Abaı murasy Qytaıda
ASTANA. KAZINFORM – Qazaqtyń uly aqyny Abaı Qunanbaıulynyń shyǵarmashylyq muralarynyń Qytaıda taralýy, aýdarylýy, nasıhattalýy jáne zerttelýi týraly sóz bolǵanda, máseleni eki keńistikke – qazaqtildi jáne qytaıtildi aýdıtorııa aıasynda bólip qarastyrǵan jón. Qazaqtildi keńistikte biz qarastyrǵaly otyrǵan másele kóbinese rýhanı-mádenı ómir men ádebı dástúrdiń sabaqtastyǵy retinde kózge tústi. Abaı muralary, kúmán joq, Qytaıdaǵy qazaq halqynyń áleýmettik-mádenı ómiriniń qalyptasýy men órkendeýine jan-jaqty, ıgi yqpal etti. Al qytaıtildi keńistikte bul úrdis ulttyq ádebıetter arasyndaǵy ózara yqpaldastyq, mádenı almasý, Abaı kókjıeginiń keńeıýi túrinde damydy.
Abaı murasy jáne Qytaıdaǵy qazaqtar
Taǵdyrdyń jazýymen ekige jarylyp, arǵy bet pen bergi bet atalǵanmen, rýhanı enshisi bólinbegen, ata jurttaǵy aǵaıynmen tileýi bir, dástúri ortaq, mádenıeti birdeı Qytaıdaǵy qazaqtarǵa Abaı esimi erteden tanys, jaqyn, qymbat. Keńestik qýdalaýdan bas saýǵalap, Altaıdyń kúngeı betinen pana, saıa tapqan Zııat Shákárimulynyń «Rızyq boldy maǵan ata dańqy, qurmetteý jaqsylardy eldiń salty. Abaı men Shákárimdi kórmese de, olardy qadirleıdi kereı halqy» dep tolǵaýynda úlken mán bar.
Abaı muralary Altaıdan Boǵdaǵa, Іleden Barkólge deıingi baıtaq keńistikti meken etken qazaq aýyldaryna aýyzsha jáne qoljazba túrinde taraı bastaıdy. Abaı shyǵarmalaryn elge nasıhattaýǵa Áset Naımanbaıuly, Júsipbekqoja Shaıhıslamuly, Arǵynbek Apashbaıuly syndy óner dúldúlderi erekshe eńbek etti. Mysaly, belgili abaıtanýshy Qabaıdyń pikirinshe, ánshi, sazger, aqyn, Abaı mektebiniń adal shákirti Áset Qytaıdaǵy qazaqtar qonystanǵan aımaqtardy túgelge jýyq aralap, arǵy bettegi alash jurtyn Abaı sózimen sýsyndatyp, hakim muralarynyń keń taralýyna muryndyq bolady.
Abaı ónegesi Qytaıdaǵy qazaq jazba ádebıetiniń qalyptasýy men damýyna aıryqsha yqpal etedi. Arǵy bettegi qolyna qalam ustaǵan qazaq zııalylarynyń ishinde Abaıǵa syıynbaǵany, Abaıdy ustaz tutpaǵany, Abaıǵa eliktemegeni kemde-kem. Bul qatarda esimi kúlli qazaqqa belgili Aqyt Úlimjiuly, Tańjaryq Joldyuly, Maǵaz Razdanuly syndy qadaý-qadaý tulǵalardy aıtsaq ta jetkilikti. Hakim Abaıdyń Qyzylordadaǵy Qazaqstan baspasynda 1934 jyly basylyp shyqqan tolyq jınaǵy shamamen sol jyldyń aıaǵyna qaraı nemese 1935 jyldyń basynda ǵulama aqyn, din qaıratkeri Aqyt qajy Úlimjiuly Qarymsaqovtyń qolyna tıedi. Abaı shyǵarmalarymen tereń tanysý Aqyt shyǵarmashylyǵyna jańa tynys, jańa lep, betburys pen serpin ákeledi, endigi jerde ol Abaı mektebiniń ónegesin jalǵastyrýshy retinde kózge túsedi. Aqyt qajy Abaı eńbekteriniń nasıhatshysy ǵana emes, belgili deńgeıde, qazaqtyń alǵashqy abaıtanýshylarynyń biri bola bildi, buǵan onyń qalamynan týǵan «Dáleılýl-ǵaqylııa» eńbegi kýá.
Osy eńbeginiń eń basyna ol: «Qazaq ultynyń kereı elinen shyqqan men álsiz, paqyr pende – qajy jáne qazy Aqyt Úlimjiuly múminderdiń kóńil kózin ashýdy, olardy opyq jeýden saqtandyrýdy... nıet etip, marqum Abaı Qunanbaı qajy ulynyń kitabynan órnek alyp, osy ǵaqlııalyq, naqyldyq úndeýler kitabyn jazdym. Abaı adamnyń jýyrda esine túspeıtin sózderdi taýyp, sony órnektegen eken. Men de sondaı esime túse qalǵan sózderdi kirgizdim. Abaı óleńderiniń úzindisin basyna alyp, kúrdeli lebizderin sheshtim, maqsatym el-jurtqa taǵylym bolsa», - dep jazady.
Aqyn urpaǵy, «Qurandy» qazaq tilinde sóıletken ǵulama Ǵazez qajy Aqytulynyń eske alýynsha, Aqyt qajy birde balasy Qalmanmen áńgime ústinde oǵan:
«Abaı óleńin atústi oqyp ketken adam ońaı-ospaq túsine qoımaıdy. Bul Abaı óleńiniń oılylyǵy, mániniń tereńdiginen. Abaı óleńi oqyrmandy synaıdy ári tárbıeleıdi. Abaıdy Rossııadaǵy qazaqtar tanyp bilse de, osy jaqtyń qazaqtary áli jete tanı qoıǵan joq. Bulardyń birtalaıy meni biledi. Sondyqtan Abaıdy aldymen men tanýym kerek jáne Abaı meniń aýzym arqyly tanystyrylýy kerek. Quranǵa nege tápsir jazylady? Hadıske nege sharhy jazylady? Maqsat jańǵyrtý, túsindirý arqyly ǵaýam halyqqa tanystyrý emes pe?» - deıdi.
Mine osydan-aq Úlimjiulynyń Abaıǵa jaı eliktemegenin, shyǵys ádebıetinde ejelden bar nazıralyq dástúrdi berik ustanyp, hakimniń asqar deńgeıine qol sozyp, júreginiń túbine tereń boılaýdy, kúrdeli lebizderin sheship, kemeńgerlik bolmysyn taný men tanytýdy maqsat tutqanyn kóremiz.
Abaıdyń 1909 jyly Sankt-Peterbýrgte basylyp shyqqan alǵashqy jınaǵy araǵa kóp ýaqyt salmaı arǵy betke de jetip úlgergen. Buǵan dálel, Qytaıdaǵy qazaq baspasóziniń qalyptasýynyń basy-qasynda bolǵan qalamger, qoǵam qaıratkeri Asqar Tatanaıuly 1915 jyly moldadan bilim alyp júrgende Abaıdyń baspadan shyqqan óleńder jınaǵyn aǵalarynyń qolynan kórip, oqyǵanyn eske alady.
Baspasóz demekshi, Alashorda jáne keńestik qazaq baspasóziniń tikeleı áserimen 1930 jyldardan keıin Qytaıda qazaq tilinde merzimdi basylymdar jaryqqa shyǵady. Endigi jerde Abaı muralary merzimdi basylym arqyly, Ásettiń sózimen aıtqanda, «aınalaǵa taǵylym jaıýdyń» jańa múmkindigine ıe bolady. Belgili tarıhshy-ǵalym, Qytaıdaǵy saıası qýǵyn-súrginniń qurbany Qabımolda Mánjibaevtiń kýálik berýinshe, Shyǵys Túrkistan ólkesindegi qazaq zııalylarynyń basyn biriktirýdi maqsat tutqan «Sáýle» atty qupııa uıymnyń bastamasymen «Abaı óleńderi» 1948 jyly Úrimji qalasynda baspadan shyǵady. Bul maǵlumatty belgili qoǵam qaıratkeri, jýrnalıst Qasen Oraltaı da «Elim-aılap ótken ómir» eńbeginde rastaıdy.
«Shynjań gazetiniń» uıǵyr tilindegi nusqasynyń 1949 jylǵy 25 tamyzdaǵy №193 sanynda Abaıdyń dúnıege kelgendiginiń 104 jyldyǵyna arnap «Abaı – qazaq halqynyń uly aqyny» degen kólemdi maqalada: «Abaıdyń tolyq jınaǵy 1909 jyly jaryq kórdi. Keńes úkimeti ornaǵannan keıin, 1921 jyldan beri 5 márte qaıta basyldy. Ólkemizde 1 márte basyldy», - dep atap kórsetiledi. Demek, «Sáýle» baspasynan shyqqan «Abaı óleńderi» uly aqynnyń Qytaıda basylǵan tuńǵysh jınaǵy bolǵany kúmán týdyrmaýǵa tıis.
Úrimjide shyǵatyn «Shynjań ádebıet-ıskýsstvosy» (qazirgi «Shuǵyla») jýrnalynyń 1954 jylǵy №7 sanynda Á. Ádilhannyń «Qazaqtyń kemeńgeri Abaı» atty maqalasy basylady. Bul - Qytaıdaǵy merzimdi basylymda jaryq kórgen jáne Abaı shyǵarmashylyǵyna arnalǵan alǵashqy ǵylymı maqala. Jýrnaldyń osy sanynda Ǵabıt Músirepovtiń «Qazaq ádebıetiniń órkendeý jolyndaǵy Abaıdyń tarıhı orny» atty maqalasy da basylǵan. 1955 jylǵy №11 sanynda Muqtar Áýezovtiń «Abaı romanynyń jazylý jaıynan» atty maqalasy da jarııalandy. Osy jyldary uly aqynnyń shyǵarmashylyq murasy Keńester odaǵy men QHR arasyndaǵy bal jalasqan «dostyqqa» baılanysty arǵy bettegi qazaqtildi ádebı keńistikte ulttyń bas aqyny, rýhanı temir qazyǵy retinde keńinen nasıhattalady.
Alaıda 1950 jyldardyń aıaǵyn ala bastalyp, jıyrma jylǵa sozylǵan saıası qýǵyn-súrgin men atyshýly naýqandar arǵy bettegi qazaq baspasózi men zııalylarynyń aıaǵyna tusaý, tiline kúrmeý boldy. Ulttyq bolmys mansuqtalyp, mádenı-rýhanı sabaqtastyq teristelgen «solaqaı» jyldarda uly aqynnyń shyǵarmalaryn oqýǵa, nasıhattaýǵa qatań tyıym salynady.
1980 jyly mamyr aıynda Beıjińdegi Ulttar baspasynan «Abaı Qunanbaıuly» degen atpen aqyn óleńderiniń jınaǵy jaryq kórip, siresken seńniń kóbesi sógiledi. Іzinshe, etnıkalyq azshylyqtardyń klassıkalyq ádebıeti týraly 1983 jyly Úrimji qalasynda ótken ǵylymı konferentsııada ShUAR Ádebıet jáne óner qyzmetkerleri qaýymdastyǵy tóraǵasynyń orynbasary, aqyn, qoǵam qaıratkeri Qurmanáli Ospanuly Abaıdyń ómiri men shyǵarmashylyǵy jaıly baıandama jasap:
«Abaı jáne onyń shyǵarmalary elimizdegi (Qytaı) qazaq ádebıetimen etene baılanysyp, oǵan tikeleı yqpal etti. Abaı elimizdegi qazaq ádebıetiniń tarıhynan oıyp oryn alady dep aıta alamyz... Ol shetelde týǵanmen, Qytaıdaǵy qazaqtardyń kóńilinde báribir óz aqyny bolyp qala beredi», - dep málimdeıdi. Qyzyl ımperııalar – Keńester odaǵy men Qytaı arasyndaǵy toń áli jibimegen kúrdeli kezeńde jasalǵan erlikke parapar osy málimdeme Qytaıda Abaıdy nasıhattaýǵa, zertteýge jol ashady. Uly aqynnyń óleńderi men qara sózderi mektep oqýlyqtaryna enip, jas býyn Abaı álemimen qaıta tanysady, aqyn muralary týǵan halqymen qaıta qaýyshady.
1986 jyly Ulttar baspasy Tóken Álimqulovtyń «Abaı», Hanǵalı Súıinshálıevtiń «Abaıdyń qara sózderi» eńbekterin jáne «Qazaq sovet entsıklopedııasynyń» «Abaı» uıasyn biriktirip, «Abaı qara sózderin» shyǵardy. 1987 jyly Qabaıdyń «Abaı jáne Abaıdyń shyǵarmalary» monografııasy qazaq tiline aýdarylyp basyldy. 1993 jyly Muqtar Áýezovtiń «Abaıtaný máseleleri» kitaby Úrimjidegi qalasynda tóte jazýmen qaıta basylyp, arǵy bettegi qazaq ádebıetinde abaıtaný salasynyń qalyptasýy men damýyna serpin, serpilis berdi. 1998 Nursultan Nazarbaevtyń «Abaı týraly sóz» kitaby Úrimji qalasynda qazaq, qytaı, uıǵyr tilderinde basylyp shyqty.
1995 jyly uly aqynnyń 150 jyldyq mereıtoıyna oraı Úrimji qalasynda «Abaı týraly estegiler» (Ábdildábek Aqyshtaıuly qurastyrǵan), «Abaı shyǵarmalaryna baıan» (Áýelqan Qalıuly qurastyrǵan), Kúıtiń qalasynda «Abaı parasaty» sııaqty kitaptar basylyp shyqty. Ásirese sońǵy jınaqqa engen maqalalar derektik jáne ǵylymı qundylyqtarymen nazar aýdaryp, arǵy bettegi qazaqtildi ǵylymı ortanyń abaıtaný baǵyty boıynsha soǵan deıin qol jetken tabystarynyń aıǵaǵy retinde este qaldy.
Qytaıdaǵy qazaq ǵalymdary Abaıdyń ómiri men shyǵarmashylyǵy jaıynda birqatar monografııalyq eńbek jarııalady. Aıtalyq, aýdarmashy-ǵalym Qaharman Muqanuly «Abaı Qunanbaıuly», pedagog-ǵalym Shaıytqazy Zeınelǵazyuly «Abaıdyń psıhologııalyq fılosofııasy», ádebıettanýshy Bulantaı Dosjanın «Uly aqyn – Abaı» monografııalaryn bastyrady.
Hakimniń 170 jyldyǵyna oraı Ulttar baspasynyń «Abaıdyń qara sózderin» qazaq, qytaı, uıǵyr tilderinde aýdıo-kitap túrinde baspadan shyǵarǵanyn aýyz toltyryp aıtýǵa bolady.
Qytaıda qazaq tilinde shyǵatyn ǵylymı, ádebı basylymdarda Abaıdyń ómiri men shyǵarmashylyǵyna arnalǵan ǵylymı-tanymdyq maqalalar men esseler únemi jarııalanyp turdy. Shynjań Qoǵamdyq ǵylymdar akademııasy janynan 1990 jyldan beri shyǵyp kele jatqan «Shynjań qoǵamdyq ǵylymdary» jýrnalynda 2020 jyldyń basyna deıin abaıtaný baǵytynda 20 neshe ǵylymı jumys jaryq kóripti. Budan tys jergilikti qazaq tildi ádebı-kórkem jáne tanymdyq merzimdi basylymdarda uly aqyn týraly júzden astam jazba jarııalanǵan eken.
Qytaıtildi aýdıtorııa
Keı derekkózde hakimniń «Biraz sóz qazaqtyń qaıdan shyqqany týraly» atty eńbeginiń 1949 jyly qytaı tiline aýdarylyp, «Shynjań gazetinde» jarııalanǵany aıtylady. Alaıda bul derek áli de naqtylaýdy qajet etetinin atap ótken jón. Shyn máninde, qytaıtildi aýdıtorııanyń Abaı murasyna moıyn burýy Muhtar Áýezovtyń «Narodnost ı realızm Abaıa» atty ǵylymı jumysynyń qytaı tiline aýdarylyp, «Kórkem aýdarma» (qazirgi «Álem ádebıeti») jýrnalynyń 1955 jylǵy №8 sanyna basylýynan bastalady. Aıtpaqtaıyn, jýrnaldyń osy sanynda Abaıdyń «Eskendir» poemasy Qabaıdyń aýdarmasymen jaryq kóredi.
Abaı murasynyń qytaıtildi keńistikke jol tartýy jaıly sóz bolǵanda, Qabaıdy aýyzǵa almaý múmkin emes. Qabaı 1928 jyly Qytaıdyń Tarbaǵataı óńirinde dúnıege kelgen. Ulty – sibe, qytaısha aty – Xa Hýanchjan, sibeshe aty – Katýrı. Qarshadaıynan qazaq arasynda ósken Katýrıdi kórshi-qolań Qadyrbaı, keıinirek Qabaı atandyrady. 1949 jyly Shynjań ýnıversıtetine orys tili mamandyǵy boıynsha oqýǵa túsedi. Biraq, oqýyn aıaqtaýǵa úlgermeı, qoǵamdyq jumysqa tartylady. 1973 jylǵa deıin Qytaıdyń Kúnes jáne Nylqy aýdandarynda aýdarmashy jáne laýazymdy qyzmetker bolyp jumys atqardy. 1973 jyldan keıin Ulttar baspasynyń qazaq redaktsııasynda jáne Qytaı qoǵamdyq ǵylymdar akademııasynyń Ulttyq azshylyqtar ádebıeti ınstıtýtynda jumys atqarady.
Qabaı kúrdeli, qym-qýyt saıası tartystardyń bel ortasynda júrip, bala kúninen qulaǵyna sińgen Abaı eńbekterin qytaı tiline aýdara bastaıdy. Onyń aýdarmasymen 1958 jyly Qytaıdyń Halyq ádebıeti baspasynan «Abaı poemalary» basylyp shyǵady. Bul - Abaı shyǵarmalarynyń qytaı tilindegi alǵashqy jınaǵy. Sol jyly «Tıanshan» jýrnalynyń №8 sanynda Qabaıdyń «Qazaqtyń uly aqyny – Abaı» degen maqalasy jaryq kórdi. Bul Abaı týraly qytaı tilinde jazylǵan alǵashqy ǵylymı jumys ekenin eske salamyz.
Alaıda, sabasynan shyqqan saıası naýqan Qabaıdyń da qanatyn qaıyryp, qalamyn maıyrady. Uzaq jylǵy únsizdikten keıin, 1982 jyly «Abaıdyń tańdamaly óleńderin», 1984 jyly «Ǵaqlııasyn» (qara sózder), 1993 jyly «Abaı óleńderiniń tolyq jınaǵyn» baspadan shyǵarady. Sońǵy jınaqqa uly aqynnyń 168 óleńi, 3 poemasy, 45 qara sózi jáne «Biraz sóz qazaqtyń qaıdan shyqqany týraly» deıtin tarıhı zertteýi kirdi. Qabaıdyń aýdarmasymen «Abaı joly» epopeıasynyń alǵashqy eki tomy 1997 jyly, sońǵy eki tomy 2004 jyly qytaı tilinde jaryq kóredi.
Qabaı Abaı muralaryn qytaı tiline aýdarýmen ǵana shektelmeı, uly aqynnyń eńbekterin zertteýge, zerdeleýge de aıanbaı at salysty. Onyń «Abaı jáne Abaı shyǵarmalary» degen monografııasy 1987 jyly qazaq tilinde, «Abaıtaný boıynsha zertteýler» atty maqalalar jınaǵy 1995 jyly qytaı tilinde basylyp shyqty. Bul jınaqqa ár jyldary jazylǵan «Aqyn, oıshyl, demokrat», «Abaıtaný jáne basqa máseleler týraly», «Abaı jáne onyń óleńderi», «Abaıdyń poezııa syny», «Abaıdyń aýdarma óleńderi», «Abaıdyń dinge kózqarasy», «Muhtar jáne Abaıtaný», «Abaıdan Tańjaryqqa deıin», «Abaıdy tolyq tanyp boldyq pa» sııaqty 19 maqala engizilgen. Ol 2016 jyly «Abaı qara sózderiniń» jańa aýdarmasyn, 2019 jyly «Abaı jáne abaıtaný» atty monografııasyn oqyrmanǵa usyndy.
Jınaqtap aıtqanda, Qabaıdyń zertteýlerin 4 baǵytqa bólip qarastyrýǵa bolady:
- Abaı shyǵarmalaryndaǵy halyqshyldyq pen oıshyldyq
- Abaıdyń kórkem shyǵarmashylyǵy
- Abaıdyń Qytaıdaǵy qazaq ádebıetinen alar orny
- Abaıtaný ǵylymy boıynsha aqparattyq saraptamalar.
Abaıtaný salasynda júıeli zertteý júrgizgen alǵashqy qytaıtildi ǵalym retinde Qabaı hakim Abaıdyń shyǵarmashylyq murasyn ár qyrynan saralap, uly aqynnyń óleńderindegi ulttyq boıaý, qazaqy bolmys týraly oı tolǵap, hakimniń aqyndyǵy men oıshyldyǵyna ádil baǵa berýge tyrysty. Bir kóńil aýdararlyq jaıt, ol - qytaıtildi keńistikte Abaıdyń aýdarmalary men poezııa syny týraly qalam tartqan alǵashqy ǵalym. Ásirese Abaıdyń poezııa syny týraly oı-tolǵamyn qytaı poezııasynyń altyn ǵasyrynda ómirge kelgen Tan óleńderindegi kórkem synǵa arnalǵan tórttaǵandarmen salystyra zerttep, uly aqynnyń qazaq ádebıetinde «óleń týraly óleńniń» alǵashqy úlgisin kórsetkeni jaıly baılam jasaýy aıryqsha nazar aýdarýǵa tıis.
Belgili qytaıtildi jazýshy Ákbar Májıtuly da Abaı muralaryn nasıhattaýǵa únemi at salysyp keledi. Uly aqynnyń 150 jyldyq mereıtoıy qarsańynda Májıtulynyń aýdarýymen «Abaıdyń qara sózderinen úzindiler» ádebı-kórkem «Іle aıdyny» basylymynyń qytaısha nusqasynda jaryq kóredi. Kóp uzamaı atalǵan aýdarmany Qytaıdaǵy taralymy eń kóp «Oqyrman daıdjesti» basylymy kóshirip basady. Sol jyly «Abaıdyń qara sózderiniń» qazaq jáne qytaı tilderindegi qos tildi nusqasy «Abaı aqylııalary» degen atpen Ulttar baspasynan basylyp shyǵady. Belgili jazýshy, aýdarmashy Sý Chjoýsıýn orys tilinen aýdarǵan Qara sózderdi Ákbar Májıtuly túpnusqasymen salystyryp, túzetý jasaıdy jáne túsiniktemeler jazady.
Onyń qolynan shyqqan qara sózderdiń aýdarmasy túpnusqaǵa jaqyndyǵymen, tiliniń shuraıly, kórkemdigimen oqyrmannyń júregine jol tabady.
Uly aqynnyń 175 jyldyq mereıtoıyna oraı 2020 jyly jeltoqsan aıynda Beıjińde Ákbar Májıtulynyń aýdarmasymen «Abaı» atty jańa jınaq jaryq kóredi. Jınaqqa hakimniń 148 óleńi men qara sózderi engen.
QR Prezıdenti Qasym-Jomart Toqaev 2020 jylǵy 4 tamyzda qol qoıǵan Jarlyqqa sáıkes, Abaı Qunanbaıulynyń murasyn nasıhattaýǵa sińirgen eńbekteri úshin Qabaı men Ákbar Májıtulyna II dárejeli «Dostyq» ordenderi tabystaldy.
Budan bólek, jazýshy Sý Chjoýsıýn 1995 jyly «Shyńǵys taýynyń úsh shyńy – Abaı, Shákerim, Muhtar», aýdarmashy-ǵalym Chjen Chjendýn 2003 jyly «Abaı – Qazaq dalasynyń temirqazyǵy» eńbekterin qalyń kópshilikke usyndy.
Al qytaıtildi merzimdi basylymdar men saıttarda jarııalanǵan ǵylymı-tanymdyq maqalalar men ádebı-kórkem jazbalardyń myńdap sanalatynyna ashyq resýrstarǵa sholý jasaǵanda kózimiz jetti. Onyń ishinde dıplomdyq jumys pen magıstrlik dıssertatsııalar da bar ekenin eske salǵymyz keledi.
Qytaıda Abaı muralaryn nasıhattaýǵa baılanysty qolǵa alynǵan ıgilikti sharanyń biri 2014 jyly 19 naýryzda Beıjińdegi «Chaoıan» saıabaǵynda aqyn músininiń ashylýy boldy. Músin avtory Beıjiń Tszıntaı kórkem óner mýzeıiniń dırektory, Qytaı óner akademııasynyń aǵa ǵylymı qyzmetkeri, Reseıdiń memlekettik óner ǵylymdary akademııasynyń qurmetti múshesi, Qytaıǵa tanymal músinshi ıÝan Sıkýn.
Qytaıda uly aqynnyń mereıtoılaryna baılanysty saltanatty is-sharalarmen qatar Abaı oqýlary da ótip turady. Qytaıdaǵy Qazaqstan elshiligi men Tszıntaı kórkem óner mýzeıiniń bastamasymen alǵash ret 2015 jyly shilde aıynda Beıjińde tusaýy kesilgen Abaı oqýlary jyl saıyn turaqty túrde ótip keledi jáne eldiń basqa qalalaryna qanat jaıa bastady.
QHR tóraǵasy Sı Tszınpın 2013 jyly qyrkúıek aıynda Nazarbayev University stýdentterimen kezdesýinde uly aqynnyń «Dúnıe – úlken kól, Zaman – soqqan jel. Aldyńǵy tolqyn – aǵalar, artqy tolqyn – iniler. Kezekpenen óliner, baıaǵydaı kóriner» degen óleń joldarymen baıandamasyn túıindegen bolatyn. Bıyl naýryz aıynda ótken Ulttyq quryltaıda Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaev Abaı ınstıtýtyn quryp, ony seriktes elderde tól mádenıetimizdi nasıhattaıtyn ortalyqqa aınaldyrýdy tapsyrǵan jáne Qytaı, Túrkııa, Mońǵolııa sııaqty birqatar memlekette osyndaı ortalyqtar ashylatynyn málimdegen edi. Álemdik deńgeıge kóterilip, jalpyadamzattyq mán alyp úlgergen Abaı muralarynyń ózara túsinistik pen baýyrmashyldyqtyń arqasynda qazaq-qytaı dostyǵynyń altyn qazyǵy retinde urpaqtar ıgiligi úshin qyzmet ete beretinine senimdimiz.