«Jyl kelgendeı jańalyq» sezindik pe?
Bul - búginderi biz aıtyp taýysa almaı, tamsanyp bite almaı júrgen Muhtar Áýezov «Jyl kelgendeı jańalyq sezemiz» atty baıandama jasaıtyn ádebı keshte bolǵan oqıǵa. Aıtyp taýysa almaı deımiz-aý, sony aıtyp jetkize alyp júr me ekenbiz? «Kókirek zor, ýaıym joq» kezeńge qatysty synı kózqaras turǵysynan, tipti, ádebı termınge aınalyp ketken «shala Shekspır, tolyspaǵan Tolstoı» tirkesi dúnıege kelgen kúni bázbir aqsaqaldar álgindeı nemquraıdylyq tanytyp jatsa, qazir «tórgi dastarhandaǵy úlken aǵalar jastarǵa kóńil aýdarmaıdy» degen renishtiń bir búgin ǵana aıtylyp júrmegenin boljaýǵa bolady. Zeınep Ahmetova «Shýaqty kúnder» atty estelik kitabynda Baýyrjan Momyshulynyń kóshede kezdesip, balasynyń (Baqytjan Momyshuly) kitaby shyǵýymen quttyqtap, qaýqyldaı jónelgen júrginshige: «Men ony oqymaımyn», - dep kesip tastaıtynyn aıtatyny bar. Álgi kisi tańdanyp, qaljyń dep uqqan syńaı baıqatypty. Baýkeńniń ázildep turmaǵanyna kózi jetken soń, sebebin suraıdy ǵoı. Baýkeń: «Ol jaman maǵan úırete qoıardaı ne jazyp qaryq qyldy deısiń» - degen jobada qysqa qaıyrypty. Mundaıda shynymen oqymady ma, kóńil aýdarmady ma degen suraqtyń týýy zańdy. Qısynynan Baýyrjan Momyshuly minezine baǵyp, kóldeneń kıligip, jýyq arada toqtaı qoımaǵan «quttyqtaýshyǵa» qıtyǵyp, shyǵaryp salma saltymen samarqaýlyq tanytqanyn ańǵarýǵa bolady. Estelik ıesi de osyny meńzeıdi.
Degenmen, osy bir samarqaýlyqtyń bizge qatysy bar ma, joq pa degenge jaýap izdep kórsek kúmiljip qalatynymyz da ras.
Búgingi jastar... Jıyrma úsh jasynda tuńǵysh jınaǵy shyqqan bir jastyń kitabyn qolyna alyp turyp: «Tym erte shyǵaryp qoıǵan joqsyń ba?» - dep tańyrqap edi bir aǵam. Sodan keıin kúlip, «Tynyq Dondy» jazyp bastaǵandaǵy Sholohovtyń jasyn mysalǵa keltirgen. Keıin oıladym: Oqydy ma eken? Álgi «tym erte emes pe»-sin oqyp shyǵyp aıtsa... Úkim demeıik, jas talapty qamshylaýy, «tolyspaǵan» «shalalyǵyna» degen eń qysqa eskertpesi bolar ma edi deımiz ǵoı... Nemese álgi sózdi óziniń «tym erte» aıtyp qoıǵanyna kózi jeter me edi. Sosyn batasyn berse... Dýaly aýyz aǵasy talapty inisiniń baǵyna dańǵyl jol salyp bermese de, jiger bergen bolar edi ǵoı.
Ras, dýaly aýyzǵa iligý eki bastan ońaı bolmasa kerek. Taǵy da Áýezovtiń atalmysh baıandamasyna oralamyz: «Jaqsy jazǵandaryńyz dalaǵa ketpeıdi, eshbir qasıet baǵalanbaı qalmaıdy, altynyń tanylmaı qalmaıdy». «Ádebıetke reklama kerek emes. Ádebıet ózin-ózi reklamalaıdy» deıdi taǵy. Azýyn aıǵa bilep, aýzymen qus tistegen eren júırik dep tanylyp bolǵan, ár kesimi - bir-bir úkim, ár lebizi - alǵaýly bata sanalatyn dóı kisiden baǵa almaqqa kim-kim de qumar. Sondyqtan da, búgingi ádet (jastarǵa qatysty) kitabyńnyń alǵashqy betin toltyra avtograf jazyp, aǵalarǵa tartý etý dástúri. Zańdy da nárse. Bir áttegen-aıy, álgi kitapty oqydy ma, joq pa degen suraq ishteı mújip bitedi. Osy jerde «aýyldastyń taıy ozsyn» degen rýshyldyqqa uqsas bir másele qylań beredi. «Taǵy bir qyzyq. Semeıden bir jas kele qalsa, eki sóziniń biri - «Tynyshtyqbek. Tynyshtyqbek oqyǵan óleń. Tyńdaǵan óleń», «Onyń janynda sen kimsiń?» degendeı. Qaraǵandydan kelgenderdiń aýzynda «Serik Aqsuńqaruly». Aspanǵa qarasa da, Qaraǵandynyń tóbesin kóretindeı. Ekeýi de qazaq poezııasynda oryndary bar aqyn. Sóz joq. Biraq bizge ólshem emes. Olar múmkin seniń talabyńdy tasqa urmaıyn dep maqtaǵan shyǵar». Áriptesim, jas synshy Baǵashar Tursynbaıulynyń sózi bul. Álginde Áýezovtyń aýzyna ilikken I. Mámbetov, T. Shopashev, T. Moldaǵalıev, Saǵı Jıenbaev, Q. Myrzalıev syndy jastar sol bir keshten keıin ózderin qalaı ustady eken deıtiniń bolady mundaıda. Al, bul kezde atalǵan aqyndardan tys qanshama talanttar bolatyn. Sonyń barlyǵy sol kezde Áýezov aqsaqaldyń qolyna túspegenmen, álgi «altynnyń tanylmaı qalmaıtynynyń» dálelindeı búginde tórden oryn alyp úlgerdi. Tipti, baıandamada keltirilgen aqyndardyń keıbiri búginderi kóp atalmaıdy.
Ivan Shýhov degen jazýshy baryn búginderi kóp jastar bile de bermeıdi. Biraq, zamanynda Gorkıı Shýhovtyń «Gorkaıa lınııa» atty shyǵarmasyna kózi túsip, oń pikir bildirgen. Gorkııdiń aýzyna iligý degenniń qandaı ekenin ózińiz baǵamdaı berińiz. Dese de, alǵashynda jurt eleńdeskendeı bolǵanymen, Ivan Shýhovtyń jappaı el aýzyna iligip, qoǵamdyq pikir týdyra qoımaǵanyn baǵamdaý qıynǵa soqpaıdy. Bul neni bildiredi? Taǵdyr ma? Anyǵy, kim ne aıtsa da, qalaı baǵalasa da tarıhtaǵy ornyńdy belgilep bere almaıtyndyǵynyń bir mysaly osy. Budan batagóıdiń bir aýyz sózi túkke turmaıdy degen qorytyndy shyǵarýǵa taǵy bolmaıdy. Máselen, ádebı qorytyndy otyrysynda sóz surap, dattalǵan birqatar shyǵarmalarǵa arasha túsken stýdent Ábish Kekilbaevtyń bir aýyz sózi úshin syrttaı rızashylyq bildirip, qaıta-qaıta aıtyp júrgen Muhtar Áýezov, Jyraýlar poezııasy jaıly efırden sóılegen Muhtar Maǵaýındi kórip qalyp, izdetip, aqyry «Qazaq ádebıetine» qyzmetke kelýine yqpal etken Ǵabıt Músirepov, Muqaǵalı týraly birinshi bolyp jyly pikir aıtqan Ábdilda Tájibaev, alǵashqy áńgimeleri jarııalanyp úlgerse de, kóp eshkim nazar aýdara qoımaǵan Dýlat Isabekov týraly jazýshylar sezindegi baıandamasynda 2-3 mınýt toqtalǵan Tahaýı Ahtanov, kezdesip qalǵan bir sátinde óleńin oqytyp, sol arada Jumeken Nájimedenovtyń óleńder toptamasyn jınaqqa engizdirgen Ábý Sársenbaev, Oralhan Bókeıdi aýyldan qalaǵa, ádebı ortaǵa ákelgen Sherhan Murtaza... Jetkilikti mundaı mysaldar. Fızıktiń basyna túsken almanyń mysalyndaı qylyp, jaı ǵana kezdeısoqtyqqa balap, keıde, tipti, Bálensheni Túgenshekeń «ashypty» dep salatynymyz bar. Bolam degen balanyń belin býǵan kóregen kózder jaıynda súısinispen aıta kelip, «ashylǵan Amerıkanyń» talanty men qarymyn kóleńkede qaldyryp alatyn kezimiz de joq emes. Sondyqtan ba eken, keıingi jas býyn aǵalaryn tym jaǵalaǵysh bop ketkeni... Ádebıetke sáýegeılik júrmeıdi deıtinimiz bar ǵoı, degenmen, bul máselege talantty tap basyp tanı bilý turǵysynan kelgen jón. «Sarqytyn ishtim talaı jaqsy aǵanyń...» dep Esenqul aqyn aıtqandaı, Áýezov ishken grafındegi sýǵa japa-tarmaǵaı bas qoıǵandardyń (Á. Kekilbaev) barlyǵy birdeı klassık bolyp ketpegeni jáne aqıqat.
Berirek kelsek, osyndaı mysaldardy taba alamyz ba? Farıza Ońǵarsynova dúnıeden qaıtqanda áleýmettik jelide «apamnyń batasyn alyp edim» degen talaı jasty kórdik. «Men úlkenderdi, baılardy, sheneýnikterdi shaqyrmaımyn. Sender sııaqty jastardy shaqyramyn. Buryn bizderdi Ábdilda sııaqty aǵalarymyz shaqyratyn, qazir bul dástúr jaıyna qalyp bara jatyr», - degeni esimde», - depti Farıza apasynyń aıaly alaqanyn kóp kórdim deıtin Baýyrjan Qaraǵyzuly. Bul tizimde búginde jastar arasynda tizimge jıi ilinip júrgen Erlan Júnis, Toqtaráli Tańjaryq, Aqberen Elgezek, Dáýren Berikqajy, Baqytgúl Babash, Azamat Tasqarauly syndy aqyndar bar. Aqyn apa týraly bári bir aýyzdan «anamdaı edi» deıdi. Bul, óz kezeginde, bolashaqta «Farıza úmit kútken aqyndar» degen antologııa jasaýǵa bolatyn dúnıe. Bar másele, sol úmitti kimniń qalaı aqtaıtynynda. Al, jastarǵa qamqorlyq turǵysynan búginginiń mysalyn keltirgende Farızadaı aqyn kemde-kem.
Farıza apamyz aıtypty degen bir sóz: «Men elý paıyz aqyndyǵymmen tanylsam, dańqymnyń qalǵan elý paıyzy Ábıirbek Tinálıevtiń Muqaǵalıdyń sózine jazylǵan «Farızaǵa» atty ánimen sharyqtap ketti». «Jigitinen qazaqtyń dos taba almaı», «qyz da bolsa» Farızaǵa «muń shaqqan» Muqaǵalı... «Aldyńǵy tolqyn aǵalar» emes, uıadan qatar ushqan zamandas ta talanttyń tanylýyna, moıyndalýyna yqpaldy. Bir mysaldy ózimizden keltirsek, shyqqanyna eki jylǵa jýyqtaǵan tuńǵysh jınaǵymyz (proza) týraly birdi-ekili dos-jarannyń biren-saran «jaqsy ekeni», janashyr aǵalardyń ara-tura arqadan qaǵatyny bolmasa, ata saqal bitken aýyzdardan qandaı da bir jyly sóz kútýdi umyta bastaǵandaı edik. Nurbek Túsiphannyń «Úsh talshybyq» atty syn-maqalasy («Qazaq ádebıeti», 2014, №5) jarııalanǵan soń, toń jibip, seń buzylǵandaı boldy. Kóp ótpeı biraz aǵalar kitabymyzdy suraǵanda zamandas úniniń rólin túısingendeı boldyq. Bardy - bar, joqty - joq dep, jan-jaqty taldaý jasaı alatynyn kórsetken zamandas, «synǵa endi aıaq bastym» degen Nurbektiń adresine de jyly lebizder estip qalamyz. Esimi el asqan arǵy býyn men jurtqa keńinen málim aldyńǵy býyn ár suhbatynda jastar týraly sózge kelgende «oqyǵam joq» dep beriden qaıyryp nemese «kózim shalyp qalyp edi, táýir sııaqty kórindi» dep móltek qana sıpaı soǵyp óte shyǵatynyna etimiz ólip te ketken shaqta, óz shabysyn ózi qyzyqtap, berile jazatyn jas býyn synshylardyń «ónerge árkimniń-aq bar talasy» kezeńinde elitip, armandar qushaǵynda júrgen qatarlasyna ıligip, shúıligip jatsa, ol, shynynda da olja.
Bu kúni úıli-barandy bolyp, otaǵasy atanyp úlgergen qyz-jigitterge aıtqyzsań, bir jyldary (stýdent kezderi) «Qazaq ádebıetinde» Maraltaı Raıymbekuly júrgizgen «Jas qalam» qosymshasyn alǵyspen eske alady. Sol qosymshaǵa ilikken jas qatar qurbysy ǵana emes, men degen qaraǵaı múıizdi alyptardyń da nazaryna iligip qalyp jatatyn deıdi.
Ýnıversıtet qabyrǵasynda júrgen búgingi jazyp-syzýy bar tolqyn Jaras Sársekti jaqsy kóretinin baıqaımyz. Áý basta «Úrker» arqyly jaryq kórip, keıindep «odaq» jaqty betke alatyn jetkinshek órenderdiń aldy-arty bular ǵana emes ekenin eskersek, qanatyn qataıtyp úlgermegen saryaýyzdardyń boıyna senim uıalatýda Jaras sııaqty aǵalardyń da qosar úlesin qaǵys qaldyra almasa kerek kim-kim de.
Bir kezderi úlken janashyrlyqpen «Qalam alyp hat jazdym Maraltaıǵa» dep, «Jas qazaq» gazetiniń betinde óleń arnaǵan Israıl aǵa Saparbaı byltyr Jazýshylar odaǵynda, birde-bir aqsaqalsyz ótken «Jas qalamgerler forýmyna» kelip bir tań qaldyrsa, jastardyń ózi kirip-shyǵyp, ózgeni tyńdaý turypty, ózine kezek tıgenshe tynym tappaı ketken keshtiń sońyna deıin tapjylmaı otyryp eki qýantty. Sahnada jappaı, jarysa óleń oqyǵan ul-qyzyna «ádebıet - teýip ashyp kiretin esik emes» degen sarynda eskertý jasap, batasymen alqaǵany taǵy bar. Birdi-ekili sátti óleńder men tosyn, tyń tirkesterge, formalarǵa da toqtalǵan. Biraq, soǵan bala-shaǵa qatty kóńil bóle qoımady-aý, sirá. «Israıl aǵam osylaı dedi», - dep jelpinip júrgen aqyn kórmedik. Sonymen qoımaı, «bizge kóńil bólinbeıdi» deımiz...
Qýandyq Sholaq áli tanyla qoımaǵan, jas kezinde Tólegen Aıbergenovty aıaldamadan kórip, burylyp sálem beripti. Jón surasa kelgende ataqty aqyn jas jigittiń bir óleńin ózine jatqa oqyp berip tańdandyrypty. Mundaı oqıǵanyń jas júrekke qanshama qýanysh syılaǵanyn baǵamdaý qıyndyq týǵyzbaıdy. Orystardyń óte sátti shyqqan «Esenın» kóp serııaly fılminde dál sol kezeńde dúrildep turǵan Frýnze men Esenınniń kezdesetini bar. Kári tarlannyń jas talant óleńinen úzindi oqıtyny nanymdy. Jáne jeleń kıine salǵan Sergeıge «densaýlyqty jastaıyńnan kútý kerek» dep, óz paltosyn jabatyny... Sonymen qosa Trotskııdiń: «Baraban - ne vash ınstrýment» deıtini... Alǵashqysy aqynǵa, jas perige degen qurmet pen janashyrlyq bolsa, sońǵysy óleń men ómirdegi aqyn bolmysyn bir aýyz sózben bere salǵan suńǵylalyq, zamanǵa berilgen baǵa. Bir súıinerligi osyndaı kóptegen qolpashtar men qoldaýlardy Esenınniń tıesili sybaǵa retinde, salqyn qabyldaýy. Trotskıı jýrnal ashyp bermek bolǵanda bas tartyp, basyna bále tilep alatyny sonyń dáleli. Qazaqsha aıtqanda «mal tabýda óleńge esektiń artyn jýǵyzbaý». Bul da biz sabaq alýǵa tıis dúnıe dep esepteý kerek.
Qaltaı Muhamedjanovtyń ıgi jaqsy túgel qatysqan «Bóltirik bórik astynda» spektakliniń tusaýkeserinde Áýezov bolmaı qalypty. «Shymyldyq ashylǵannan jurt ezýine ıe bola almaǵan» (Ábish Kekilbaev), kórermenge tegis unaǵan spektakl týraly bir qyzyǵy biraz ýaqyt boıy basylym betinde eshkim jaq ashpapty deıdi. Jazylmaǵanmen el aýzynda júrgen qoıylymnyń dyqpyrtyn estip, arnaıy baryp kórgen uly Muhtar alǵashqy ásermen «Biz bul kúlkige yrzamyz» dep, maqala jazǵan. Bir ushy saıasatqa tıip ketýi múmkin, astarly spektakl jaıly eki udaı kúıde, áliptiń artyn baǵyp júrgender osydan keıin talasa jazyp, Qaltaıdyń ataǵyn qysqa ýaqyt aralyǵynda-aq dúrildetip jibergen deıdi.
«Jańa jyl saıyn ózińe esep berip turý kerek» degendi kim aıtty eken. Jastar jaǵy ne jazdym dep naqtyly esep bermeı-aq qoısyn delik, albyrttyq - jastyqqa tán. Aqyl toqtatqan aǵa býyn artyna bir qaıyrylyp, úmitti kózben bir sholyp shyǵý kerek bolar ma... Qaltaılardyń izbasarlary kóktem kelgendeı bir jelpintip tastar bálkim.
Almas NÚSІP