, qazaq eposynyń kórkem úlgilerin jarııalaý osymen shektelmeıdi.
Oqyrman nazaryna usynylyp otyrǵan atalmysh serııanyń 34-tomy batyrlar jyryna arnaldy. Bul tomǵa «Qıssa-ı Alpamys batyr», «Alpamys batyr qıssasy», «Qıssa Alpamys», «Alpamys batyr» atty epostyq nusqalar endi.
«Alpamys batyr» jyrynyń onnan astam nusqalary bar. Olardy ǵylymı turǵydan júıelep, eki tomǵa jınaqtaý josparlandy. Alǵashqy tomǵa engen tórt jyr nusqasynyń bireýi (Jyrshysy-Kelimbet Serǵazyuly) buryn-sońdy jarııalanbaǵan. Sondaı-aq «Alpamys batyr» jyrynyń Keńes kezeńinde baspa betin kórgen varıanttaryna sol kezdiń saıası-qoǵamdyq talaptaryna oraı mátindik óńdeý, redaktsııa júrgizilgeni jasyryn emes.
Buǵan qosa, ilki jınaqtarda túsip qalǵan, ıakı qoljazbadan qate oqylǵan jyr joldary men jekelegen sózder túpnusqa boıynsha túzetilip, mátinder bastapqy qalypqa keltirildi.
«Babalar sózi» serııasynyń negizgi ustanymdaryna sáıkes, otyz tórtinshi tom ǵylymı qosymshalarmen tolyqtyryldy. Ǵylymı qosymshalarǵa tomǵa engen mátinderge jazylǵan túsiniktemeler, sózdik, jer-sý ataýlary, mátinderde kezdesetin tarıhı tulǵalar men dinı esimderge arnalǵan túsinikter, epostyń jınaýshylary men onyń jyrlaýshylary týraly derekter, paıdalanylǵan ádebıetter tizimi, orys jáne aǵylshyn tilderinde jazylǵan túıin kirdi.
Tomnyń kólemi-24. b.t.
35-tom. Batyrlar jyry.
«Babalar sózi» serııasynyń 35-tomyna «Qobylandy batyr» jyrynyń Marabaı (Á. Dıvaev nusqasy), Kóshelek, Qulzaq, Súıinsháli syndy aqyn-jyrshylardyń repertýaryna engen kólemdi bes nusqasy usynyldy.
QURASTYRÝShYLARDAN
M.O.Áýezov atyndaǵy Ádebıet jáne óner ınstıtýty Memlekettik «Mádenı mura» baǵdarlamasy aıasynda jarııalanyp jatqan «Babalar sózi» serııasynyń júz tomdyq ǵylymı basylymyn ázirlep, jaryqqa shyǵarýdy odan ári jalǵastyrady.
Serııanyń buǵan deıin jarııalanǵan otyz tórt tomy ulttyq folklorymyzdyń asa bir kórkem de kólemdi salasy bolyp sanalatyn epostyq shyǵarmalarǵa arnaldy. Dálirek aıtqanda, búginge deıin hıkaıalyq dastandardyń on úsh tomy, dinı dastandardyń jeti tomy, ǵashyqtyq dastandardyń segiz tomy, tarıhı jyrlardyń úsh tomy, batyrlar jyrynyń eki tomy sondaı-aq shejirelik dastandardyń bir tomy ázirlenip, baspa betin kórdi. Bul basylymdardyń on tomy Qytaıdaǵy qazaq folkloryna arnalǵany málim. Qazaq halqynyń qymbat qazynasy-folklor jınaqtarynyń joǵary deńgeıde bezendirilgen jańa basylymyn oqyrman qaýym úlken qýanyshpen qarsy aldy. Alla qalasa, qazaq eposynyń kórkem úlgilerin jarııalaý osymen shektelmeıdi.
Oqyrman nazaryna usynylyp otyrǵan atalmysh serııanyń 35-tomy batyrlar jyryna arnaldy. Bul tomǵa «Qobylandy batyr» men onyń urpaqtarynyń batyrlyq, erlikke toly ǵumyryn baıandaıtyn bes jyr nusqasy endi.
«Qobylandy» jyrynyń otyzǵa jýyq nusqalary bar. Olardy ǵylymı turǵydan júıelep, tórt tomǵa jınaqtaý josparlandy. Alǵashqy tomǵa engen Marabaı nusqasynan ózge jyr mátinderi, ıaǵnı Kóshelek Elamanuly, Qulzaq Amangeldiuly, Súıinsháli Jańbyrshyuly varıanttary buryn-sońdy jarııalanbaǵan. Máselen, bul tomǵa orynborlyq jyrshy Súıinsháliden jazyp alynǵan (1957j) Qobylandy batyr jáne onyń urpaqtary týraly eki jyr mátini enip otyr.
Sondaı-aq «Qobylandy» jyrynyń Keńes kezeńinde baspa betin kórgen varıanttaryna sol kezdiń saıası-qoǵamdyq talaptaryna oraı mátindik óńdeý, redaktsııa júrgizilgeni jasyryn emes. Buǵan qosa ilki jınaqtarda túsip qalǵan, ıakı qoljazbadan qate oqylǵan jyr joldary men jekelegen sózder túpnusqa boıynsha túzetilip, mátinder bastapqy qalypqa keltirildi.
«Babalar sózi» serııasynyń negizgi ustanymdaryna sáıkes, otyz besinshi tom ǵylymı qosymshalarmen tolyqtyryldy. Ǵylymı qosymshalarǵa tomǵa engen mátinderge jazylǵan túsiniktemeler, sózdik, jer-sý ataýlary, mátinderde kezdesetin tarıhı tulǵalar men dinı esimderge arnalǵan túsinikter, epostyń jınaýshylary men onyń jyrlaýshylary týraly derekter, paıdalanylǵan ádebıetter tizimi, orys jáne aǵylshyn tilderinde jazylǵan túıin kirdi.
Tomnyń kólemi-24.5 b.t.
36-tom. Batyrlar jyry
QURASTYRÝShYLARDAN
M.O.Áýezov atyndaǵy Ádebıet jáne óner ınstıtýty Memlekettik «Mádenı mura» baǵdarlamasy aıasynda jaryq kóretin «Babalar sózi» serııasynyń júz tomdyq ǵylymı basylymyn ázirleýdi odan ári jalǵastyrady.
Serııanyń buǵan deıin jarııalanǵan otyz bes tomy ulttyq folklorymyzdyń asa bir kórkem de kólemdi salasy bolyp sanalatyn epostyq shyǵarmalarǵa arnaldy. Dálirek aıtqanda, búginge deıin hıkaıalyq dastandardyń on úsh tomy, dinı dastandardyń jeti tomy, ǵashyqtyq dastandardyń segiz tomy, tarıhı jyrlardyń úsh tomy, batyrlar jyrynyń úsh tomy, sondaı-aq shejirelik dastandardyń bir tomy ázirlenip, baspa betin kórdi. Bul basylymdardyń on tomy Qytaıdaǵy qazaq folkloryna arnalǵany málim. Qazaq halqynyń qymbat qazynasy-folklor jınaqtarynyń joǵary deńgeıde bezendirilgen jańa basylymyn oqyrman qaýym úlken qýanyshpen qarsy aldy. Alla qalasa, qazaq eposynyń kórkem úlgilerin jarııalaý osymen shektelmeıdi.
Oqyrman nazaryna usynylyp otyrǵan atalmysh serııanyń 36-tomy batyrlar jyryna arnaldy. Bul tomǵa «Qobylandy batyr» eposynyń úsh nusqasy endi.
«Qobylandy batyr» jyrynyń el arasynda keń taraǵan otyzǵa jýyq nusqasy bar. Bul jyr úlgilerin, negizinen, qazaqtyń batys óńirinen shyqqan kóptegen aqyn-jyraýlar aıtqan. Solardyń eń ataqtysy-Marabaı aqyn. Epostyq nusqalardy ǵylymı turǵydan júıelep, tórt tomǵa jınaqtaý josparlandy. Alǵashqy tomǵa Kóshelek Elamanuly, Qulzaq Amangeldiuly, Súıinsháli Jańbyrshyuly jyrlaǵan nusqalar ense, kezekti ekinshi tomǵa Birjan Tolymbaev, Nurpeıis Baıǵanın jáne Erjan Eshimuly syndy aqyndardyń repertýarynda oryndalǵan jyr nusqalary usynyldy.
Sondaı-aq «Qobylandy batyr» jyrynyń Keńes kezeńinde jaryq kórgen birqatar varıanttaryna sol kezdiń saıası-qoǵamdyq talaptaryna oraı mátindik óńdeý, redaktsııa júrgizilgeni jasyryn emes. Buǵan qosa ilki jınaqtarda túsip qalǵan, ıakı qoljazbadan qate oqylǵan jyr joldary men jekelegen sózder túpnusqa boıynsha túzetilip, mátinder bastapqy qalypqa keltirildi.
«Babalar sózi» serııasynyń negizgi ustanymdaryna sáıkes, otyz altynshy tom ǵylymı qosymshalarmen tolyqtyryldy. Ǵylymı qosymshalarǵa tomǵa engen mátinderge jazylǵan túsiniktemeler, sózdik, jer-sý ataýlary, mátinderde kezdesetin tarıhı tulǵalar men dinı esimderge arnalǵan túsinikter, epostyń jınaýshylary men onyń jyrlaýshylary týraly derekter, paıdalanylǵan ádebıetter tizimi, orys jáne aǵylshyn tilderinde jazylǵan túıin kirdi.
Tomnyń kólemi-30 b.t.
37-tom. Batyrlar jyry
QURASTYRÝShYLARDAN
M.O.Áýezov atyndaǵy Ádebıet jáne óner ınstıtýty memlekettik «Mádenı mura» baǵdarlamasy aıasynda jaryq kóretin «Babalar sózi» serııasynyń júz tomdyq ǵylymı basylymyn ázirleýdi odan ári jalǵastyrady.
Serııanyń buǵan deıin jarııalanǵan otyz alty tomy ulttyq folklorymyzdyń asa bir kórkem de kólemdi salasy bolyp sanalatyn epostyq shyǵarmalarǵa arnaldy. Dálirek aıtqanda, búginge deıin hıkaıalyq dastandardyń on úsh tomy, dinı dastandardyń jeti tomy, ǵashyqtyq dastandardyń segiz tomy, tarıhı jyrlardyń úsh tomy, batyrlar jyrynyń tórt tomy, sondaı-aq shejirelik dastandardyń bir tomy ázirlenip, baspa betin kórdi. Bul basylymdardyń on tomy Qytaıdaǵy qazaq folkloryna arnalǵany málim. Qazaq halqynyń qymbat qazynasy-folklor jınaqtarynyń joǵary deńgeıde bezendirilgen jańa basylymyn oqyrman qaýym úlken qýanyshpen qarsy aldy. Alla qalasa, qazaq eposynyń kórkem úlgilerin jarııalaý osymen shektelmeıdi.
Oqyrman nazaryna usynylyp otyrǵan atalmysh serııanyń 37-tomy batyrlar jyryna arnaldy. Bul tomǵa «Qobylandy batyr» eposynyń bes nusqasy endi.
«Qobylandy batyr» jyrynyń el arasynda keń taraǵan otyzǵa jýyq nusqasy bar. Bul jyr úlgilerin HІH ǵasyrdaǵy qazaqtyń kóptegen belgili aqyn-jyraýlary aıtqan. Solardyń qatarynda-Marabaı, Qashaǵan, Bitimbaı, Mergembaı, Birjan, Nurpeıis t.b. aqyn-jyraýlardy erekshe ataýǵa bolady. Epostyq nusqalardy ǵylymı turǵydan júıelep, tórt tomǵa jınaqtaý josparlandy. Alǵashqy tomǵa Kóshelek Elamanuly, Qulzaq Amangeldiuly, Súıinsháli Jańbyrshyuly jyrlaǵan nusqalar ense, ekinshi tomǵa Birjan Tolymbaev, Nurpeıis Baıǵanın jáne Erjan Eshimuly syndy aqyndardyń repertýarynda oryndalǵan jyr nusqalary usynyldy. Al kezekti úshinshi tomǵa Aısa Baıtabynuly, Sádýaqas Dilmanov, Nurseıit Bıtileýov, Erejep Tileýmaǵambetuly syndy halyq talanttyrynyń repertýarynan ár kezde jazylyp alynǵan tańdaýly jyr mátinderi engizilip otyr.
Bir aıta keterligi, bul atalǵan «Qobylandy batyr» jyrynyń varıanttary buryn-sońdy esh jerde jarııalanbaǵan. Munyń ózi epostaný ǵylymyna qosylǵan qundy jańalyqtyń biri desek qatelespeımiz. Jyr mátinderi ÁÓI Qoljazba qory men OǴK Sırek qorynda saqtaýly qoljazbalardan alynyp, arab árpinen qazirgi álipbıge túsirildi.
«Babalar sózi» serııasynyń negizgi ustanymdaryna sáıkes, otyz jetinshi tom ǵylymı qosymshalarmen tolyqtyryldy. Ǵylymı qosymshalarǵa tomǵa engen mátinderge jazylǵan túsiniktemeler, sózdik, jer-sý ataýlary, mátinderde kezdesetin tarıhı tulǵalar men dinı esimderge arnalǵan túsinikter, epostyń jınaýshylary men onyń jyrlaýshylary týraly derekter, paıdalanylǵan ádebıetter tizimi, orys jáne aǵylshyn tilderinde jazylǵan túıin kirdi.
Tomnyń kólemi-33,75 b.t.
38-tom. Batyrlar jyry
QURASTYRÝShYLARDAN
M.O.Áýezov atyndaǵy Ádebıet jáne óner ınstıtýty Memlekettik «Mádenı mura» baǵdarlamasy aıasynda jaryq kóretin «Babalar sózi» serııasynyń júz tomdyq ǵylymı basylymyn
ázirleýdi odan ári jalǵastyrady.
Serııanyń buǵan deıin jarııalanǵan otyz jeti tomy ulttyq folklorymyzdyń asa bir kórkem de kólemdi salasy bolyp sanalatyn epostyq shyǵarmalarǵa arnaldy. Dálirek aıtqanda, búginge deıin hıkaıalyq dastandardyń on úsh tomy, dinı dastandardyń jeti tomy, ǵashyqtyq dastandardyń segiz tomy,
tarıhı jyrlardyń úsh tomy, batyrlar jyrynyń tórt tomy, sondaı-aq shejirelik dastandardyń bir tomy ázirlenip, baspa betin kórdi. Bul basylymdardyń on tomy Qytaıdaǵy qazaq folkloryna arnalǵany málim. Qazaq halqynyń qymbat qazynasy-folklor jınaqtarynyń joǵary deńgeıde bezendirilgen jańa basylymyn oqyrman qaýym úlken qýanyshpen qarsy aldy. Alla qalasa, qazaq eposynyń kórkem úlgilerin
jarııalaý osymen shektelmeıdi.
Oqyrman nazaryna usynylyp otyrǵan atalmysh serııanyń 38-tomy batyrlar jyryna arnaldy. Bul tomǵa «Qobylandy batyr» eposynyń Mergenbaı nusqasy endi.
«Qobylandy batyr» jyrynyń el arasynda keń taraǵan otyzǵa jýyq nusqasy bar. Bul jyr úlgilerin HІH ǵasyrdaǵy qazaqtyń kóptegen belgili aqyn-jyraýlary aıtqan. Solardyń qatarynda-Marabaı, Qashaǵan, Bitimbaı, Mergenbaı, Birjan, Nurpeıis t.b. aqyn-jyraýlardy erekshe ataýǵa bolady. Epostyq nusqalardy ǵylymı turǵydan júıelep, tórt tomǵa jınaqtaý josparlandy. Alǵashqy tomǵa Kóshelek Elamanuly, Qulzaq Amangeldiuly, Súıinsháli Jańbyrshyuly jyrlaǵan nusqalar ense, ekinshi tomǵa Birjan Tolymbaev, Nurpeıis Baıǵanın jáne Erjan Eshimuly syndy aqyndardyń repertýarynda oryndalǵan jyr nusqalary usynyldy, úshinshi tomǵa Aısa Baıtabynuly, Sádýaqas Dilmanov, Nurseıit Bıtileýov, Erejep Tileýmaǵambetuly syndy halyq talanttarynyń repertýarynan ár kezde jazylyp alynǵan tańdaýly jyr mátinderi endi. Jyrdyń sońǵy tomyna ataqty Mergenbaı jyraýdyń «Qobylandy batyr» jáne «Qobylandy batyrdyń balasy Kıikbaı» jáne «Qobylandynyń Temirlandy jeńýi» nusqalary kirip otyr.
Mergenbaı jyrlaǵan «Qobylandy batyr»-qazaq epostaný ǵylymyndaǵy eń kóbirek zerttelgen nusqalardyń biri. 1957 jyly osy jyr mátini M.O.Áýezov pen N.S.Smırnovanyń basqarýymen «Qazaq eposy» serııasy boıynsha tórtinshi kitap bolyp jaryq kórdi (baspaǵa ázirlegender: M.S.Sılchenko, O.Á.Nurmaǵambetova). Budan soń atalǵan nusqa 1958, 1963 jyldary Q.Jumalıev, M.Ǵabdýllın, B.Ýahatov, M.Ǵumarova, S.Lypkın sııaqty ǵalymdardyń ázirleýimen qazaq jáne orys tilderinde basylyp shyqty. Sondaı-aq 1975 jyly Máskeýde KSRO Ǵylym akademııasy A.M.Gorkıı atyndaǵy Dúnıe júzi ádebıeti ınstıtýtynyń janynan shyǵatyn «KSRO halyqtarynyń eposy» atty serııa boıynsha ǵylymı basylym retinde jeke kitap bolyp shyqty. Belgili folklortanýshy O.Á.Nurmaǵambetova men N.V.Kıdaısh-Pokrovskaıa jyrdy tolyqtaı orys tiline aýdaryp, eki tildegi mátin jáne epos týraly kólemdi zertteý maqala jazǵan bolatyn.
«Qobylandy» jyrynyń Keńes kezeńinde baspa betin kórgen varıanttaryna sol kezdiń saıası-qoǵamdyq talaptaryna oraı mátindik óńdeý, redaktsııa júrgizilgeni jasyryn emes. Buǵan qosa ilki jınaqtarda túsip qalǵan, ıakı qoljazbadan qate oqylǵan jyr joldary men jekelegen sózder túpnusqa boıynsha túzetilip, mátinder bastapqy qalypqa keltirildi.
«Babalar sózi» serııasynyń negizgi ustanymdaryna sáıkes, otyz segizinshi tom ǵylymı qosymshalarmen tolyqtyryldy. Ǵylymı qosymshalarǵa tomǵa engen mátinderge jazylǵan túsiniktemeler, sózdik, jer-sý ataýlary, mátinderde kezdesetin tarıhı tulǵalar men dinı esimderge arnalǵan túsinikter,
epostyń jınaýshylary men onyń jyrlaýshylary týraly derekter, paıdalanylǵan ádebıetter tizimi, orys jáne aǵylshyn tilderinde jazylǵan túıin kirdi.
Tomnyń kólemi-25 b.t.
39-tom. Batyrlar jyry
QURASTYRÝShYLARDAN
M.O.Áýezov atyndaǵy Ádebıet jáne óner ınstıtýty Memlekettik «Mádenı mura» baǵdarlamasy aıasynda jaryq kóretin «Babalar sózi» serııasynyń júz tomdyq ǵylymı basylymyn ázirleýdi odan ári jalǵastyrady.
Serııanyń buǵan deıin jarııalanǵan otyz segiz tomy ulttyq folklorymyzdyń asa bir kórkem de kólemdi salasy bolyp sanalatyn epostyq shyǵarmalarǵa arnaldy. Dálirek aıtqanda, búginge deıin hıkaıalyq dastandardyń on úsh tomy, dinı dastandardyń jeti tomy, ǵashyqtyq dastandardyń segiz tomy, tarıhı jyrlardyń úsh tomy, batyrlar jyrynyń alty tomy, sondaı-aq shejirelik dastandardyń bir tomy ázirlenip, baspa betin kórdi. Bul basylymdardyń on tomy Qytaıdaǵy qazaq folkloryna arnalǵany málim. Qazaq halqynyń qymbat qazynasy-folklor jınaqtarynyń joǵary deńgeıde bezen�dirilgen jańa basylymyn oqyrman qaýym úlken qýanyshpen qarsy aldy. Alla qalasa, qazaq eposynyń kórkem úlgilerin jarııalaý osymen shektelmeıdi.
Oqyrman nazaryna usynylyp otyrǵan atalǵan serııanyń kezekti 39-tomy «Edige batyr» jyryna arnaldy. Bul tomǵa Qazaq arasyna erteden dańqy jaıylǵan Edige batyr jaıyndaǵy epostyń segiz nusqasy endi.
Olar: 1. 1905 jyly Sankt-Peterbýrgten shyqqan Shoqan Ýálıhanovtyń «Edige jyry» nusqasy: 2. Á.Dıvaevtiń «Edige batyr» (Tashkent, 1922) nusqasy. 3. Máshhúr Júsip Kópeev jınaǵan «Er Edige» (Almaty, 1992) ańyzy; 4. Muryn jyraý varıanty («Edige»); 5. «Máýlimnııaz-Edige» (Nurtýǵan nusqasy); 6. Qońyrat qalasynyń turǵyny (Qaraqalpaqstan) Qylyshbaıuly Qartbaıdyń oryndaýynda jazylyp alynǵan «Edige batyr eposy»; 7. Halyq aqyny Qalqa Japarbaev jyrlaǵan «Edige-Nuran» nusqasy; 8. Aıakesh Ómirzaqovtyń aıtýynan hatqa túsken «Edige batyr áńgimesi». Sońǵy eki mátin buryn esh jerde jarııalanbaǵan jáne zerttelmegen.
«Babalar sózi» serııasynyń negizgi ustanymdaryna sáıkes, otyz toǵyzynshy tom ǵylymı qosymshalarmen tolyqtyryldy. Ǵylymı qosymshalarǵa tomǵa engen mátinderge jazylǵan túsiniktemeler, sózdik, jer-sý ataýlary, mátinderde kezdesetin tarıhı tulǵalar men dinı esimderge arnalǵan túsinikter, epostyń jınaýshylary men onyń jyrlaýshylary týraly derekter, paıdalanylǵan ádebıetter tizimi, orys jáne aǵylshyn tilderinde jazylǵan túıin kirdi.
Tomnyń kólemi-28 b.t.
40-tom. Batyrlar jyry
QURASTYRÝShYLARDAN
M.O.Áýezov atyndaǵy Ádebıet jáne óner ınstıtýty Memle�kettik «Mádenı mura» baǵdarlamasy aıasynda jaryq kóretin «Babalar sózi» serııasynyń júz tomdyq ǵylymı basylymyn ázirleýdi odan ári jalǵastyrady.
Serııanyń buǵan deıin jarııalanǵan otyz toǵyz tomy ulttyq folklorymyzdyń asa bir kórkem de kólemdi salasy bolyp sanalatyn epostyq shyǵarmalarǵa arnaldy. Dálirek aıtqanda, búginge deıin hıkaıalyq dastandardyń on úsh tomy, dinı dastandardyń jeti tomy, ǵashyqtyq dastandardyń segiz tomy, tarıhı jyrlardyń úsh tomy, batyrlar jyrynyń jeti tomy, sondaı-aq shejirelik dastandardyń bir tomy ázirlenip, baspa betin kórdi. Bul basylymdardyń on tomy Qytaıdaǵy qazaq folkloryna arnalǵany málim. Qazaq halqynyń qymbat qazynasy-folklor jınaqtarynyń joǵary deńgeıde bezen�dirilgen jańa basylymyn oqyrman qaýym úlken qýanyshpen qarsy aldy. Alla qalasa, qazaq eposynyń kórkem úlgilerin jarııalaý osymen shektelmeıdi.
Oqyrman nazaryna usynylyp otyrǵan atalmysh serııanyń 39-tomy epostyq shyǵarmalarǵa arnaldy. Bul tomǵa «Oraq-Mamaı» jyrynyń tórt nusqasy enip otyr.
Olar: 1. 1903 jyly Qazan qalasynda jaryq kórgen belgisiz jyrshynyń nusqasy; 2. Kórnekti qazaq aqyny Nurtýǵan Kenjeǵululy jyrlaǵan kórkem ári kólemdi nusqa; 3. Qońyrat qalasynyń turǵyny (Qaraqalpaqstan) Ataýbaı Mámbetulynyń aıtýynan jazylyp alynǵan varıant; 4. Orynbasar Ońǵarbaıulynyń repertýarynan jazylǵan «Oraq-Mamaı» eposynyń nusqasy.
Sońǵy ekeýi Qazaqstannyń batys óńirine tán jyrshylyq mektep ókilderi ekeni málim. Jalpy, noǵaıly dáýirinde týǵan tarıhı sıýjetterdi jyrlaýda batys óńirdegi aqyn-jyraýlardyń orny erekshe. Sebebi, «Qyrymnyń qyryq batyry» tárizdi uzaq, jelili jyrlarmen qatar, jeke qaharmandyq epos úlgilerin jyrlap, halyq arasyna taratý, nasıhattaý, olardy keıingi urpaqqa jetkizý baǵytyndaǵy zor ári ıgilikti eńbekti jalyqpaı atqarǵan osy-Jaıyq, Syr jáne Ámýdarııa quıylysyn mekendegen jyrshy-jyraýlar qaýymy ekendigi málim.
Basqa noǵaıly dáýiriniń epostyq muralary sııaqty, «Oraq-Mamaı» jyry da uzaq ýaqyt boıy jarııalaýǵa tyıym salynyp kelgendikten, keıingi jyldary ǵana zerttelip jaryq kóre bastady. Tomǵa engen mátinderdiń arasynda tek Nurtýǵan varıantynyń bir bóligi men qońyrattyq Ataýbaı Mámbetulynyń nusqasy ǵana jaryq kórgen.
«Oraq-Mamaı» eposynyń buryn baspa betin kórgen varıanttaryna sol kezdiń saıası-qoǵamdyq talaptaryna oraı, mátindik óńdeý, redaktsııa júrgizilgeni jasyryn emes. Buǵan qosa ilki jınaqtarda túsip qalǵan, ıakı qoljazbadan qate oqylǵan jyr joldary men jekelegen sózder túpnusqa boıynsha túzetilip, mátinder bastapqy qalypqa keltirildi.
«Babalar sózi» serııasynyń negizgi ustanymdaryna sáıkes, otyz toǵyzynshy tom ǵylymı qosymshalarmen tolyqtyryldy. Ǵylymı qosymshalarǵa tomǵa engen mátinderge jazylǵan túsiniktemeler, sózdik, jer-sý ataýlary, mátinderde kezdesetin tarıhı tulǵalar men dinı esimderge arnalǵan túsinikter, epostyń jınaýshylary men onyń jyrlaýshylary týraly derekter, paıdalanylǵan ádebıetter tizimi, orys jáne aǵylshyn tilderinde jazylǵan túıin kirdi.
Tomnyń kólemi-30,5 b.t.
41-tom. Batyrlar jyry
QURASTYRÝShYLARDAN
M.O.Áýezov atyndaǵy Ádebıet jáne óner ınstıtýty Memlekettik «Mádenı mura» baǵdarlamasy aıasynda jaryq kóretin «Babalar sózi» serııasynyń júz tomdyq ǵylymı basylymyn ázirleýdi odan ári jalǵastyrady.
Serııanyń buǵan deıin jarııalanǵan qyryq tomy ulttyq folklorymyzdyń asa bir kórkem de kólemdi salasy bolyp sanalatyn epostyq shyǵarmalarǵa arnaldy. Dálirek aıtqanda, búginge deıin hıkaıalyq dastandardyń on úsh tomy, dinı dastandardyń jeti tomy, ǵashyqtyq dastandardyń segiz tomy, tarıhı jyrlardyń úsh tomy, batyrlar jyrynyń segiz tomy, sondaı-aq shejirelik dastandardyń bir tomy ázirlenip, baspa betin kórdi. Bul basylymdardyń on tomy Qytaıdaǵy qazaq folkloryna arnalǵany málim. Qazaq halqynyń qymbat qazynasy-folklor jınaqtarynyń joǵary deńgeıde bezendirilgen jańa basylymyn oqyrman qaýym úlken qýanyshpen qarsy aldy. Alla qalasa, qazaq eposynyń kórkem úlgilerin jarııalaý osymen shektelmeıdi.
Oqyrman nazaryna usynylyp otyrǵan atalmysh serııanyń 41-tomy batyrlar jyryna arnaldy. Bul tomǵa «Qarasaı, Qazı» jyrynyń mynadaı alty nusqasy toptastyryldy: Murat, Qashaǵan, Nurpeıis aqyndar jáne Shoqaev Qudaıbergen men Mústejep Ahmetov jyrlaǵan nusqalar, Sh.Káribaev ázirlegen, «Ádebıettik oqý kitabynyń» (1944 j.) quramyna kirgen, jyrlaýshysynyń kim ekeni kórsetilmegen nusqa.
«Qarasaı, Qazı» jyrynyń bizge otyzdan astam nusqasy saqtalyp, jetken. Bul jyr ejelden kele jatqan ǵajaıyp epıkalyq mura-«Qyrymnyń qyryq batyry» atty jyrlar tsıklynyń quramyna engen qaharmandyq epos úlgileriniń biri. Jyrdyń nusqalaryn halyq arasyna taratýshylardyń qatarynda Murat Móńkeuly, Qashaǵan Kúrjimanuly, Nurpeıis Baıǵanın, Nurtýǵan Kenjeǵululy sııaqty aqıyq aqyndar, A.Baıtabynov, Q.Imanǵalıev, Jaqsylyq, Naýryzbek, Tórenııaz jáne odan da ózge jyrshylar men jyraýlar bar. Nusqalarynyń kóptigin jáne ol nusqalardyń arasynda azdy- kópti aıyrmashylyqtar oryn alatynyn eskere otyryp, «Babalar sózi» júztomdyǵynyń qyryq birinshi, qyryq ekinshi tomdaryna «Qarasaı, Qazı» jyry nusqalarynyń úlgilerin engizý josparlanyp otyr.
Kórkemdik, tanymdyq-taǵlymdyq jaǵynan zor mán-mańyzy bolýyna oraı, kezinde úlken suranysqa ıe bolǵany Murat aqyn jyrlaǵan nusqasynyń 1924, 1943 jyldary baspa betin kórýinen, Nurpeıis jyrlaǵan nusqasynyń aqynnyń 1946 jyly baspa betin kórgen «Tańdamaly shyǵarmalar» atty kitabyna enýinen, endi bir nusqasy 1944 jyly jaryq kórgen, 5- synypqa arnalǵan «Ádebıettik oqý kitabynyń» quramyna engen sóz óneri úlgileriniń qatarynan oryn alýynan, Q.Jumalıev, Á.Marǵulan jáne taǵy basqa kórnekti ǵalymdardyń irgeli zertteýleriniń nysanyna aınalýynan ańǵarylatyn «Qarasaı, Qazı» jyrynyń jarııalanýyna, zerttelýine uzaq ýaqyt boıy tyıym salynyp keldi. Buǵan VKP(b) Ortalyq Komıtetiniń 1944 jylǵy 9 tamyzda qabyldanǵan Tatar partııalyq uıymyndaǵy buqaralyq-saıası jáne ıdeologııalyq jumystardy jaqsartý jónindegi sharalar týraly qaýlysy men Qazaqstan Kompartııasy Ortalyq Komıtetiniń 1947 jyly qabyldanǵan Qazaq KSR Ǵylym akademııasynyń Til, ádebıet ınstıtýtynyń jumysy týraly qaýlysy sebepshi bolǵany belgili.
Solaqaı saıasattyń osyndaı zardabyn joıý oǵan múmkindik týǵan kezeńniń ózinde de baıaý júzege asyrylyp kelgeni «Qarasaı, Qazı» jyrynyń jarııalylyq zamany ornaǵannan keıin jaryq kórýi 1988 jyly Q.Imanǵalıevtiń oryndaýyndaǵy kúıtabaqtyń shyǵarylýymen, Murat aqyn jyrlaǵan nusqanyń H.Dosmuhamedov eńbekteriniń jınaǵynda jáne «Alqalasa, áleýmet» (1991) jınaǵynda qaıta basylýymen, Qashaǵan Kúrjimanuly nusqasynyń aqyn shyǵarmalarynyń «Topan» atty jınaǵyna enýimen, Seıit jyraý nusqasynyń Qytaı Halyq Respýblıkasynda shyǵyp turatyn «Mura» jýrnalynyń 1990 jylǵy 2-sanynda jarııalanýymen jáne Muryn jyraýdan jazylyp alynǵan «Qyrymnyń qyryq batyry» jyrlar tsıklynyń 1989 jylǵy, 2005 jylǵy basylymdarynda da bul jyrdyń bir nusqasy bolýymen ǵana shekteletininen aıqyn ańǵarylady.
Demek, nusqalarynyń basym kópshiligi osy kezge deıin jarııalanbaı, oqyrman qaýymynyń nazarynan tysqary qalyp kelgen «Qarasaı, Qazı» jáne «Ádil sultan» jyrlarynyń aldaǵy ýaqytta oqyrmanmen qaýyshqaly otyrǵan eki tomdyq jınaǵy mádenı murany tanyp-bilý, ıgerý, halyq ıgiligine asyrý baǵytynda jasalǵan eleýli qadam ekeni anyq.
«Babalar sózi» serııasynyń kezekti qyryq birinshi tomy kóptomdyqtyń negizgi ustanymdaryna sáıkes, ǵylymı qosymshalarmen tolyqtyryldy.
Ǵylymı qosymshalarǵa tomǵa engen mátinderge jazylǵan túsiniktemeler, sózdik, jer-sý ataýlary, mátinderde kezdesetin tarıhı tulǵalar men dinı esimderge arnalǵan túsinikter, epostyń jınaýshylary men onyń jyrlaýshylary týraly derekter, paıdalanylǵan ádebıetter tizimi, orys jáne aǵylshyn tilderinde jazylǵan túıin kirdi.
Tomnyń kólemi-28 b.t.
42-tom. Batyrlar jyry
QURASTYRÝShYLARDAN
M.O.Áýezov atyndaǵy Ádebıet jáne óner ınstıtýty Memlekettik «Mádenı mura» baǵdarlamasy aıasynda jaryq kóretin «Babalar sózi» serııasynyń júz tomdyq ǵylymı basylymyn ázirleýdi odan ári jalǵastyrady.
Serııanyń buǵan deıin jarııalanǵan qyryq bir tomy ulttyq folklorymyzdyń asa bir kórkem de kólemdi salasy bolyp sanalatyn epostyq shyǵarmalarǵa arnaldy. Dálirek aıtqanda, búginge deıin hıkaıalyq dastandardyń on úsh tomy, dinı dastandardyń jeti tomy, ǵashyqtyq dastandardyń segiz tomy, tarıhı jyrlardyń úsh tomy, batyrlar jyrynyń toǵyz tomy, sondaı-aq shejirelik dastandardyń bir tomy ázirlenip, baspa betin kórdi. Bul basylymdardyń on tomy Qytaıdaǵy qazaq folkloryna arnalǵany málim. Qazaq halqynyń qymbat qazynasy-folklor jınaqtarynyń joǵary deńgeıde bezendirilgen jańa basylymyn oqyrman qaýym úlken qýanyshpen qarsy aldy. Alla qalasa, qazaq eposynyń kórkem úlgilerin jarııalaý osymen shektelmeıdi.
Oqyrman nazaryna usynylyp otyrǵan atalǵan serııanyń 42-tomy batyrlar jyryna arnaldy. Bul tomǵa «Qarasaı-Qazı» eposynyń tórt nusqasy endi.
«Qarasaı-Qazı» jyrynyń el arasynda keń taraǵan otyzǵa jýyq nusqasy bar. Bul jyr úlgilerin HІH ǵasyrdaǵy qazaqtyń kóptegen belgili aqyn-jyraýlary aıtqan. Solardyń qatarynda: Muryn, Qashaǵan, Aısa, Qobylash, Nurtýǵan, Murat, Jaqsylyq, Qudaıbergen t.b. aqyn-jyraýlardy erekshe ataýǵa bolady.
Epostyq nusqalardy ǵylymı turǵydan júıelep, eki tomǵa jınaqtaý josparlandy. Alǵashqy tomǵa Murat, Qashaǵan, Nurpeıis, Qudaıbergen, Tórenııaz, Mústejep jyrlaǵan nusqalar ense, ekinshi tomǵa Aısa, Jaqsylyq, Seıit jáne Mańǵystaý óńirinen jazyp alynǵan belgisiz jyrshynyń nusqalary usynyldy.
Jalpy «Qarasaı-Qazı» eposy qazaq arasynda «Qobylandy batyrdan» keıingi eń kóp nusqaly, halyq súıip tyńdaǵan arnaly jyrlardyń biri.
Atalǵan jyr nusqalaryn el arasynan jınap, jazyp alyp, búgingi urpaqqa jetkizýshi-Murat Qusnıuly, Ǵumar Qarash, Yǵylman Shórekov, Halel Dosmuhameduly, Asaıyn Hangeldın, T. Kúntýǵanov, Qartbaı Qylyshuly, Imanbaı Uıyqbaev, Tóken Kenjalın, Q. Sydıyqov, Sh.Úsenbaev syndy halyq murasy janashyrlarynyń eńbegi óte zor.
«Qarasaı-Qazı» eposynyń sıýjettik jelisine HVI ǵasyrda Noǵaı ordasy men Qyrym handyǵynyń tusynda ótken tarıhı oqıǵalar arqaý bolǵan. Áıtse de, jyrshylar alasapyran kezeńniń oqıǵalaryn sol kúıinshe beıneleýden góri, eposty kórkemdik turǵydan damytyp, óz qııaldarynyń eleginen ótkize otyryp jyrlaǵanyn kóremiz. Halyqtyq shyǵarmadaǵy kóptegen tarıhı oqıǵalar jınaqtalyp, jyrdyń bas keıipkerleri-Qarasaı men Qazıdyń mańaıyna toptastyrylǵan. Epıkalyq qýaty mol jyrda Qarasaı, Qazı men Ádil sultannyń Astrahan túbindegi Qıǵash taýynda, sondaı-aq Kavkazdaǵy Derbent qalasy tóńireginde qalmaq, qyzylbas elderiniń áskerimen bolǵan urys qımyldary jáne Ádil sultannyń jaý qolyna tutqynǵa túsýine qatysty shytyrman oqıǵalar da keń qamtylady.
Bir aıta keterligi, bul atalǵan «Qarasaı-Qazı» jyrynyń varıanttary buryn-sońdy esh jerde jarııalanbaǵan. Munyń ózi epostaný ǵylymyna qosylǵan qundy jańalyqtyń biri desek qatelespeımiz. Jyr mátinderi ÁÓI Qoljazba qory men OǴK Sırek qorynda saqtaýly qoljazbalardan alynyp, arab árpinen qazirgi álipbıge túsirildi.
«Babalar sózi» serııasynyń negizgi ustanymdaryna sáıkes, qyryq ekinshi tom ǵylymı qosymshalarmen tolyqtyryldy. Ǵylymı qosymshalarǵa tomǵa engen mátinderge jazylǵan túsiniktemeler, sózdik, jer-sý ataýlary, mátinderde kezdesetin tarıhı tulǵalar men dinı esimderge arnalǵan túsinikter, epostyń jınaýshylary men onyń jyrlaýshylary týraly derekter, paıdalanylǵan ádebıetter tizimi, orys jáne aǵylshyn tilderinde jazylǵan túıin kirdi.
Tomnyń kólemi-27,25 b.t.
43-tom. Batyrlar jyry
QURASTYRÝShYLARDAN
M.O.Áýezov atyndaǵy Ádebıet jáne óner ınstıtýty Memlekettik «Mádenı mura» baǵdarlamasy aıasynda jarııalanyp jatqan «Babalar sózi» serııasynyń júz tomdyq ǵylymı basylymyn ázirlep, jaryqqa shyǵarýdy odan ári jalǵastyrýda.
Serııanyń buǵan deıin jarııalanǵan tomdarynda ulttyq folklorymyzdyń asa kórkem de kólemdi salasy bolyp sanalatyn hıkaıalyq dastandardyń toǵyz tomy, dinı dastandardyń jeti tomy, ǵashyqtyq dastandardyń alty tomy, batyrlyq jyrlardyń on tomy jáne Qytaıdaǵy qazaq folkloryna arnalǵan on tomy jaryq kórdi.
Oqyrman nazaryna usynylyp otyrǵan atalmysh serııanyń qyryq úshinshi tomy batyrlyq eposqa arnaldy. Bul tomǵa «Qambar batyr» jyrynyń on bir nusqasy endi.
Qazaq halqynyń epıkalyq murasynan eleýli oryn alatyn, el ishinde keń taraǵan batyrlyq jyrlardyń biri «Qambar batyr» jyry alǵash HІH ǵasyrdyń ortasynda qaǵazǵa túsip, jarııalana bastady. 1888 jyly jyrdyń bir nusqasyn Ý.Týhfatýllın degen tatar azamaty Zaısan óńirinen jazyp alyp, «Qıssa Qambar» degen atpen Qazan qalasyndaǵy Ýnıversıtet baspahanasynan jarııalaǵan. Jyr mátini 1903 jyly Qazanda aǵaıyndy Kárımovter baspahanasynan «Toqsan úıli tobyr» degen atpen taǵy da jaryq kórdi (baspaǵa daıyndaýshy kórsetilmegen). Belgili shyǵystanýshy I.N.Berezın 1890 jyly Sankt-Peterbor qalasynda basylǵan «Túrik hrestomatııasy» atty jınaǵynda (3-tom, 2-bólim) «Qambar bahadúrdiń jyry» atty jyr nusqasyn jarııalady. Qazaq folkloryn nasıhattaýshy, etnograf ǵalym Á.Dıvaev 1922 jyly Táshkende qazaqtyń batyrlyq jyrlarymen qatar, «Qambar batyr» jyryn baspaǵa daıyndady. Qazan basylymdary negizinde jańa jazbalary (redaktsııalary) týdy. Sondaı-aq jyrdyń Qyzylorda, Qaraǵandy, Jambyl, Shymkent, Pavlodar, Omby óńirlerinen jınalǵan nusqalary bar.
«Qambar batyr» jyrynyń jıyrmadan astam nusqalary ǵylymı turǵydan júıelenip, jyrdyń negizgi alty varıanty: 1888, 1890, 1922 jylǵy basylymdary, Qalqaı, Barmaq, Shapaı nusqalarymen qosa, basylymdardaǵy mátindik ózgeristerdi salystyra kórsetý úshin 1903 jylǵy «Toqsan úıli tobyr», sıýjetinde aıtarlyqtaı ózgesheligi bar Maıasar Japaqov pen Shoqataev nusqalary men epostyń qara sózben baıandalǵan ertegilik eki nusqasy, barlyǵy-on bir nusqa bir tomǵa jınaqtaldy. Á.Dıvaevtyń 1922 jyly Tashkentte basylǵan «Qambar batyr» nusqasy keńestik kezeńde birneshe márte jaryq kórse, 1903 jyly Qazanda basylǵan «Toqsan úıli tobyr», Barmaq nusqasy, Berezın ertegisi jyrdyń 1959 jylǵy ǵylymı basylymynda jarııalanǵan, al qalǵan jeti nusqa tuńǵysh ret usynyldy.
1953 jylǵy Qazaq KSR ǴA-nyń Prezıdıýmy uıymdastyrǵan epos jónindegi dıskýssııa qorytyndysynan keıin halyq aýyz ádebıetinde batyrlyq jyrlardan synǵa ilikpegen «Qambar» men «Er Tarǵyn» ǵana qaldyryldy. Folklorlyq shyǵarma jazba ádebıetke qoıylatyn talap turǵysynan zertteldi, shyǵarmanyń ıdeıasy men taqyrybyna basa mán berilip, keıipkerler tek taptyq-áleýmettik turǵyda qaraldy.
Jyrdyń alǵashqy ǵylymı basylymy M.Áýezov pen N.S.Smırnovanyń redaktsııalyq basqarýymen 1959 jyly jaryq kórgen bolatyn (baspaǵa daıyndaǵan: M.Ǵumarova, N.Smırnova). Óz kezeńiniń talaptaryna tolyq jaýap bergenimen, bul basylymnyń búgingi kún talaby turǵysynan tolyqtyrar tustary jetkilikti edi. Qurastyrýshylar 1888 jylǵy nusqany almaı, 1903 jylǵy Qazan basylymyn jarııalaǵan. 1888 jylǵy Qazan basylymyndaǵy «kápir», «orys» etnonımderi keıingide «qalmaq» bolyp ózgertilgen. Keńestik dáýirde jyrdyń alǵashqy nusqasy «dinı sózder kóbirek qoldanylǵan» dep baǵalandy.
Jyrdyń túrli nusqalaryn halyq aqyndarynan, jyrshylardan jazyp alý jumysy júıeli júrgizildi. 1941 jyly Qazaqstan Jazýshylar Odaǵy Shashýbaı Qoshqarbaıulyn Balqashtan arnaıy shaqyryp alyp, aqyn óleńderin jazý jumysyn uıymdastyrdy. «Qambar» jyrynyń Shashýbaı jyrlaǵan nusqasyn S.Seıitov pen Á.Tájibaev syndy ádebıetshiler jazyp alyp, 1942 jyly aqynnyń «Sóıle, Shasheke» jınaǵynda jarııalaǵan. 1958 jyly aqpan aıynda Til jáne ádebıet ınstıtýtynyń halyq tvorchestvosy bóliminiń bastyǵy akademık M.O.Áýezovtiń qoldaýymen Qyzylorda oblysyndaǵy belgili jyraý Rahmet Mázqojaevty ınstıtýtqa shaqyrtyp aldyryp, repertýaryn tyńdap, biletin jyrlaryn jazyp alady. O.Nurmaǵambetova men M.Ǵumarova «Qambar», «Kóruǵly» t.b. jyrlardy magnıtofon taspasyna túsiredi. Sondaı-aq eldegi Qulzaq Amangeldın men Kelimbet Serǵazıev syndy jyrshylardan epostyń Dıvaev nusqasy jazylyp alyndy.
Tomǵa engen jyr mátinderi M.O.Áýezov atyndaǵy Ádebıet jáne óner ınstıtýty men Ortalyq Ǵylymı kitaphananyń qoljazba qorlarynda saqtaýly túpnusqalardan daıyndaldy. Batyrlyq jyrlarǵa arnalǵan jınaqtarda túsip qalǵan nemese qoljazbadan qate oqylǵan jyr joldary men jekelegen sózder túpnusqa boıynsha túzetilip, mátinder bastapqy qalypqa keltirildi. Buryn jarııalanbaǵan mátinder qoljazbalardan esh ózgertýsiz berildi.
«Babalar sózi» serııasynyń negizgi ustanymdaryna sáıkes, qyryq úshinshi tom ǵylymı qosymshalarmen tolyqtyryldy. Ǵylymı qosymshalarǵa tomǵa engen mátinderge jazylǵan túsiniktemeler, sózdik, jer-sý ataýlary, mátinderde kezdesetin tarıhı tulǵalar men dinı esimderge arnalǵan túsinikter, epostyń jınaýshylary men onyń jyrlaýshylary týraly derekter, paıdalanylǵan ádebıetter tizimi, orys jáne aǵylshyn tilderinde jazylǵan túıin kirdi.
Tomnyń kólemi-26,0 b.t.
