Zııaly qaýymda ultjandylyq jetispeı jatady - professor Jaqypbek Altaıuly
Ál-Farabı ǵylymı zertteý ortalyǵynyń dırektory, fılosofııa ǵylymdarynyń doktory, professor Jaqypbek Altaıuly.
- Jaqypbek Altaıuly, ıntellektýal adam dep kimdi aıtýǵa bolady?
- Bul sózdiń úlken maǵynasy bar. Bul uǵym bizge latyn tilinen aýysyp kelgen. Intellekt degen - aqyl, parasat, tanym, ǵylym, bilim degen uǵymdy bildiredi. Intellektýal dep qarapaıym sózben bilim-ǵylymdy meńgergen, oı-órisi keń, ózindik oıy-pikiri bar, jan-jaqty kemeline kelgen adamdy aıtýǵa bolady. Bylaı qaraǵanda adamdardyń bári birdeı. Biraq kez-kelgen adam ıntellektýal emes. Sondyqtan da bolashaqta bizderge talantty, ǵylymnyń barlyq salasynda aldyńǵy sapta júretin talapty da ıntellektýaldy jastar qajet. Sapaly bilim bizdiń bolashaǵymyz. «Jastardyń jáne elimizdiń basty kapıtaly - sapaly bilim» - dep, Elbasy N.Á. Nazarbaev jastardyń bolashaǵynan úlken úmit kútip, olarǵa senim artyp parasatty, bilimdi, jan-jaqty ıntellektýal bolyp ósýlerine jol kórsetip berdi. Elbasy óz dárisinde «1 tonna metaldan amerıkalyqtar 20-30 kompıýter jasasa, KSRO-da 5 rels, al Aýǵanstanda eshtene de jasalmaıdy» degen mysal keltirdi. Bul elimizge jańa tehnologııa men ǵylymnyń jańalyqtaryn óndiriske tikeleı engizip otyrýymyz kerek degeni. Jalpy adamnyń ıntellektýaldyq deńgeıin sol memlekettiń fılosofııasy men ǵylymynyń deńgeıine qarap baıqaýǵa bolady. Shyndyǵynda da fılosofııa men ǵylymy damymaǵan el órkenıetti elder qataryna qosyla almaıdy. Memlekette ıntellektýaldy jańasha oılaı alatyn adamdar bolmasa, qoǵamnyń eshbir salasy sapaly jańa deńgeıge kóterilýi qıyn. Qazir de saıası-ekonomıkalyq jaǵynan ilgerilep, alǵa shyqqan memleketter ıntellektýaldyq jaǵynan da damyǵan memleketter qatarynda bolyp sanalady. Qaı jerde bilim men ǵylymǵa erekshe qamqorlyq jasalsa, sol eldiń úlken memleket bola alatynyn tarıhtyń ózi de dáleldep otyr. Máselen, orta ǵasyrlarda musylman elderi ǵylym men mádenıettiń arqasynda qaryshtap damydy. Oǵan arab memleketteriniń bir ortalyqqa birigýi, ǵylymǵa degen umtylys óz yqpalyn tıgizdi. XIV-XV ǵasyrlarǵa deıin olar órkenıeti men mádenıeti, ǵylymy joǵary damyǵan halyq boldy. Osy tusta ıslam áleminde ataǵy álemge jaıylǵan Ál-Kındı, Ál-Farabı, Ibn-Sına, t.b. syndy uly ǵulama, fılosof ǵalymdar dúnıege keldi. Olar ıslam fılosofııasy men ǵylymyn, medıtsınasyn álemdik deńgeıge kóterdi. Kerisinshe osy kezeńde Eýropada ǵylym men mádenıet kenje qalyp qoıdy. Onyń ózindik sebepteri boldy. Ǵylymǵa degen teris kózqarastar paıda boldy. Ǵylymdy ómirden alshaqtatty. Bul Eýropa keńistiginde ǵylym men mádenıettiń, órkenıettiń damýyna keri áserin tıgizdi. Tek ǵana XV ǵasyrlardan bastap ǵylymǵa degen jańasha kózqarastyń negizinde Eýropa álemi bul tyǵyryqtan shyǵýǵa jol tapty. Eýropa ǵylymǵa, ásirese jaratylystaný ǵylymdaryna erekshe mán berip, ekonomıka men ǵylymdy jaqyndastyra tústi. Sonyń arqasynda qazirgi kezde de úlken jańa tehnologııamen jetistikterge qol jetkizip otyr. Sondyqtan ıntellektýaldy ultqa aınalý eldegi saıası jaǵdaı men ekonomıkany, bilim men ǵylymdy joǵary deńgeıge kótereri sózsiz.
- Qazir bizde neniń aqsap jatqanyn dóp basyp aıta alasyz ba?
- Ǵylymda bolyp jatqan jańalyqtardy óndiriske engizý jaǵy baıaý júrip jatyr. Biz qazir Marksty umytyp kettik. Ony qaıtalap oqyp otyrý kerek. «Bolmys - sanany bıleıdi». Turmys jaǵdaıy bolmaı júrgen adamǵa qalaı «bilim-ǵylymdy ıger, shyǵarmashylyqpen aınalys» dep aıta alasyz. Bul rette áleýmettik ekonomıkalyq jaǵdaıdy joǵary kóterý birinshi orynda tur. Bul ǵylym, bilimge baılanysty. Taǵy bir basty másele - mektepterdegi bilim berý jaǵdaıyn joǵary sapaly satyǵa kóterý. Ol áli bir júıege kelip bolǵan joq sııaqty. Bul úshin oqýlyqtardyń sapasyn retteý, oqytýshylardyń ıntellektýaldyq bilim deńgeıin arttyrý. Bizdegi basty másele bilim berýden bastalady. Ol áli bir júıege kelip bolǵan joq. Bul úshin oqýlyqtardyń sapasyn rettep, mektep muǵalimderiniń ıntellektýaldyq deńgeıin joǵary kóterý kerek. Orta bilim berý salasy áli de bir júıege kelip bolǵan joq. Eń bastysy, mektep oqýlyqtaryn retteý jáne sapasyn arttyrý, bir júıege túsirý. Ókinishke qaraı, keıbir oqýlyqtardy balalar turmaq, oqytýshylardyń ózderi de tolyq túsine almaıdy. Sonymen qatar bilim berýdiń sapasyn kóterý úshin aldymen materıaldyq qoldaý qajet. Al orta bilim berý júıesin 12 jyldyqqa kóshirý máselesine kelsek, bul iste áli de asyqpaǵan jón bolar. Sebebi onyń da ózindik is-sharalaryn júzege asyrý kerek.
- Ult ıntellektýal bolý úshin qandaı sharttar kerek?
- Birinshiden, mekteptegi bilim berý sapasyn jaqsartý qajet. Ekinshiden, ǵylymnyń ómirdegi ornyn jańa satyǵa kóterý kerek. Úshinshiden, ınnovatsııalyq jańa tehnologııalardy is júzinde óndiriske engizý. Tórtinshiden, qoǵamda ıntellektýaldy sekiris jasaý. Besinshiden, ǵalymdardyń qoǵamdaǵy ornyn joǵary kóterý. Mektep pen joǵary oqý oryndarynyń arasyn baılanystyryp jaqyndastyrý. Talapty da talantty jastarǵa ıntellektýaldy mektepter ashý t.b. Meniń pikirimshe osyndaı jaǵdaılar iske asqan jaǵdaıda ıntellektýaldy ult bolý úshin múmkindikter týady.
- Bilim men tárbıeni qalaı úılestirý qajet? Qazir álemde adamdardyń jańa býyny ósip, jetilip kele jatqan sııaqty. Jalpy zııaly dep kimdi aıtamyz?
-Bilim men tárbıe qatar júrýi kerek. Oqyǵannyń bári zııaly bola bermeıdi. Joǵary bilimdi oqyǵan nemese laýazymdy adamdardyń bárin zııaly dep aıta alamyz ba? Joq. Laýazymy joǵary bolǵanmen, bilimi jetiskenmen, tárbıesi, ımandylyǵy, ıntellektýaldyq deńgeıi, ultjandylyǵy kem adamdar az emes. Zań barlyq adamǵa birdeı bolsa da, laýazymy ósip sheneýnik bolǵannan keıin olar jemqorlyq pen sybaılastyqqa belshesinen batýda. Ókinishke qaraı, qoǵamymyzda adamdardy laýazymyna qaraı, ál-aýqatyna qarap baǵalaıtyn jaman ádet qalyptasyp keledi. Bul óte qaýipti. Zııaly adam óz eliniń janashyry, Otanyn janyndaı jaqsy kóretin, boıyndaǵy bar bilimi men qýatyn halyqqa jumsaıtyn ultjandy adamdar.
Tárbıe otbasynan bastalyp, mektepte, joǵary oqý oryndarynda qyzmette jáne taǵy basqa jerlerde jalǵasý kerek. Tárbıemen ushtastyrylmaǵan bilimdi ıgergen adamnan ıntellektýal shyqpaıdy. Zııaly adam óz ultyn jan-tánimen súıetin jáne basqalarǵa da qurmetpen qaraıtyn adam. Ultshyl degennen qoryqpaý kerek. Máseleniń bári osynda. Qazir biz keıde ózimizdiń tilimiz ben mádenıetimizden góri ózgeniń tilin, mádenıetin joǵary sanaımyz. Basty másele - ulttyq ıdeıa men ulttyq ıdeologııany durys túsine bilý. Ol - elimizdi, materıaldyq baılyǵymyzdy syrt kózden qorǵaý, ultjandy, namysshyl, otansúıgish adamdardy tárbıeleý. Bizde ǵylymmen shuǵyldanam deseń keıbireýler kúledi. Olar seni syılaý úshin sen ne bank qyzmetkeri, ne kásipker bolýyń kerek sııaqty. Bizdińshe keıbir adamdar sanasyndaǵy osyndaı psıhologııany ózgertý qajet. Elbasy Ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıtetinde oqyǵan dárisinde «jastardyń ómirge degen kózqarasyn jańa zamanǵa saı ózgertip, ǵylym men ǵalymnyń bedelin kóterip, birinshi kezekke qoıý kerek jáne solaı jasaımyn» - dep aıtty. ıAǵnı bolashaqta zııaly jastardy tárbıelep shyǵarýǵa degen úlken qamqorlyq. Bul sóz jaıdan jaı aıtylyp otyrǵan joq. Ǵylymnyń ózi bilimnen shyǵady. Balaǵa birinshi kezekte sapaly bilim bersek, sodan keıin boıynda qabileti men ynta yqylasy bar bala ǵylymnyń jolyna ózi túsetin bolady. Olardan birden úlken nátıje kútýge bolmaıdy. Ǵylym da, ǵalymdar da, bolashaqqa jumys isteıdi. Maqsat qoǵamymyzda zııaly, ıntellektýaldy azamattardy tárbıelep shyǵarý.
- Jaqsy ǵalym bolý úshin ne kerek?
- Damyǵan elder bilim men ǵylymdy kapıtalǵa aınaldyrdy. Mol ónim alý úshin sapaly tuqym tabý kerektigi sııaqty, jaqsy ǵalym tárbıeleý úshin eń aldymen balalarǵa sapaly bilim berýdi durys jolǵa qoıǵan abzal. Qazir jasyratyny joq, el ekonomıkasy túzelip, úkimet ǵylymǵa oń kózqaraspen qaraı bastady. Sonyń arqasynda 90-shy jyldary janbaǵystyń qamymen ártúrli salaǵa aýysyp ketken ǵalymdardyń kóbi qazir ǵylymǵa qaıtyp oraldy. Memlekettik bıýdjetten ǵylymdy qarjylandyrýǵa bólinetin qarjy kólemi de jyl saıyn ulǵaıyp kele jatyr. Bul qýanarlyq jaıt.
Jalpy, jaqsy ǵalym bolý úshin adamnyń minez-qulqy, densaýlyǵy, tárbıesi, bilimi durys bolýy shart. Elimizde talantty jastardy qamqorlyqqa alý, tárbıeleý, ǵylymǵa, eńbek súıgishtikke úıretý, sapaly bilim berý Elbasy aıtqandaı, bizdiń basty kapıtalymyz bolmaq.
- Áńgimeńizge rahmet.
