Álemdik dinder lıderleriniń VIII sezinde ne talqylanady
ASTANA. KAZINFORM – 17-18 qyrkúıekte Astanada Álemdik jáne dástúrli dinder lıderleriniń VIII sezi ótpek. Aýqymdy sharaǵa Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaev tóraǵalyq etedi. Dinı jıynǵa álemniń 60 elinen 100-den astam adam qatysady. Olardyń qatarynda túrli dinniń lıderleri, halyqaralyq uıym ókilderi, sarapshylar, saıasattanýshylar men qoǵam qaıratkerleri bar. Aldaǵy basqosýda qandaı máseleler talqylanýy múmkin? Osy saýalǵa Kazinform tilshisi jaýap izdedi.
Halyqaralyq minberge aınalǵan alań
Álemdik jáne dástúrli dinder lıderleriniń sezi – Qazaqstannyń táýelsizdik alǵannan keıingi tarıhynda qalyptasqan eń iri ári biregeı bastamalardyń biri. Onyń alǵashqy qadamy 2003 jyly jasaldy. Sol jyly Astanada ótken alǵashqy jıynǵa 13 elden 17 delegatsııa kelgen edi. Degenmen bul oqıǵa álemdik tarıhta erekshe oryn aldy. Sebebi adamzat órkenıetinde tuńǵysh ret ártúrli dinı konfessııalardyń ókilderi, rýhanı kóshbasshylar men qoǵam qaıratkerleri bir ústel basyna jınalyp, ashyq dıalog alańyn qurdy.
Sol tarıhı sátten bastap Qazaqstan álemge jańa ún qatty – ol ún beıbitshilikke, tatýlyqqa jáne ózara túsinistikke shaqyrdy. Ýaqyt óte kele bul bastama turaqty dástúrge aınalyp, búgingi kúni jıyrma eki jyldyq tarıhy bar halyqaralyq forýmǵa aınaldy. Eger alǵashqy sezge qatysýshylar sany sanaýly bolsa, búginde ol kórsetkish birneshe ese artyp, 60 memleketten 100-den astam delegatty qamtıtyn deńgeıge jetti. Bul – Qazaqstannyń dinder arasyndaǵy dıalogty damytý isinde senimdi serikteske aınalǵanynyń aıqyn dáleli.
Sezdiń ereksheligi – tek pikir almasý alańy ǵana emes, naqty sheshimder qabyldanatyn halyqaralyq minber bolýynda. Munda kóterilgen máselelerdiń aýqymy keń: konfessııaaralyq ózara túsinistikti nyǵaıtý, dinı ekstremızm men radıkalızmniń aldyn alý, mádenıetter arasyndaǵy kópirlerdi jalǵaý, jahandyq beıbitshilik pen turaqtylyqqa úles qosý. Sezd barysynda qabyldanǵan deklaratsııalar men úndeýler tek Qazaqstan aıasynda shektelmeı, BUU Bas Assambleıasynyń resmı qujattary retinde taratylyp keledi. Bul – forým sheshimderiniń halyqaralyq deńgeıde moıyndalýynyń jarqyn kórinisi.
Keshe men búgin: sezd tarıhy
Álemdik jáne dástúrli dinder lıderleriniń sezderi jyldar boıy óz tarıhyn qalyptastyryp keledi. Árbir jıyn jańa bastamalar men qundy sheshimderge jol ashty. Máselen, II Sezd aıasynda Mádenıetter men dinderdiń halyqaralyq ortalyǵy qurylyp, «Dinaralyq dıalogtyń qaǵıdattary» qujaty qabyldandy. III Sezde Dinı lıderler keńesi qurylyp, dinaralyq yntymaqtastyqtyń jańa deńgeıine kóterildi. IV Sezd toleranttylyq pen senim qundylyqtaryn nasıhattaıtyn G-Global portalyn tanystyrsa, V Sezde alǵash ret halyqaralyq syılyqtar men Qurmet medali taǵaıyndaldy. VI Sezd konfessııaaralyq dıalog ortalyǵyna negiz qalady. Al VII Sezd 2023–2033 jyldarǵa arnalǵan damý tujyrymdamasyn qabyldap, jas dinı lıderler forýmyn ótkizý týraly sheshim shyǵaryldy.
Senat tóraǵasy, Álemdik jáne dástúrli dinder lıderleri sezi hatshylyǵynyń basshysy Máýlen Áshimbaevtyń aıtýynsha, bul bastama Qazaqstanǵa halyqaralyq qoǵamdastyqtaǵy qaýipsizdik pen turaqtylyqty qamtamasyz etýge úles qosatyn tıimdi quraldardyń biri bolyp otyr.
- Sezd óziniń tıimdi halyqaralyq alań ekenin tolyq dáleldedi. Qazaqstan bul bastamany 20 jyldan astam ýaqyt boıy tabandylyqpen ilgeriletip keledi. Forýmnyń qalyptasýy men damýyna Memleket basshysy Qasym-Jomart Kemeluly Toqaevtyń úlesi erekshe. Búginde Sezdi álemniń basty rýhanı kóshbasshylary jınalatyn, bedeldi de tanymal halyqaralyq minber dep senimmen aıta alamyz, – dedi ol.
2022 jyly ótken VII Sezd óziniń mazmuny men qatysýshylardyń joǵary mártebesimen este qaldy. Oǵan Rım Papasy Frantsısk pen Ál-Azhardyń Joǵarǵy ımamy sheıh Ahmed at-Taıeb qatysty.
Rım Papasy Frantsısk teńdik ıdeıalaryn dáripteýde, áleýmettik álsiz toptardyń quqyqtaryn qorǵaýda mańyzdy ról atqardy. Ol ıslam men hrıstıan álemderi arasyndaǵy ózara túsinistikti damytýǵa aıryqsha mán berdi. Sapary barysynda Qazaqstandy dıalog pen kezdesý alańy retinde baǵalap, halqymyzdyń ashyqtyǵy men ózara qurmetin atap ótti. Al sheıh Ahmed at-Taıeb – ıslam áleminiń asa bedeldi tulǵasy. Onyń pikirinshe, qazirgi zamanda dıalog pen ózara túsinistik burynǵydan da mańyzdy.
VIII sezdiń basty taqyryby qandaı?
VIII sezdiń basty plenarlyq otyrysy «Dinder dıalogy: bolashaq jolyndaǵy sınergııa» taqyrybyna arnalady. Bul – dástúrli qundylyqtardy qazirgi zamannyń syn-tegeýrinderimen ushtastyrýǵa degen umtylystyń aıqyn kórinisi. Josparlanǵan baǵdarlama aıasynda qatysýshylar jahandyq beıbitshilikti nyǵaıtýdaǵy dinniń rólin, dinı tózimdilik pen ekstremızmniń aldyn alý máselelerin, sondaı-aq tsıfrlyq tehnologııalar men jasandy ıntellektiniń din salasyna áserin talqylaıdy.
Tsıfrlyq etıka jáne onlaın keńistikte dindarlardyń sezimin qorǵaý máseleleriniń sezd kún tártibine engizilýi dinı uıymdardyń qazirgi tsıfrlyq zamanǵa belsendi túrde ún qatyp otyrǵanyn kórsetedi. Bul taqyryptar buǵan deıin negizinen zaıyrly jáne tehnologııalyq ortada ǵana qarastyrylyp kelgen. Sońǵy jyldary, ásirese COVID-19 pandemııasy kezeńinde, rýhanı keńistik tsıfrlyq formatqa qarqyndy túrde kóshti. Onlaın ǵıbadattar, vırtýaldy zııarattar, mobıldi dinı qosymshalar, sondaı-aq jasandy ıntellekt negizinde júzege asatyn dinı keńes berý qyzmetteri, qazirgi zamannyń tsıfrlyq bolmysyna beıimdelgen jańa rýhanı tájirıbeni qalyptastyrdy.
Bıylǵy Sezge de bedeldi dinı lıderler men halyqaralyq uıym ókilderi qatysady. Olardyń qatarynda Dúnıejúzilik ıslam lıgasynyń Bas hatshysy Sheıh Muhammed Abdýlkarım Ál-Issa, Máskeý jáne búkil Reseı Patrıarhy Kırıll, BUU Bas hatshysynyń Islamofobııa jáne antısemıtızmmen kúres jónindegi arnaıy ýákili, BUU-nyń Órkenıetter Alıansynyń Joǵarǵy ókili Mıgel Anhel Moratınos bar.
Sezd aıasynda birqatar sharalar ótetin bolady. Olardyń qatarynda Sezdiń jumys tobynyń otyrysy, Hatshylyqtyń XXIII otyrysy, sonymen qatar ІІ Jas dinı lıderler forýmy josparlanǵan. Al erekshe sharalardyń biri –BUU Órkenıetter alıansynyń bastamasymen Dinı nysandardy qorǵaý jónindegi arnaıy sessııa ótedi. Sessııada ǵıbadat oryndaryna, qasıetti jáne mádenı nysandarǵa tónetin qaýip-qaterlerge baılanysty jahandyq syn-qaterlerdi talqylaý úshin jetekshi dinı lıderler, dıplomattar, qoǵamdyq jáne halyqaralyq uıymdardyń ókilderi bas qosatyn bolady.
Sonymen qatar, Eksperttik dóńgelek ústel ótedi. Onyń maqsaty – qazirgi álemdegi qıyndyqtardy talqylaýda din dıplomatııasyna ǵylymı pikirlerdi qosyp, ár salany qamtıtyn, naqty ári tıimdi áńgime júrgizý.
Konfessııaaralyq jáne dinaralyq dıalogtyń halyqaralyq ortalyǵynyń bas keńesshisi Samanta Bolatqyzynyń aıtýynsha, dinı dıplomatııa halyqtar men mádenıetter arasyndaǵy dıalogty, ózara túsinistik pen yntymaqtastyqty damytý úshin senim men qundylyqtarǵa súıenedi.
- Ǵylymǵa negizdelgen tásil bul úderisterdi naqty derekter men dálelderge, sondaı-aq tájirıbege súıene otyryp anaǵurlym tıimdi etýge múmkindik beredi. Ǵylymı qaýymdastyqpen ornaǵan seriktestik Álemdik jáne dástúrli dinder lıderleri seziniń mazmundyq deńgeıin arttyryp, onyń jumysyn jańa ıdeıalarmen baıyta túsedi. Bıyl keń taqylanatyn taqyryptardyń biri - klımat máselesi men jasandy ıntellekt» – deıdi ol.
Árbir sezd sońynda dinı kóshbasshylar mindetti túrde Qorytyndy qujat qabyldaıdy. Bas keńesshiniń aıtýynsha, VIII Sezdiń Deklaratsııasy birneshe mańyzdy baǵytty qamtıtyn bolady. Eń birinshi, beıbitshilik pen áleýmettik turaqtylyqty qamtamasyz etý, jahandyq yntymaqtastyqty nyǵaıtý maqsat etiledi. Deklaratsııanyń basty basymdyqtarynyń biri – dinaralyq jáne mádenıetaralyq dıalogty tereńdetý. Halyqaralyq uıymdardy, dinı kóshbasshylardy, saıasatkerlerdi, sarapshylardy, úkimettik emes uıymdardyń ókilderin, BAQ pen izgi nıetti adamdardy osy úderiske tartý arqyly adamzat birligin nyǵaıtý kózdeledi.
Sonymen birge, áleýmettik teńsizdik, ekstremızm men terrorızmniń aldyn alý, jastarǵa arnalǵan dinı saýattylyqty arttyrý máseleleri nazarda bolady. Halyqaralyq qaýymdastyqtyń daǵdarys jáne qaqtyǵys aımaqtarynan áıelder men balalardy, qarttardy, múgedekterdi, bosqyndar men el ishinde qonys aýdarǵan adamdardy qoldaý da Deklaratsııada qamtylady.
Ekojúıelerdi saqtaý, klımattyq apattardyń aldyn alý, jańa tehnologııalardy – onyń ishinde tsıfrlyq quraldardy, jasandy ıntellekt pen bıoınjenerııany – jaýapkershilikpen paıdalaný mindetteledi. Ásirese, jasandy ıntellekt eshbir jaǵdaıda dushpandyq jasaýǵa nemese adamnyń qadir-qasıetine zııan keltirýge paıdalanylmaýy tıis. Adam quqyqtary men etıka qaǵıdattaryna negizdelgen JI paıdalaný boıynsha halyqaralyq standarttardy ázirleý qajettigi de kórsetiledi.
Osylaısha, VIII Sezdiń Deklaratsııasy tek dinı kóshbasshylardyń ǵana emes, búkil halyqaralyq qoǵamdastyqtyń nazaryn mańyzdy máselelerge aýdaryp, adamzat birligi men beıbitshilikti nyǵaıtýǵa baǵyttalǵan strategııalyq qujat bolady.
Sezd qorytyndysy Qazaqstan bastamasymen qurylǵan bul alańnyń álemdik senim men kelisimniń sımvolyna aınalǵanyn dáleldeıdi. Ol eldiń syrtqy saıasattaǵy kópvektorly baǵyty men ishki turaqtylyqqa negizdelgen ulttyq úlgisin álemge pash etti. Búginde sezd tek Qazaqstan úshin ǵana emes, búkil adamzat úshin ortaq qundylyqtardy dáripteıtin halyqaralyq forým mártebesine ıe. Segizinshi márte bas qosatyn dinı jáne rýhanı kóshbasshylar álemniń ár túkpirindegi, kórshiles memleketterdegi, óz elderindegi jáne Qazaqstandaǵy tatýlyq, kelisim men súıispenshilik úshin duǵa etip, Qudaıdan izgi tilek tileıtin bolady.