AES: Balqashtyń sýy tartyla ma

ASTANA. KAZINFORM — Búgin Qazaqstanda alǵashqy AES qurylysy resmı túrde bastaldy. Memleket basshysy elimizde 3 atom elektr stantsııasyn salýdy tapsyrǵan edi.

Alǵashqy AES salý protsesi qaı deńgeıde? Ol qalaı jumys istemek? Bizdi qandaı táýekelder kútip tur? AQSh-ta bilim alyp, ıadrolyq reaktorda tájirıbe jınaǵan maman, «ıAdrolyq reaktor operatory» lıtsenzııasyn alǵan alǵashqy qazaq Jibek Joly telearnasynyń «Jahan jaıy» baǵdarlamasynda tolyqtaı tarqatty.

– Qazaqstanda birinshi atom elektr stantsııasyn (AES) salýǵa halyqaralyq konsortsıýmnyń basshysy retinde reseılik «Rosatom» korporatsııasy taǵaıyndaldy. Ekinshi AES-ti salý boıynsha negizgi úmitker – Qytaı Ulttyq ıAdrolyq Korporatsııasy, qazirgi ýaqytta osy kompanııamen birlesken jumystar júrgizilip jatyr. 2025 jylǵy tamyz aıynda Almaty oblysynyń Jambyl aýdanynda ınjenerlik-izdestirý jumystary bastalady dep josparlanyp otyr. Bul jumys aıasynda keshendi zertteýler júrgizilýi tıis. Atap aıtqanda: gıdrologııalyq, meteorologııalyq jáne basqa da qajetti izdenister qamtylýy qajet. Zertteýlerdiń nátıjesine súıene otyryp, bolashaq AES-tiń ornalasatyn ornyn durys baǵalap, ony tıimdi jobalaı bilýimiz kerek. Jınalǵan derekter negizinde jobalaý-smetalyq qujattama ázirlenedi. Bul kezeń shamamen eki jyl ýaqyt alady. Odan keıin, 2029 jylǵa qaraı barlyq qujattar men tıisti saraptamalar aıaqtalǵan soń, tikeleı qurylys jumystaryna kóshý josparlanyp otyr, – deıdi Áset Mahambetov.

Atom energetıkasy jónindegi agenttik tóraǵasynyń orynbasary Qazaqstannyń AES salý arqyly halyqaralyq ǵylymı-tehnıkalyq kooperatsııadaǵy perspektıvalaryna baǵa berdi.

– Negizinen Qazaqstannyń atom salasy jaqsy damyǵan dep aıtýǵa bolady. Mysaly, 2021 jyldan bastap daıyn otyndy jylý bólgish qurastyrmalaryn shyǵarýdy bastadyq. Sondaı-aq, ýran oksıdi tabletkalaryn óndirý boıynsha da tájirıbemiz bar. Almaty qalasynda ornalasqan ıadrolyq fızıka ınstıtýtynda radıofarmatsevtıkalyq preparattar shyǵarylady. Sonymen qatar, Kýrchatov qalasynda eki ǵylymı-zertteý reaktory jumys isteıdi. Jalpy alǵanda, atom salamyz jaqsy damyǵanymen, áli kúnge deıin atom elektr stantsııasy salynǵan joq, – deıdi ol.

Qazirgi tańda álemde atom elektr stantsııalarynyń úshinshi býyny jumys isteıdi, onyń ishinde sý-sýly reaktorlar eń qaýipsiz ári tıimdi sanalady. Qazaqstan da óz tańdaýy retinde osy sý-sýly reaktordy qarastyryp otyr.

Atom elektr stantsııasynda ýrannyń 235 formasyndaǵy túıirshikter sý toltyrylǵan tsılındrge ornalastyrylady. Atomǵa neıtron jiberilip, kóbeıý reaktsııasy júredi, nátıjesinde sý 350°C-qa deıin qyzady da, ekinshi tsılındrdegi sýdan bý bólinedi. Bul bý týrbınany aınaldyryp, elektr generatoryn iske qosady. Sý-sýly reaktordyń qaýipsizdigi – qaınatatyn jáne salqyndatatyn sýdyń eki bólek júıede júrýinde, bul qysymnyń qaýipin azaıtady.

Bir túıirshik ýrannyń qýaty 400 keli kómir nemese 500 lıtr benzınge teń. Bir blokta osyndaı 250 túıirshik bolady jáne ony 1,5 jyl saıyn aýystyrý qajet. Bir AES 50–60 jylǵa deıin jumys isteıdi, ıaǵnı bul tsıkl birneshe ret qaıtalanady. Sý-sýly reaktorlar tarıhynda apattar tirkelmegen.

2024 jylǵy málimet boıynsha, álemde 415 reaktor jumys istese, onyń 300-i sý-sýly reaktorlar. Mundaı reaktorlar jylyna keminde 120 mln tekshe metr sý qajet etedi, sondyqtan AES ornalasatyn jerde sý qory mol bolýy mańyzdy. Bul jaǵdaı alǵashqy AES salynyp jatqan Úlken aýylynyń janyndaǵy Balqash kóline keri áser etýi múmkin be?

– Sý-sýly reaktordaǵy sýdyń temperatýrasyn tómendetý úshin syrtqy sý kózi qajet bolady. Qazir biz jobalap jatqan AES-ke gradernıa salýdy josparlap otyrmyz. Gradernıanyń kómegimen Balqashtan alynatyn sý kólemin edáýir azaıtamyz. Mysaly, gradernıadan shyǵatyn býdyń kólemi shamamen 60 mln sharshy metr bolsa, Balqash kóliniń tabıǵı býlaný mólsheri 19 mlrd sharshy metrge jetedi. Sol sebepti Balqashtyń sýy tartylyp ketedi deýge negiz joq. Óıtkeni jobalaý satysynda biz tehnıkalyq múmkindikterdi barynsha paıdalanyp, Balqash kóliniń sýyn qoldanýdy azaıtamyz, – deıdi maman.

Atom energetıkasy jónindegi agenttik tóraǵasynyń orynbasary Qazaqstan ne sebepti sý-sýly reaktorlaryn tańdaǵanyn aıtty.

– Qazirgi tańda dúnıe júzinde shamamen 415 reaktor jumys istep tur, olardyń 70%-ynda sý-sýly tehnologııa qoldanylady. Basqa tehnologııalarǵa keler bolsaq, mysaly, BEN-350 reaktory bar, ol balqıtyn metaldy — natrııdi paıdalanady. Munda natrıı alǵashqy eki kontýrda aınalady, al úshinshi kontýrda sý bý generatorynda býǵa aınalady. Ár tehnologııanyń ózindik fızıkalyq erekshelikteri bar. Sonymen qatar, qaınaıtyn sý reaktorlary da bar. Mysaly, Fýkýsımadaǵy AES osy tıptegi reaktor boldy, ol bir kontýrly júıemen jumys isteıdi: sý birinshi kontýrda qaınap, týrbogeneratorǵa baǵyttalady. Budan basqa gazben jumys isteıtin reaktorlar da kezdesedi, biraq olar sırek qoldanylady. Mysaly, Ulybrıtanııada SO₂ qoldanylatyn reaktorlar bolǵan, alaıda qazir bul elde tek eki sý-sýly reaktor jumys isteıdi. Keıbir pikirlerde, mysaly, Eýropa AES-terden bas tartyp jatyr degen sózder aıtylsa da, bul tolyq shyndyq emes. Ulybrıtanııa, Frantsııa, Fınlıandııa sııaqty elder óz aýmaqtarynda qazirgi tańda atom elektr stantsııalaryn salyp jatyr, – deıdi ol.

Stýdııa qonaǵy ózge balamaly energııa kózderine qaraǵanda AES-tiń tıimdiligi nede ekenin túsindirdi.

– Meniń bilýimshe, jel jáne kún elektr stantsııalarynyń jobalyq jumystary atom elektr stantsııalaryna qaraǵanda áldeqaıda qysqa ýaqytty alady. Olardyń paıdalaný merzimi ádette 20–30 jyl shamasynda, al AES-terdiń jumys isteý ýaqyty 60 jyldan asady. Sonymen qatar, jel jáne kún stantsııalary aýa raıyna táýeldi, bul olardyń turaqtylyǵyna áser etedi. Energııanyń tyǵyzdyǵy turǵysynan da úlken aıyrmashylyq bar. Mysaly, kún elektr stantsııasyn birneshe gektar jerge ornalastyrýǵa bolady, al bir AES reaktory 1200 megavatt qýat beredi. Osyǵan uqsas qýatty jel nemese kún elektr stantsııasyn salý úshin birneshe sharshy kılometr alań qajet, sebebi jel týrbınalary men fotoelektrlik elementterdiń energııa shyǵarý tyǵyzdyǵy AES-ke qaraǵanda áldeqaıda tómen, – deıdi Mahambetov.

Agenttik tóraǵasynyń orynbasary energetıka salasynda turaqtylyq pen qaýipsizdikti qamtamasyz etý úshin ártúrli balamaly energııa kózderin paıdalana bilý – strategııalyq basymdyq ekenin jetkizdi.

– Ár memleket óziniń energetıkalyq qoryn ártaraptandyrýǵa tyrysýy tıis. ıAǵnı, energııa kózderine tolyqtaı táýeldi bolmaý úshin atom elektr stantsııalary, balamaly energııa kózderi, gazben jumys isteıtin jáne gıdroelektr stansalary sııaqty ártúrli tásilderdi qamtý qajet. Naryqtyq ekonomıka jaǵdaıynda kómirdiń baǵasy bir jyldary kóterilýi múmkin, al kelesi jyly ýrannyń baǵasy ósýi yqtımal. Mundaı táýekelderdi azaıtý úshin bir ǵana energııa kózine súıenbeý mańyzdy, – deıdi spıker.

Buǵan deıin AES salynatyn aýmaqta zertteý-izdestirý jumystary shamamen 1,5 jyl júretini týraly jazǵan edik.