Jýrnalıstıka salasy jahandyq deńgeıde úlken toqyraýdan ótip jatyr - Jaınagúl Tólemis
- Jaınagúl Uzaqbaıqyzy, sizdiń «Bolashaq» baǵdarlamasy arqyly AQSh-ta bilim alǵanyńyzdy bilemiz. Suhbatymyzdy AQSh-taǵy oqý men ómir súrý sanańyzdy qalaı ózgertti degen saýaldan bastasaq. Jalpy jeke tulǵa ne kommýnıkatsııa mamany retinde qalyptasýyńyzǵa qalaı áser etti?
- Negizi batys qoǵamy minezi erekshe, kez kelgen jaǵdaıǵa ıkemdele alatyn ári qıyndyqqa tózetin adamdarǵa qolaıly. Jaǵdaıǵa tez beıimdelip kete alatyn adamdar qaı ortada da suranysqa ıe bolyp qala beredi. AQSh-ta júrip, men de sondaı orta talap etetin qundylyqtardy boıyma sińirýge tyrystym, jergilikti halyqtyń ómir súrý saltyn jatyrqamaýǵa, onyń jaqsy tusyn alýǵa talpyndym. Igerýge, ıkemdelýge tyrysyp baqtym. Máselen, biz adamdy jasyna qarap syılaımyz, qoǵamdyq kólikte oryn beremiz, qonaqta tórge shyǵaramyz, qoǵamdyq oryndarda kezeksiz ótkizemiz. Al AQSh-ta jas degen túsinikke kózqaras múldem basqa. «Jasym úlken» dep úlkender jaǵy shalqaıyp otyrmaıdy. Kerisinshe, eńbek naryǵynda jastardan qalmaýǵa tyrysady. Qazir qaıda júrsem de, ózge elderdiń ómir súrý qalpyn túsinýge umtylyp turamyn. Óıtkeni óz ortańdaǵy keıbir buljymas aqıqat kóringen dúnıeler ózge ortada óreskel bolyp eseptelýi múmkin. AQSh sekildi órkenıetti elde bilim alýym men ómir súrýim – meni ıkemdilikke, ózge mádenıetterdi syılaı bilýge úıretti.
Ómirde adamnyń ózinen asqan qundylyq joq ekenin uǵyndyrdy. Óz múmkindigi men qalaýyn jaqsy túsingen adam ǵana óz ortasyna paıdaly is tyndyra alady. Jalpy jeke adamnyń damýyna, ósip-órkendeýine, shyǵarmashylyq erkindigine jaǵdaı jasalǵan qoǵamda ǵana damý, ósý bar. Adamǵa degen erekshe qamqorlyq mektepter men joǵary oqý oryndarynyń qabyrǵasynan bastap, barlyq mekeme deńgeıinde anyq baıqalyp turady.
- AQSh-taǵy Djordj Vashıngton ýnıversıtetinde Hılları Klınton, Djozef Baıden, Bernard Sanders sekildi iri saıası tulǵalardyń dárisin tyńdaýǵa múmkindigińiz bolypty. Álemdik deńgeıdegi saıasatkerlermen kezdesý qandaı áser syılady?
- Iá, durys aıtasyz. Jalpy Dj. Vashıngton ýnıversıtetin beker tańdaǵan joqpyn. Ondaǵy qarbalasqa, básekege toly saıası orta meni qyzyqtyryp, árdaıym ózine tartyp turatyn. Bul oqý orny Aq úıge jaqyn jerde ornalasqan. Sondyqtan da bolar, ýnıversıtet qabyrǵasynda saıasatkerlerdiń kóptep júrýi tańǵalarlyq dúnıe emes. Álemdik deńgeıde pikir bildirip, jahandyq máselelerdi kóterip júrgen saıasatkerlermen jıi jolyǵasyz. Máselen, kezinde prezıdenttikke úmitker bolǵan Hılları Klınton sekildi saıası tulǵalar dáris oqyp, jańa kitaptaryn tanystyryp turatyn. Budan bólek Bernard Sanders, Djozef Baıden sekildi myqtylardyń da dárisin tyńdaý buıyrdy. Biraq olardyń lektsııalarynyń kóbi tegin emes, aqyly. Saıasatkerlerdiń basym kópshiligi kitap jazýdan, dáris oqýdan ájeptáýir tabys taýyp jatady. Máselen, Barak Obama tabysynyń qomaqty bóligin óziniń kitabyn satý arqyly tapqan. Joǵaryda atap ótken Hılları Klınton da sońǵy jazǵan kitabyn Djordj Vashıngton ýnıversıetiniń stýdentterine arnaıy kelip, tanystyrǵan edi. Mundaı kezdesýlerge stýdentter de arnaıy baryp, saıasatkerlerdiń qoltańbasyn alýǵa tyrysady. Jalpy aıtyp ótkenimdeı, saıasatkerler dárisiniń barlyǵy tegin ótpeıdi. Olarmen jeke jolyǵyp, suraq qoıǵysy kelgender 100 dollardan bastalatyn bıletti satyp alyp, shaǵyn toptarǵa arnalǵan jeke lektsııalarǵa qatysyp jatady. Bizde ókinishke qaraı, mundaı protsess tájirıbede joq. Bizde saıasatkerler lektsııadan tabys tappaıdy.
Mine, osydan-aq alyp derjavanyń astanasynda saıası kommýnıkatsııa myqty jolǵa qoıylǵanyn kórýge bolady.
- Bizdiń saıasatta júrgen tulǵalar qoǵammen tıisti deńgeıde kommýnıkatsııa qura alyp júr me? Ásirese, sheneýnikterdiń jýrnalıstermen, qoǵammen baılanysyna qandaı baǵa beresiz?
- Bizde saıasatkerlerdiń óziniń turaqty aýdıtorııasy joq. Olardyń aýdıtorııasy aýyspaly, keıde tipti aýdıtorııasynyń kim ekenin bilmeıtin sekildi kórinedi. Qarapaıym tilmen aıtsaq, olardyń óz jankúıerleri, janashyrlary men qoldaýshylary joq. Biraq ortalyqtan saılanǵan saıasatkerge aýdıtorııa da kerek emes shyǵar. Máselen, ózim bilim alǵan AQSh-ta ár saıasatker óz aýdıtorııasymen birge qalyptasyp, birge damıdy. Olar óz saılaýshylarynyń kóńilinen shyǵý úshin nebir jankeshtilikke de baryp jatady. Mysaly, jergilikti etnıkalyq toptardyń tilin meńgerýge, erekshelikterinen habardar bolýǵa, salt-dástúri men mádenı qundylyqtary jóninde kóp izdenýge tyrysady. Ony spıchterinen baıqaýǵa bolady. Sóılegen sózderinde oı qosyp, olarǵa qamqorlyq tanytýǵa tyrysady. Osylaısha saıasatker men halyq arasyndaǵy senim birtindep qalyptasyp, jyldar boıy bekı beredi. Saıasatker óz saılaýshylarynyń seniminen shyqsa, aýdıtorııa onyń keıbir qatelikterin de keshirýge daıyn. Al bizdiń saıasatkerlerge jergilikti turǵyndardyń jaǵdaıynan habardar bolý, arada senim ornatý sekildi dúnıeler jetispeıtindeı kórinedi.
- Amerıkadaǵy medıaǵa oralaıyqshy, onyń biz bile bermeıtin qandaı erekshelikteri bar? Sol jaqtaǵy jýrnalıstıkaǵa qatysty qandaı jaǵymdy tustardy ózimizge ıkemdeı alamyz?
- Amerıkadaǵy medıa uıymdar polıarızatsııalanǵan ári ábden saıasılanǵan. Biraq saıasılanýdyń da óz kemshiligi bar dep aıtar edim. Máselen, partııalardyń demokratııalyq jáne respýblıkalyq bolyp jikke bólinýi, sonymen qatar quıtyrqy saıası naýqandar halyqtyń sanasyna keri áser etip jatyr. Saılaý naýqany kezinde el ishinde óshpendilik rıtorıkasy da kóbeıip ketedi. Bul týraly qoǵamdyq pikirdi zertteıtin uıymdar aıtyp, dabyl qaǵyp otyr. Alaıda bılik tarapynan oǵan qatysty eshqandaı sheshim qabyldanyp jatqan joq. Atalmysh saıasılanýdyń eń bir soraqy mysaly retinde demokrat otbasy respýblıkalyq partııanyń ókilin úıine kirgizbeýi múmkin ekenin atap ótýge bolady. Menińshe, mundaı saıasılanýdyń qoǵam úshin negatıvti saldary kóp bolmaq.
- Bizde medıa mamandaryn daıarlaýda qandaı kemshilikter bar? Oqý oryndaryndaǵy bilim sapasyna qatysty ne aıtasyz? Órkenıetti elderden neni úırenýimiz kerek?
- Ózim AQSh-ta bilim alǵan soń, Amerıkadaǵy bilim beretin jýrnalıstıka mektepterine toqtalaıyn. Máselen, eń myqty oqý orny dep Kolýmbııa, Ońtústik Kalıfornııa sııaqty ýnıversıtetterdi atap ótýge bolady. Al meniń salam, kommýnıkatsııa boıynsha eń myqty mektepterdiń biri – Boston ýnıversıteti. Atalǵan joǵary oqý oryndarynda myqty professorlyq qurammen qosa zamanǵa laıyqtalyp jasalǵan akademııalyq baǵdarlama bar. Msyaly, olarda kommýnıkatsııa salasyn oqytý kezinde onyń tarıhyna jalpylama toqtalyp ótedi de, jańa medıaǵa kóbirek kóńil bóledi. Saıası kommýnıkatsııa mamandyǵynda sala tarıhy jeke pán retinde oqytylmaıdy. Kerisinshe qazir bolyp jatqan jańa tendentsııalarmen baılanystyrylyp, beriledi. Sonymen qosa kommýnıkatsııa, PR, jýrnalıstıka, geosaıasat sııaqty derbes ǵylymdardyń bári bir-birimen qabysyp ketedi. Budan bólek stýdentterdiń psıhologııalyq, emotsııalyq jaı-kúıi de shette qalmaǵan. Máselen, oqý oryndarynda qıyn jaǵdaıǵa tap bolǵan shákirtterine emotsııalyq jáne moraldyq turǵyda kómek kórsetetin arnaýly ınstıtýttar qalyptasqan. Al bizde mundaı formattaǵy kommýnıkatsııa joq. Meniń bilýimshe, bizde professorlar stýdenttermen tek sol toptyń «starostalary» arqyly baılanysady. Mundaı shekara bolmaýy kerek.
Mine, joǵaryda órkenıetti elderde qalyptasqan akademııalyq bilim, stýdenttermen kommýnıkatsııa jasaý sekildi erekshelikterdiń bir shoǵyrymen bólistim. Endigi tilek – bizde de akademııalyq bilim berý kezinde tek teorııamen shektelmeı, praktıkaǵa basa mán berilip, sonymen qosa sońǵy teńdentsııalardan qalyspaı, ony akademııalyq baǵdarlamaǵa qossa deımin. Sonymen qatar tek akademııalyq bilim berip qana qoımaı, stýdentterdiń emotsııalyq jaı-kúıi de nazarǵa alynsa degen tilegim bar.
- Qazirgi qazaq jýrnalıstıkasynda qandaı problema bar? Sizdińshe, qazirgi medıa aǵartýshylyq qyzmet atqaryp otyr ma?
- Jalpy jýrnalıstıka salasy qazir jahandyq masshtabta úlken toqyraýdan ótip jatyr. Aqparattyq tehnologııanyń damýy medıa mamandarǵa degen suranysty azaıtyp, jumys oryndarynyń jappaı jabylýyna ákelip otyr. Sondyqtan da bolar, jýrnalısterdiń deni irgeles salalarǵa ketýge májbúr. Degenmen mamandar bul – jańa múmkindikter kezeńi, sapaly jýrnalıstıkanyń qalyptasýynyń alǵysharty dep baǵa berip otyr. Osylaısha sapaly BAQ qalyptasyp keledi dep sanaıdy.
Negizi BAQ salasynyń damýy úshin medıa ınstıtýttar ózderi atqarýǵa tıis fýnktsııalardyń barlyǵyn birdeı dárejede oryndaýy qajet. BAQ kerek jerde synshy, aǵartýshy, basqarýshy fýnktsııalarymen qosa, kóńil kóterý fýnktsııasyn da qatar alyp júrýi kerek. BAQ quraldary qazir óziniń aǵartýshylyq qyzmetin atqaryp otyr dep aıtar edim. Bizde aǵartýshylyq kontent bar. Biraq sol kontent qanshalyqty qyzyqty, tartymdy ári aýdıtorııanyń qaı bóligin qamtı almaı otyr degen saýal qoıylýy kerek shyǵar.
- Qazir joǵary qyzmette júrgen aǵa býyn jýrnalıster BAQ qyzmetkerlerine áleýmettik mártebe, ıaǵnı statýs berý kerek ekenin jıi qaýzap júr. Jýrnalısterge áleýmettik mártebe kerek pe? Damyǵan elderde bul másele qalaı sheshilgen?
- Iá, BAQ ókilderine áleýmettik statýs berý kerek degen másele birazdan aıtylyp, jazylyp, kóterilip júr. Jalpy kapıtalıstik elderde bári basqasha, naryq zańymen retteledi ǵoı. Bizde áleýmettik statýs «álsizsiń» degendi meńzeıtin sekildi. «Álsizsiń» degen saıyn adam álsireı beredi.
- Sizben jýrnalısterdiń kásibı merekesi qarsańynda suhbattasyp otyrmyz. Mereke qarsańynda biraz áriptesińiz memlekettik organdar tarapynan marapat alary sózsiz. Buǵan kózqarasyńyz qandaı? Siz ómir súrgen AQSh-ta mundaı úrdis bar ma?
- Jalpy BAQ ókilderin mereke qarsańynda memleket tarapypan marapattaý, syılyq berý – bizdiń qoǵamda ábden ornyqqan úrdis. Tipti bizde marapat berý de, ony alý da shamadan tys kóp dep aıtar edim. Alǵymyz-aq kelip turady. Menińshe, mereke qarsańynda jýrnalıster bir-birine syı jasap úırenýi kerek. Biraq ol aqsha ne bolmasa basqa materaıldyq dúnıe bolmaýǵa tıis. Syılyq ózderi jazǵan jaqsy bir estelik kitap, maqalalar jınaǵy ne taǵy sol sııaqty rýhanı eńbek bolýy múmkin. Bolashaqta mundaı úrdis qalyptassa, óskeleń urpaqqa da, bizdiń izimizdi basqan jas jýrnalıster úshin de úıreneri kóp, taǵylymy mol dúnıe bolar edi.
- Merekeńiz qutty bolsyn! Suhbatyńyzǵa kóp rahmet!
Nazerke Súıindik
