Jýrnalıst jaýapkershiligi: Áriptester lebizi
Bul Memleket basshysy tarapynan qazirgi zamana talaptaryna saı jýrnalıster qaýymyna júktelgen jaýapkershiliktiń asa aýqymdy ekenin aıqyn kórsetse kerek. Al, «Ana tili» gazetine bergen keshegi suhbatynda Memleket Basshysy: «televızııalyq jáne radıo habarlarynyń sapasyn arttyrý qajet. Bul aqparat ónimderi Reseı baǵdarlamalarynyń kóshirmesine emes, qaıta qoǵamdyq oıdyń qaınar kózine aınalýǵa tıis. Arzan oıyn-kúlkiden góri, ulttyq ıdeıaǵa qyzmet etetin topyraǵymyzdan tamyr alǵan tól baǵdarlamalardy molaıtý qajet», - atap ótti.
Búgin Qazaqstanda Buqaralyq aqparat quraldary qyzmetkerleri kúni! Osy oraıda jýrnalıstıka salasynda erekshe eńbekterimen el júreginen oryn alǵan zamanymyzdyń dara jýrnalısteri men sol tanymdylyqqa umtylǵan jas daryndardyń oı-pikir, kózqarastaryn nazarlaryńyzǵa usynyp otyrmyz.
Nurtileý Imanǵalıuly, QR Eńbek sińirgen qaıratkeri, Qazaqstannyń Qurmetti jýrnalısi:
Bárekeldi, áriptester! Jylyna bir márte abyr-dabyr bolyp, berekemiz kirip, elenip-eskerilip qalatyn jýrnalıster kúni merekesimen quttyqtaımyn! Menińshe, biz keshegi «tórtinshi bılik» degen statýstan ada qalsaq ta, jýrnalıst búgin áli de óziniń «qoǵamnyń barometri» degen ataýyn joǵalta qoıǵan joq.
Bir jaǵy kúmán, bir jaǵy tuman, ury-qary, betsiz bitken jappaı baılyqqa kenelip, teksiz bitken tórge ozǵan myna qýaıaq zamanda muhıtty daýylǵa jıi ushyrap qala beretin bizderdi, jýrnalısterdi baǵalaý krıterııleri (tetikteri) de ala-ǵula. Uıaty bar degen aǵa-inilerimizdiń bir parasy uıatsyzdar ustanǵan jolǵa túsip, solardyń oıyn-tártibimen keliskendikterin ómir súrý saltyna uıalmastan aınaldyryp aldy. Sumdyq bolsa da, osy shyndyq. Sózden qadyr qashty, adamnan uıat bezdi. Kim kóringen televızııanyń tórine umtyldy, gazet taralymy úlken problemaǵa aınaldy. Kitap oqylmaıdy, biraq kóp basylady. Jýrnalıstıkaǵa qatynasy joq, alaıda onyń qýatyn biletinder bul kıeli mamandyqty kásipke aınaldyrýǵa baryn salýda. Biz jýrnalıstıka mamandyǵyn tańdamaımyz, mamandyq bizdi tańdaıdy degen qasıetti ustanym adyra qaldy. Al, naǵyz jýrnalıstıka ulttyq sanaǵa áser etse kerek-ti. Ol sol ulttyq sanany ne bıikke kóteredi, ne quldyratady. Bir mysal: Ulybrıtanııanyń Oksford Ýnıversıteti janyndaǵy Ortalyq Azııany zertteý ǵylymı ortalyǵy men Frantsııadaǵy Sarbona Ýnıversıtetiniń ǵalymdary birigip, 1985 jyly HH-ǵasyr basyndaǵy merzimdi qazaq bapasózi týraly jaza kelip, Alash zııalylary men «Qazaq» gazeti qazaq qoǵamynda mádenı tóńkeris-mádenı renessans jasady dep baǵalaǵan eken. Reseıde de, keshegi keńestik kezdegi biliktilikti jetildirý ınstıtýty búkil orys telearnalarynyń strategııasyn anyqtaıtyn akademıkter men professorlardyń basyn qosqan ǵylymı ortalyq bolyp qaıta quryldy. Al, biz HXI-ǵasyrda táýelsiz elimizde nege ózimizdiń jýrnalıstıkany zerttep, zerdeleıtin, tarazylaıtyn ǵylymı ortalyq qurmaımyz. Álemdik jýrnalıstıkanyń tendentsııalaryn tarazylap, ozyq úlgilerin ákeletin ulttyq jýrnalıstıkanyń erekshelikterin baǵamdaıtyn, sóıtip ǵylymı kózqaras qalyptastyratyn, onyń ósip-ónýine áser etetin ǵylymı ortalyq kerek ekeni anyq. Ol Úkimet qasynan joq degende bizdiń mınıstrlik janynan qurylǵanda ǵana dittegen dárejede jumys isteıdi. Qalaı desek te, búgingi qazaq jýrnalıstıkasy óziniń ultyna qaltqysyz qyzmet etip kele jatqan qazirgi zamannyń jetik tehnologııasymen qal-qadirinshe qarýlanǵan, memleketimizdiń rýhanı ustynyn ustap túrǵan, qoǵamdyq sananyń qozǵaýshy kúshi. Biraq, ókinishke qaraı, bizdiń sala ǵylymı aınalymǵa tolyq túspeı turǵan ınstıtýt.
Eger, alda-jalda osy arman-tilektiń tańy ata qalsa, jýrnalıstıkaǵa tikeleı baılanysty kóptegen problemalar ózinen-ózi kún tártibinen túsip qalar edi. Mine, sonda memlekettik deńgeıde ult qadyryn qaıtarý protsesi jyldamdar bolar. Al, qadyry myqty halyq eshqashan ótirik aıtpaıdy, qylmysqa barmaıdy, jemqor bolmaıdy, Otanyn satpaıdy. Mine, sonda jýrnalıstıkany óner dárejesine kótergen keshegi Ázilhan, Kamal, Sherhan, Sovet, Seıdahmet, Oralhan aǵalarymyzdaı, búgingi Janbolat, Nesip, Qaınar, Álimjan, Baýyrjan (Omar), Nurtóre, Qalı, Lázzat (Tanysbaı), Rınat, Serik (Janbolat), marqum Beısen, Serik (Ábiken), Rahymjan (Ótemis) t.b. tulǵalar qatary áldeqaıda kóbeıip, myqty mektep qalyptasary sózsiz.
Mine, sonda qaıbir ótken máselege baılanysty ashyq, anyq, naqty pikir aıtarymyzda uıat bolady, uıat bolady dep, sol uıattyń ózinen uıat bolmasa edi. Mine sonda, qoǵamda bárekeldi deıtin iri orta qalyptasar edi. Desek te, ashyq, anyq, armandaýǵa bolatyn qoǵamda ómir súrip jatqanymyzǵa da shúkir! Búkil álemniń ishin tartqyzyp, adamzatqa úreı úıirgen, túsinikti de, túsiniksiz búgingi indet kezinde dárigerler men polıtsııa qyzmetkerlerindeı qaltqysyz qyzmet jasaýdyń úlgisin kórsetken jýrnalıster armııasyn óziniń tól merekesimen shyn yqylaspen, aq nıet, nur tileýmen quttyqtaımyn. Tabys tileımin! Namys
qaldyrmasyn! Merekemiz berekemizdiń bastaýy bolǵaı! Taǵy da BBQB (Bárimiz baı-qýatty bolaıyq)!
Vıacheslav Ýmanovskıı, Sekretar Soıýza jýrnalıstov Rossıı, Rektor Akademıı Medıaındýstrıı:
Dorogıe drýzıa, pozdravlıaıý vas s dnem jýrnalıstıkı Respýblıkı Kazahstana, kotoryı otmechaetsıa 28 ııýnıa! Jýrnalıstıka ne terpıt lıýdeı slýchaınyh. V nee prıhodıat tolko te, kto ponımaet, chto eto obşestvennaıa deıatelnost. Pravılno govorıat, chto jýrnalıstıka ne ımeet vozrasta. V professıı ostaıýtsıa, kak pravılo, te, kto prıshel v nee po bolshoı lıýbvı,
Chasto prıhodıtsıa slyshat, chto jýrnalıstıka — sfera tvorcheskaıa, mol, dostatochno talanta. Ývy, bez chetkıh znanıı, ýmenııa otlıchıt odno ot drýgogo, stat horoshım jýrnalıstom nevozmojno.
Est po mensheı mere dva kachestva, obıazatelnye dlıa jýrnalısta: otkrytost novomý ı krıtıcheskoe myshlenıe. I chısto professıonalnoe nablıýdenıe: ınteresnye myslı rojdaıýtsıa, kak pravılo, v ıtoge somnenıı na baze togo ılı ınogo ıavlenııa. Lıýblıý svoe delo za nepredskazýemost. Nıkogda ne znaesh, s kakım chelovekom svedet tebıa zavtra sýdba. Inogda slýchaınaıa fraza, prosba maloznakomogo cheloveka rassledovat sıtýatsııý, kýda-lıbo sezdıt ı pomoch, menıaıýt tvoı blıjaıshıe dnı, a to ı nedelı. Jýrnalıst ne doljen sıdet v kabınete. Ego orýjıe — slovo, a slova rojdaıýtsıa na svobode ı tolko sredı lıýdeı. Moı sovet partneram po jýrnalıstskomý tsehý: vsegda ışıte v lıýbom obekte vashego vnımanııa chto-lıbo novoe, net odnoznachnostı v jıznı. Nashımı geroıamı doljny byt lıýdı, delaıýşıe otkrytııa, kotorye menıaıýt nashý jızn k lýchshemý. Lıýdı, kotorye ývereny, chto nevozmojnoe segodnıa stanet vozmojnym zavtra.
Qurmanbek Jumaǵalı, «Astana» arnasynyń dırektory:
Qazirgi aqparattyq tehnologııanyń qaryshtap damyp jatqan ýaqytynda jýrnalıstıkaǵa, jalpy BAQ-na qandaı da bir ózgeris engizilýin qalypty jaǵdaı dep qabyldaǵan abzal. Alaıda, bul tendentsııa – jýrnalıstıkanyń basty prıntsıpterine, kásibı erekshelikteri men basqa da qundylyqtaryna keri áser etpeýi kerek. Bul ózgeristerdi jýrnalıst ne BAQ ókili óz jumysyn jedeldetip, sapalyq turǵydan jańa beleske kóterilýinde sátti paıdalansa, odan utpasa, utylmaıdy. Oılanyp qarasaq, aqparattyq tehnologııa - aýdıtorııamen jumys isteýdi ájeptáýir jeńildetip, túrli kreatıvti sheshimderge jol ashady. Sondyqtan, jýrnalıst – ózine berilgen áý bastaǵy fýnktsıonaldyq mindetterine adal bolsa, halyq pen bılik arasyndaǵy altyn kópir prıntsıpine qurmetpen qarasa, kásibı turǵydan sapanyń jańa belesine kóteriledi. Alash qaıratkeri Ahmet Baıtursynulynyń «Gazet- halyqtyń kózi, qulaǵy hám tili» dep aıtqan qanatty sózin búgingi áriptes-jýrnalıster adaldyq, amanat dep
qabyldaýy tıis. Rasynda solaı. Muny Alash amanatyna adaldyq, Alash rýhyna tazalyq dep qabyldaıyq.
Aıdos Juqanuly, jýrnalıst:
Jýrnalısterdiń jartysy jaýapkershilik degennen qorqady. Qalǵan jartysy jaýapkershilik degendi bilmeıdi nemese qashady, pálesinen aýlaq dep tek maqtaý jaza salady. «Áýeli sóz bolǵan. Ol qudaımen kelgen. Sóz – Qudaıdyń ózi». Іnjil. Qazir sózine jaýap beretin áriptester az. Sózden, ýádeden qasıet qalmady ǵoı. Sózge mán bermeıdi. Qalaı bolsa, solaı súıkeı salady. Sózine jaýap bere almasa, ol adamdy jýrnalıst dep ataý qıyn. Mysaly, telearnalardaǵy baǵdarlamalar men jańalyqtarda kadr syrtyndaǵy mátinderdiń keıbirin túsinbeı qalasyń. Mánsiz sýdyraǵan sózder. Ol sózge qalaı jaýap bersin?! Óıtkeni jýrnalıstiń ózi ne jazǵanyn túsinip otyrǵan joq. ıA bolmasa, ózi ǵana túsinedi, biraq qarapaıym halyqqa, qarapaıym tilmen jetkizýdi bilmeıdi. Al qysqa da qarapaıym (qarabaıyr emes) jazý úshin bilim, óre kerek. Óresi jetpeıtin jýrnalıstsymaqtar kóbeıip ketken. Sebebi olar birinshiden kitap oqymaıdy, ekinshiden olardy oqytyp shyǵarǵan fakýltetter durys bilim bermeıdi. Jýrnalıstıkada bilim alý úshin de talant kerek. Talantsyzdar jýrfakka aqshasyn tólep túse beretin bolǵan. Erteń efırden kórinip, juldyz bolǵylary keledi. Maqsattary sol ǵana. Sózdiń, sóıleminiń durys jazylmaǵanyn, qurastyrylmaǵanyn, orynsyz qoldanyp otyrǵanyn aıtsań, jaman atty bolasyń. Syn kótermeıdi. «Juldyzdarǵa» syn aıtýdy qoıa bastadyq. Synı sózdi uqpaıdy. Ózderiniki ǵana durys. Óıtkeni olar «juldyz» ǵoı! Sońǵy kezderi myna nárseni túsindim. Synı eskertpeni aıtqanmen ony túsiner, sózdi uǵar óre, aqyl bolýy kerek qoı? Al ol joq bolsa, sóziń dalaǵa ketkeni. Jańǵyryq qana shyǵatyn jartas. Qoldy bir silteıtin boldyq.
Ekinshi bir másele bar. «Táýelsiz jýrnalıst» degen. Qazaqstanda táýelsiz eshkim joq. Biri memlekettiń saıasatyn úgitteýshi hám nasıhattaýshy, ekinshisi tapsyrys berýshiniń aıtqanyn oryndaýshy ǵana. Táýelsiz bolý úshin jumyssyz bolýyń kerek. Jumysqa kirseń, basybaılysyń. Jeke pikirińdi aıtar táýelsiz bolǵyńyz kelse, otbasyńyzdy asyraıtyn baılyq qoryn jınap alyńyz. Ýkraınadaǵy Dmıtrıı Gordondy táýelsiz der edim. Eshkimge jaltaqtamaıdy.
Aqparatty taratý men oǵan eldi ılandyrý jaǵynan qazir jýrnalısterdi blogerler basyp ozdy. Biraq sol blogerler de joǵaryda aıtqanymdaı sózine jaýap bere almaıdy. 42 áriptiń ornyn aýystyryp jaza salady. Boldy. Olardyń kóbi saýatsyz. Aıqaı, janjal, urys-kerispen ǵana atyn shyǵaryp júr.
Et buzylsa, tuz sebedi. Tuz buzylsa eshteńe isteı almaısyz. ıAkı halyqtyń sanasyn tómendetetin de, kóteretin de jýrnalıster men blogerler. Al meniń eshqaısysyna da kóńilim tolmaıdy. Ózim de ortanqol jýrnalıspin. Ortanqoldyń óziniń kóńili tolmaı otyrsa, ne deýge bolady?!
Iá, myqty, bilimdi jýrnalıster men blogerler bar. Biraq olar aşy teńizge tamǵan tuşy tamshy ǵana. Olar da ashyp ketedi áli. Aıtqanymdy tolyq túsingińiz kelse, Abaıdyń «Masǵut» dastanyn oqyńyz. Jýrnalısterden jaýapkershilik kútip júrgen Siz de qyzyq ekensiz...
Qýat Áýesbaı, «Túrkistan» halyqaralyq gazetiniń bas redaktory:
«Jýrnalıstıka óner me, ǵylym ba» degen saýal aldymyzdan jıi shyǵady. Bizdińshe, jýrnalıstıka – ónerdi de, ǵylymdy da qamtıtyn, qoǵamdaǵy san túrli salanyń jıyntyǵy. Jankeshtilerdiń, naǵyz mamandyqqa adaldyq tanyta biletin tabandylardyń isi. Iá, jýrnalıstıka tańǵy saǵat 9-dan, keshki 6-7-ge deıin ǵana atqaryp qoıatyn jumys emes, ol – jyl on eki aı, táýlik boıy, kún demeı, tún demeı úzdiksiz jalǵasa beretin qaınaǵan ómir. Biz sol qaınaǵan ómirdiń, qym-qýyt maıdannyń jaýyngerimiz.
Dúnıe kóz aldymyzda jyldam ózgerip, aqparat tehnologııalary tez damyp jatqan tusta buqaralyq aqparat quraldarynyń mańyzy da arta túsetini anyq. Mártebeli mamandyq – jýrnalıstıkanyń da bási bıikteı beretini sózsiz. Jaýapkershilik júgi aýyrlap, talap ta kúsheıe bermek. Jańa zaman jýrnalıstıkasynyń atqaratyn mıssııasy da kúrdeli. Ádette, qoǵamnyń damýyn nemese keri ketýin jýrnalıstıkanyń damýymen baılanystyryp jatatyny beker emes. «Qaı eldiń baspasózi myqty bolsa, sol eldiń bolashaǵy zor» degen sóz osydan tabany kúrekteı bir ǵasyr buryn aıtylǵanymen, kúni búginge deıin ómirsheńdigin joımaı keledi. Qazir de qazaq jýrnalısteri keshegi Alash arystarynyń amanatyna adaldyq tanytyp el ıgiligi, ult múddesi jolynda aıanbaı eńbek etip keledi. Endeshe, osy jolda barlyq áriptesterime myqty densaýlyq, qajymas, talmas qajyr-qaırat bersin!
Buqaralyq aqparat quraldary qyzmetkerleriniń kásibı merekesi qutty bolsyn! Aman bolaıyq!
Erbol Azanbek, banktiń baspasóz hatshysy:
Jýrnalısterdiń eńbegi baǵalanatyn, shabyttandyratyn ataýly kúnniń bolǵany óte jaqsy. Alaıda bul kúni dástúri árekettermen qatar bir jyldy qorytyndylap, kún tártibindegi máselelerdi talqylap, aldaǵy ýaqytqa jospar quratyn, «óshirip, qaıta júkteıtin» [perezagrýzka] sharalar bolsa. Jýrnalıster odaǵy jáne medıa salasyndaǵy basqa da qoǵamdyq uıymdar, quzyrly mınıstrlik osyny qolǵa alsa. Óıtkeni jýrnalıstıkada talqylaıtyn taqyryp, sheshetin másele kóp. Internet jýrnalıstıkaǵa da ózgeris ákeldi. Ókinishke qaraı bizdiń jýrnalıstıkada ınternettiń múmkindikterin, quraldaryn tolyq paıdalana alyp otyrǵan joqpyz. BAQ bıznes kózine aınalǵan joq. Ózdiginen tabys tabýy qıyn. Onyń ar jaǵynda jýrnalıstiń materıaldyq máselesi shyǵady. Maman daıyndaýda ýaqyt talabyna ilese almaı jatqandaı kórinemiz. Jańa medıa menedjerleri, jarnama menedjerleri, joba menedjerleri, salalarǵa mamandanǵan, mysaly: tek jarnamalyq materıaldarǵa, qarjy, bıznes taqyrybyn jazatyn jýrnalıster kerek. Ótkende mınıstrimiz salalyq jýrnalıstıkany damytý kerek dedi. Ony estip qýanyp qaldyq. Mýltımedıany qoldaný kóbine sóz bolyp qaldy. Jekemenshik BAQ-ty, ásirese qazaq tildi jobalardy damytý máselesi ózekti. Aımaqtyq BAQ-tyń máselesi de jetedi. Avtorlyq quqyq eń tómengi deńgeıde qalyp otyr. Internet jýrnalıstıka dástúrli jýrnalıstıkany alǵa súıreıtin kúshke ıe, biraq qazir artqa tartatyn tusy basym. Óıtkeni etıka, standart, avtorlyq quqyqtyń saqtalmaýy, sapasyz kontentti kóbine ınternet jobalardan baıqaımyz. Oqyrman talaby saıttarǵa kontentti áleýmettik jelidegi jazba deńgeıine deıin túsýge májbúrlep otyr. Aqparattyq saýat máselesi de ózekti. Qysqasy medıa naryqta másele kóp. Alaıda soǵan qaramastan qazaqstandyq jýrnalıstıkada ózgeris, jańalyq kóp, damý bar. Ol isine adal, kásibı áriptesterdiń arqasy. Jýrnalıster kúni qutty bolsyn!
