Júz jyl burynǵy qazaqtar jaıly kitap qaıta basylyp shyqty
Oqyrman ataqty ǵylymı fantastıkalyq romannyń frantsýz tilindegi alǵashqy basylymynan aýdarylǵan tolyq nusqasyn eshqandaı qospasyz oqý múmkindigine ıe boldy. Kitapqa qosymsha keńinen túsiniktemeler beriletin bolady.
Jıýl Vernniń bul kitaby alǵash ret orys tilinde 1900 jyly Sytınniń baspasynan jaryq kórgen eken. Ol kezde shyǵarmanyń mátini saıası jaǵynan ózgeriske túsip, kóp betteri qysqaryp ketken. Avtordyń jazý máneri de buzylǵan. Bul kitapta sol kezde avtor «tatarlar» dep ataǵan qazaqtar týraly jazylǵan bólimder qysqaryp ketken sııaqty. Birneshe jyl ótken soń Soıkınniń baspasynan sapasy jaqsartylyp taǵy basyldy. Biraq sol kezdegi Reseı tsenzýrasy ózderine jaqpaıtyn tustardy alyp tastaǵan. Kitaptyń osy nusqasy uzaq jyldar murajaılarda saqtalyp keldi. Irkýtskidegi Shyǵys-Sibir kitap baspasy 1993 jyly romandy túpnusqaǵa barynsha jaqyndatyp, orys tiline aýdarýǵa tyrysqan eken. Taralymy 75 myń danamen basylyp shyqqan kitapty jurt talap áketipti.
Bul kitap - frantsýz fantasynyń Orta Azııa men Sibirge jasaǵan «ádebı saıahaty». «Men qazir basqa eshteńe týraly oılaǵym kelmeıdi, meni tańǵajaıyp sıýjet qatty eliktirip otyr. Men Sibirge jol tarttym, endi toqtaı almaımyn. Bul romanym orystikinen góri tatarlar men Sibirdiń tarıhy jaıly» dep jazǵan eken Jıýl Vern 1870 jyly baspager Pol-Jan Ettselge jazyp jatqan romany týraly. Romannyń negizgi sıýjet jelisi mynandaı: astanasy Buharada ornalasqan «tatar» hany Feofar búkil Sibirdi baǵyndyryp, kóteriliske shyǵady. Onyń áskerin burynǵy polkovnık Ivan Ogarev degen satqyn basqarady. Kóterilisshiler osy kezde patshanyń inisi Uly knıaz jatqan Irkýtsk qalasyna bet alady. Uly knıazdi qutqarýǵa Máskeýden patshanyń shabarmany Mıhaıl Strogov shyǵady. Fantast Jıýl Vern Strogovty Volga ózenimen tómen aǵyzyp, Oral taýlarynan asyryp, Enıseı ózeninen, Baıkal kóli men Angaradan ótkizip, Irkýtskige jetkizedi. Osyndaı qaterli jolda ol aıýmen alysyp, qasqyrdan qorǵanady, tatarlarǵa tutqynǵa túsedi. Eń sońynda dittegen jerine jetip, patshanyń tapsyrmasyn oryndaıdy.
Romannyń jelisi naqty tarıhı oqıǵalarǵa súıenip jazylǵan bolýy kerek. XIX ǵasyrdyń ortasynda Orta Azııadaǵy yqpalyn saqtap qalý jáne osy óńirlerdegi Brıtanııanyń bekinisterin yǵystyrý úshin Reseı úkimeti Ońtústik Qazaqstan men Ortalyq Azııada syrtqy saıasatyn kúsheıtken bolatyn. 1863-1864 jyldary Ońtústik Qazaqstanda ústemdigin júrgizip otyrǵan Qoqan handyǵy joıyldy, odan keıingi jyldarda Qoqan jáne Buhara handyqtary óz táýelsizdikterinen aıyryldy. 1867 jyly Túrkistan general-gýbernatorlyǵy ornady. 1869-1873 jyldary Reseı áskeri Orta Azııanyń batys óńirin basyp aldy. Sol jyldary Hıýa hany Reseımen kelisim jasap, oǵan baǵynyshty boldy. Jıýl Vern romanynda osy kezeńdegi oqıǵalar baıandalady. Orta Azııa halyqtary bul kitapta «tatarlar» dep atalady. Ońtústikten bastalǵan kóterilis Sibirdiń astanasy Irkýtskige deıin jetedi. Osy romannan qazaq dalasynda bolǵan birqatar tarıhı derekterdi kezdestirýge bolady.
Romannyń mazmunymen sol kezderde Frantsııada turyp jatqan Ivan Týrgenev tanysqan eken. Ol qoljazbany muqııat oqyp shyǵyp birqatar eskertýler jasaǵan eken, kitaptaǵy taraýlardyń birinde Jıýl Vern orys jazýshysynyń aıtqandaryna silteme jasaıdy. Romannyń mazmunyn maqtaı otyryp, Týrgenev tatar basqynshylyǵy týraly aıtylǵandardy joqqa shyǵarady. Oǵan fantast jazýshy: «Tatar basqynshylyǵy - nege solaı bolmasqa, jazýshylyq oı órbitýge meniń quqym bar ǵoı» dep jaýap bergen kórinedi. Jıýl Vernniń romany kópke taraldy, alǵash jaryq kórgen 1876 jyldyń ózinde-aq kitap onnan astam tilge aýdaryldy. Artynsha roman teatr pesasyna aınalyp, uzaq jyldar sahnada kórsetildi. Keıbir derekterge qaraǵanda, Jıýl Vernniń jazǵan shyǵarmalarynyń ishinde Frantsııada bul roman taralymy jaǵynan tórtinshi oryndy ıemdenip, avtorǵa 7 mln. frank paıda ákelipti. Eýropa osylaısha Orta Azııa halyqtarymen alǵash Jıýl Vern týyndysy arqyly bir ǵasyr buryn tanysty. Biraq biz týraly jazylǵan kitaptyń orys tilindegi tolyq nusqasy qolymyzǵa endi ǵana tımekshi, dep jazady «Aıqyn» gazeti.