Jumeken dombyrasynyń kıesi

ASTANA. QazAqparat - Jumeken Nájimedenovtiń aqyndyǵynan bólek, kúıshilik óneri týraly da kóp aıtylyp keledi. Tipti, kúıshilik ónerdi zerttep, «Kúı» týraly kitap ta jazdy. Bir ónerge qyzyǵýshylyq bolý bar da ony jan-tánińmen jaqsy kórý bar ǵoı. Qarap otyrsaq, Jumeken aǵamyz dombyrany tek tartyp qana qoımaı ony sóılete bilgen, búkil janymen ózin soǵan arnaǵan, ózińiz aıtpaqshy, kıesi daryǵan óner ıesi sııaqty kórinedi. Osyǵan qatysty aqynnyń jary Násip Mustahqyzymen suhbatty nazarlaryńyzǵa usynamyz. Násip apaı, áńgimemizdi Jumeken aǵanyń kúıshilik ónerinen bastasaq...

- Qaraǵym, sen kúı týraly suraǵannan keıin ózimniń qoljazbamda jatqan budan biraz jyl buryn jazylǵan Jumekenniń dombyrasy týraly syrdy ashyp bereıin. Bir kezderi osy áńgimemdi dastarhan basyndy aıtyp qalyp, sol jerde otyrǵan bir jýrnalıst meniń áńgimemnen áńgime jazǵanyn bilýshi edim. Áńgimeden áńgime jazyp shyǵarý degen úlken eńbek qoı.

Jumekenniń ózi sııaqty dombyrasy da kıeli ǵoı, 4-5 jasynan jan serigi bolǵan dombyrasyna Jumekenniń boıyndaǵy kıesi men qasıeti daryǵan. Jumeken boıyndaǵy darynnyń biri - bala kezinen án salyp, dombyra tartýy. Óziniń áńgimesinen estigenim, Jumeken kishkentaı kezinde qolyna túsken aǵashty dombyra etip oınaıtyn kórinedi. Buǵan kóńil aýdarǵan Jumekenniń atasy Qoshalaqqa belgili Tesik tamaq Sabyr degen dombyrashyny úıine shaqyrtyp alyp, Jumekenge 4-5 jasynan bastap dombyra úıretipti. Mektep tabaldyryǵyn attaǵan Jumekenniń dombyrany sheber oryndaıtynyn óziniń ustaz aǵasy Qamıdolla Qabdeshov óz esteliginde aıtqan. Ol «Jumekenniń júregi» estelikter jınaǵynda da jaryq kórdi.

Maǵjan ómirge keletin 65-shi jyly Romanenko degen Qazaqstanǵa belgili dombyra jasaý sheberine arnaıy tapsyrys berip, ózine fýtlıarymen dombyra jasatyp, Málgadjar Áýbákirov ekeýi úıge alyp keldi. Bul óte sátti jasalǵan dombyra edi. Olaı deıtinim, úıge kelgenderdiń ishinde Nurǵısa Tilendıev, Jumekenniń ustazy Qubysh Muhıtovtyń synynan ótip, baǵasyn alǵan, dybysy taza ári shyqqyr kúreń dombyra edi bul.

Aqyn tebirenip, býyrqanysqa toly tustarynda qolyna alyp, sherin tarqatatyn jan serigi edi. Eki jyl Máskeýde oqyǵanda da kúreń dombyrasy qasynan qalǵan emes. Dombyrany serik etýi Jumeken konservatorııada oqyǵandyqtan emes, kerisinshe, onyń boıyndaǵy týma talanty Jumekenniń konservatorııada dáris alýǵa sebepshi boldy. Dombyraǵa degen onyń sheksiz mahabbaty jan serigi bolǵan kúreń dombyraǵa sińip qalǵan sekildi. Olaı deıtinim, Jumeken qaıtys bolǵan 1983 jyldan beri kúreń dombyra ıesin bizben birge joqtady. Syrtynda fýtlıary bar kúreń dombyra esigi kiltteýli kıim shkafta turatyn. Jumeken qaıtqaly ony eshkimniń qolyna ustatpaq túgili, jaqyndatqan joqpyn. Jurt kózinen qyzǵanyp, kıim shkafqa tyǵyp ustaýymnyń syry osy.

Ulymyz Maǵjanǵa Baqyt Qarabalına apasy týǵan kúninde syılaǵan jaqsy dombyrasy bar. Ózi sony tartady. Ákesi tiri kezinde qolyna dombyra ustaǵan bala emes. Balamyzdyń es bilgeli ermegi - kitap oqý. Sabaqtan kelgeninde oqýlyq oqyǵanyn kórgen emespin, kóbine tarıhı, ádebı kitaptardy oqıdy. Ákesiniń jınaǵan dúnıejúzilik ádebıettiń 200 tomdyǵyn oqyp shyqty. Al dombyraǵa qyzyǵýshylyq bildirgenin baıqamaǵan ekenmin. Nege ekenin, apam ekeýmiz qaı bólmede otyrsaq ta kúreń dombyranyń shegin shertken daýys qulaǵyma keledi. Kúnde solaı. Apamnan, balalardan suraımyn, olar estimeıdi. Apam keıde «Óziń saǵynǵansyń ǵoı, sodan bolar» deıdi. Bul kúnderdiń aýyrtpalyǵyn dombyra ekesh, dombyra da kótere almaı turǵandaı kórinetin. Apamnyń bólmesinde Qarlyǵash pen Toǵjan jatatyn. Kúnde keshke uıqtar aldynda Toǵjannyń kóz jasy qurǵamaıdy. Kúndiz sabaq, oıyn dep júretin balalar jatar aldynda ákeleriniń meıirimin ańsaıtyn bolsa kerek. Jumeken Toǵjandy «aq toqam» dep basynan sıpaıtyn. Saııdanyń mańdaıynan ıiskep, baryp tósegine jatatyn ádeti bar edi. Kenjesi de sol áke alaqanyn saǵynyp, ekeýi eki bólmede jylap jatatyn. Apam ekeýmizde uıqy joq. Ekeýmiz balalar uıqtaǵannan keıin as úıge baryp, ońashada jylap alamyz. Maǵjan ákesiniń kabınetinde kitap oqýmen bolady. Ony mazalamaımyz. Qandaı kúıde jatqanyn bir Allanyń ózi biledi.

Anda-sanda óz-ózinen shertilgen dombyranyń dybysy kele beredi qulaǵyma. Osynyń sebebin kúni boıy oılaımyn. Múmkin osy dombyrany bireý tartý kerek shyǵar degen oı keledi, sonda da eshkimge ustatpaımyn. Sóıtip júrgende arada on jyl ótti. On jyldyǵynda úıden quran oqytyp, as berýge dos-joldastaryn, aǵaıyn-týma, quda-jegjattardy jınadym. Kelgenderdiń ishinde Ázıdolla Esqalıev bar edi. Jumeken qaıtys bolǵannan keıin on jyldyqqa arnap, quran oqytýǵa jaıylǵan dastarhan arasyndaǵy úziliste molda quran oqyǵannan keıin dombyranyń zaryn qonaqtarǵa aıtyp berdim. Olardyń birazy tiri ǵoı, esterinde bolar.

Aısáýle apaı: «dombyra ıesin joqtap júr ǵoı. Dombyrasyn jalǵyz uly tartýy kerek bolar. Dombyra kıeli eken. Dombyranyń ıesi de, aǵashy da kıeli bolýy kerek. Kiltte ustama, jalǵyz ulyńa ber, tartsyn» dedi. Sodan soń dombyrany qabynan shyǵaryp, Ázaqańnyń qolyna ustattym. «Ázaǵa, Jumekende aǵa joq, Siz aǵasyndaı edińiz, óz qolyńyzben Maǵjanǵa tabys etińiz» - dedim. Jıyrmaǵa jýyq adam kabınette jaǵalaı otyr edi. Dastarhan arasyndaǵy úzilis kezi bolatyn. Bólmeniń tórinen dombyrany Ázaǵań qolyna ustap, bólmege kirgen Maǵjanǵa qaraı júrdi. Ún-túnsiz aǵanyń eki kózinen tamǵan jas kilemge úzilip túsip jatty. «Qaraǵym, ákeńniń dombyrasyna endi sen ıe bol» dep, Maǵjanǵa tabys etkeninde daýsy dirildep, áreń sóıledi. Otyrǵandar túgel jylady. Osy otyrystan keıin Maǵjan ákesiniń dombyrasyn tartatyn boldy. Qulaǵyma estilip júrgen ıesiz dombyranyń zarly úni de tıyldy. Dúnıede mundaı tylsym qubylystyń bolatynyna ózim kóz jetkizdim. Qasıetti dombyra aspabynyń kıesine qatysty Jumekenniń mynadaı bir qylyǵy esime oraldy. Ol kezde stýdent bolatyn. Konservatorııada birge oqıtyn Baǵashar degen kýrstas dosy úıge jıi keletin. Esikten kirgen boıda dombyrasyn bosaǵaǵa súıeı salatyn ádeti bar eken. Munysyna Jumeken qatty renjip, «Dombyrany eshqashan bosaǵada telmirtip qaldyrýshy bolma, kıesi shamdanady» deıtin. Baǵashar minezi tuıyq, kóp sóılemeıtin jigit edi. Óner adamdaryna tán oı ústinde júretindiginen be eken, álgi eskertýdi umytyp qalyp, Jumekennen budan keıin de sóz estigeni bar. Baǵashar kelgende Jumeken ózi aldynan shyǵyp, aldymen qolynan dombyrasyn alyp, tórge shyǵarady. Dombyranyń kıesi shamdanady degen sózi kókeıimnen ketpeıdi.!?

Jalpy, dombyraǵa áýestigi Jumekenniń boıyna tym jas kezinde daryǵan dep aıta alamyn. Balalyq shaǵy birge ótken Idaıat Qonysov óz esteliginde Jumekenniń kúıshilik ónerge jastaıynan beıimdiligin rastaıtyn mynadaı bir áńgimesi bar. - Men jylqyshynyń balasy edim, Jastaıymnan taı úıretý, asaý úıretý degendi kózimiz kórip óstik. Býynymyz qatar-qatpastan taı úıretýge daǵdylanǵanbyz. Jumekenniń atasy Qoshalaq óńirine tanymal aqsaqal edi. Nemeresiniń dombyraǵa qushtarlyǵyn baıqaǵan atasy bul ónerdi meńgerýine den qoıdy. Balalyq shaqtyń bir qyzyǵy - Jumeken ekeýmiz bizdiń úıdegi patefondy úlkender uıqtap qalǵanda shaǵylǵa alyp baramyz. Shaǵylda otyryp alyp kúı tyńdaımyz. Jumekenniń zerektigine qaıran qalatyn edim. Bir tyńdaǵan kúıin aınytpaı dombyraǵa sala beretin. Keıde úlkender sezip qalsa, patefondy buzyp tastaısyńdar dep, ruqsat etpeı qoıady. Biz amalyn taýyp, Qoshalaqqa kelgen jańa kúıtabaqty oınatyp, tyńdaıtynbyz. Jumeken zerdesine toqyp, dereý dombyramen oryndap shyǵatyn.

- Jumeken týyp-ósken meken talaı daryndy óner ıelerin tárbıelegen kıeli jer ekenine daý joq árıne. Búgingi qazaq kúı degende, eń aldymen Qurmanǵazy, Dınanyń esimin aıtady. Alaıda, qazaq topyraǵynda nebir kúıshiler, jyrshylar boldy ǵoı. Bálkı, Jumeken aqynǵa bul qasıet sol qutty mekennen daryǵan bolar. Jalpy, Jumeken aǵamyzdyń kózi tiri ustazdary bar ma?

- Jumekenniń oryndaýshylyq ereksheligin aıta otyryp, sol topyraqta týǵan, Jumeken deńgeıles, tipti, odan da joǵary deńgeıdegi kúıshi Fazyl aǵa men Ásıma apaıdy da aıta ketýdi jón kórip otyrmyn. Bul ekeýi de qaıtalanbas kúıshiler edi ǵoı. 1998 jyly shyqqan «Qurmanǵazy» degen kitapty qarap otyrsam, biz bala kezimizde tyńdap, qulaǵymyzdan áli úni ketpegen qudiretti kúıshiler - Tesik tamaq Sabyr, Bahý, Fazyl Sultanov, Ásıma Qalıqyzy, Іzmuhambet kelini sııaqty kúıshiler kitapqa engizilmegen. Olardyń shákirtteri kitapta júr.

Fazyl aǵa men Ásıma apaı týraly aıtylmaı júrgenine tańdanyp, bul kisiler týraly bilgenimdi qaǵazǵa túsirgendi jón sanadym.

Fazyl Sultanovtyń óz kózimen kórip, qulaǵymen tyńdaǵan kúıshilik ónerin keıingi urpaq bilip júrse eken degen nıetpen jáne ol kisini biletin adamdardyń esine túsirý úshin ózime belgili derekterdi aıtyp otyrmyn.

Meni kókem er balasha kıindirip, taıǵa mingizip, qasyna ertip jıyn-toılardan qaldyrmaıdy. Kókemniń tizesine súıenip otyryp men de kúı tyńdaımyn. Keıin mektepte oqyp, eseıgen kezde de Fazyl aǵamnyń oryndaýyndaǵy kúılerdi jıi tyńdap júrdim. Biz Fazyldyń týǵan nemere aǵasy Ótesh aǵamyzben kórshi turdyq. Fazyl ata-anasynan erte jetim qalyp, Ótesh aǵasynyń qamqorlyǵynda ósti.

Fazyl aǵa aýyldan Almatyǵa oqýǵa ketti. Men 1957 jyly Almatyǵa kelgende Bizdiń aýyldan Fazyl Sultanov degen keremet kúıshi ketip edi, ol jaıynda ne bilesiń» - dep suradym. «Bilemin ol bizdiń konservatorııada jáne Kúlásh Báıseıitova atyndaǵy mýzyka mektebinde sabaq beredi» - dedi. «Sol kisini taýyp alyp sálem bereıik, óıtkeni, kishkentaıymnan ónerine qulaǵymyz qanyp óstik, eldiń balalaryn kórip, qýanyp qalatyn bolar» dedim. Jumeken Fazyl aǵanyń atyn estigenimen, aýylda kúı tartqanyn estigen joq. (Jumekender qyrdan keldi, atyn estimeýi de múmkin. Óıtkeni, Fazyl aǵanyń minezi aýyr edi, kópshilik jerde sýyrylyp óner kórsete qoımaıtyn. Úlkender ótinip suraǵannyń ózinde tartynshaqtap, baryp dombyrany qolǵa alatyn).

Bir kúni Jumeken sabaqtan kelip: «Fazyl aǵaıdy kórdim, tanystym. Kúı tartqyzdyq, keremet, tehnıkasy óte myqty. Kóp jarııa bolmaǵan kúılerdi biledi eken. Ózi eshkimmen kóp aralaspaıtyn adam ekeni kórinip tur. (Fazyl aǵamyzdyń oryndaýyndaǵy kúıleri mende saqtaýly) Jaqyn sóılesýge yńǵaıy kelmeı júr»- dedi. Keıinirek teledıdar qarap otyrsaq, aǵamvz kúı tartyp otyr. Bizdiń bala kezimizde es bilgennen bastap Fazyl aǵamyzben Ásıma apaıdyń oryndaýyndaǵy kúılerdi tyńdap óstik. Fazyl aǵamen bir aýylda turdym, aýyldyń úlken kisileri jınalǵan jerde, jıyn-toılarda Fazyl aǵaǵa kúı tartqyzatyn. Men bul kúıshilerdiń taqyrybyna ne úshin baryp otyrǵanymdy aıtaıyn. Bala kezimnen kózderin kórip, ónerlerin tamashalap ósken kúıshiler, bir aýylda ósken Fazyl Sultanov aǵamyzdyń aty, ónerleri eleýsiz qalyp bara jatyr. Attary atalmaıdy. Ol kisiniń tartqan kúılerin 6-7 jasymnan tyńdappyn. Jubaıynyń aty - Janat Kebırova. Fazyl Sultanov ataqty Seıtektiń Nurǵanym degen qyzynan týǵan jıeni. Fazyl aǵa Qurmanǵazynyń beıitin, Reseı jerinen Seıtektiń jerlengen jerin anyqtaǵan. 1962 jyly Seıtektiń basyna baryp, mal shalyp, quran oqytyp, sodan qaıtarda bizge soqty. Aǵam óte kóńildi júrdi, qasyndaǵy bir top qonaqtarymen qosyp, bizdiń úıde Qonaq boldy, kúı tartqyzyp bir rahattanyp qaldyq. Sol kelgende Shamaq aǵamnyń balasy Dúısenbaıǵa kúı tartqyzdy, biraz tyńdap otyryp: «Dúısekjan, senen kúıshi shyqpaıdy» depti. Bul málimetterdi aıtyp otyrǵan Marııash Óteshqyzy - Fazyl Sultanovtyń týǵan nemere qaryndasy. Fazyl aǵa 1922 jyly týǵan, 1967 jyly qarasha aıynda qaıtys boldy. Shamaq degen aǵamyz Almatyǵa ákelip jerledi. Jumekenge múmkin sol aǵalarynan da daryǵan shyǵar.

- Násip apaı, Sizdiń qonaqjaı ekenińizdi jaqsy bilemiz. Qolyńyzdan talaı talantty adamdar dám tatqan bolar. Jumeken aǵamyz ómirde kimdermen jaqyn aralasyp edi? Kózi tirisinde ónerin, oryndaýshylyq sheberligin baǵalap, jyly sóz aıtqan aǵalary boldy ma?

- Jumekenniń tek ándi ózi oryndaýshy, jaqsy án tyńdaýshy ǵana emes, asqan kúıshi ekeni de jurtshylyqqa belgili. Bansatdın aǵaı magnıtafonyna taspaǵa jazyp alǵan Jumekenniń oryndaýyndaǵy on shaqty kúı saqtaýly. Hamıt Erǵalıev aǵamyz Jumekenge qońyraý shalyp, elden kelgen jas dombyrashy Shámil Ábiltaevty oqýǵa túsýge daıynda dep tilek aıtty. Qazirgi belgili kompozıtor Shámil Ábiltaev konservatorııaǵa túsýge kelgende bizdiń úıge kelip, Abyldyń kúıá «Abyldy» jáne «Qaıǵyly qarany» úsh kún otyryp Jumekenmen birge daıyndalǵan bolatyn.

Ónerge jaqyndyq, sheber kúı oryndaý óneri arqyly Jumekendi talaı óner sańlaqtary qurmet tutatyn. Bizdiń shańyraǵymyzda óner maıtalmandary, ataqty adamdar - qazaqtyń birtýar uldarynyń basqosý keshteri ótetin. Bir kúni, 1973 jyly demalys kúnderdiń biri bolatyn. Buryn úıdi kórgen aǵalarymyz - Safýan, Tahaýı, qastarynda Ábdijámil aǵa, Nurǵısa aǵaı Ásııa jeńeshemizben beseýi kirip keldi. Ábdijámil aǵa jańa mashına alyp, sonyń jol júrý kórsetkishin toltyryp, Qaskeleńge baryp kele jatqandary eken. Osyndaı jaqsy kóńil-kúımen júrgen óner sańlaqtary arnaıy bizdiń shańyraqqa atbasyn buryp, Jumekenge kúı tartqyzyp, tyńdaıyq degen kórinedi Nurǵısa aǵaı. Kútpegen jerden esik ashyp otyrǵan syıly adamdarǵa erekshe iltıpat kórsetip, qarsy aldyq. Esikten kirgen boıda Nurǵısa aǵaı zalda turǵan Áıkenniń pıonınasyna otyrdy. Jumeken 2- synypta oqyp júrgen qyzyna sol kezdegi eń qymbat, nemistiń «Tsımerman» degen pıonınasyn satyp ápergen bolatyn. Nurǵısa aǵaı pıonınamen qostap, Ásııa jeńgemiz ekeýi án saldy. Jumekenge kúı tartqyzyp, qonaq bolyp qaıtqan. Sol kezdiń óner saǵalaǵan úlken ári qadirli azamattary, shyn daryn ıeleri bir-birin osylaı izdeıtin. Ol ýaqytta arnaıy shaqyrýdyń jóni bir basqa da, ózimsinip, kez kelgen ýaqytta birin-biri izdep júrýi, ónerge, óner ıesine bas ııýi qandaı izettiliktiń, adamgershilik pen iriliktiń belgisi deseńshi. Qazir sondaı jaqsy dástúr saqtaldy ma eken dep oılaımyn, sol qımas sátterimdi eske alyp otyramyn.

Bul meniń Nurǵısa aǵany ekinshi ret kórýim. Alǵash ret 1957 jyly Gýrev qalasynda ótken dúnıejúzilik festıvalǵa ónerli jastardy iriktep, Almatyǵa alyp ketýge kelgen bolatyn.

Jumeken konservatorııada oqyǵan kezde stýdentter orkestrine qatysady. Sol kezde Nurǵısa: «Almatyda eki solaqaı barmyz. Bireýi - men, ekinshisi - sen» deıdi eken. Budan keıin de Jumeken ónerdegi ustazy Nurǵısa aǵamyzben qarym-qatynasyn úzgen joq.

1942 jyldyń jazy bolatyn. Soǵystyń qyzý júrip jatqan kezi. Bir top aýyl qyr jolynyń boıyndaǵy «Aqtiken» degen jerde jaılaýda bolatynbyz. Kishi besin kezinde qyr jolynan burylyp, bizdiń úıge qasynda 6-7 jasar shamasynda balasy bar túıeli aq saqaldy qarııa keldi. Ákem úıde joq edi. Anam kórisip, máre-sáre boldy da qaldy. Keshkisin jumystan ákem de keldi. Kórshimiz Bısenǵalı degen qart ta boldy. Qoı soıylyp, áńgime-dúken qyza bastady. Bul kelgen qudamyz Nájimeden aqsaqal eken de, qasyndaǵy bala nemeresi bizdiń apamyzdyń týǵan jıenimiz Jumeken bolyp shyqty.

Ákemiz sapardyń Aıdyn, Sary degen eki aǵasy bolǵan. Ákemiz jastaı ata-anadyn jetim qalyp, aǵasy Aıdynnyń qolynda tárbıelenedi. Aıdyn atamyzdyń kenje qyzy Múslıma ákemizdiń qaryndasy bolatyn. Nájimeden qudanyń jylǵyz uly Sabyr jezdemiz soǵysqa ketip, kóńilsiz júrse, bizdiń ákemizdiń jalǵyz balasy Mardan da soǵysqa attanyp ketken edi. Áńgime ústinde qarııa: - myna jıenderińdi tanystyraıyn dep ári naǵashysynan az ǵana alajaq buıymtaıyn suraıyn dep ádeıi ertip ákelip otyrmyn, - dedi. - jigittiń úsh jurty bolady: óz jurty kúnshil, qaıynjurty - minshil, naǵashy jurty - synshyl degen. Osy nemeremdi árá synatqaly ári bata suraǵaly keldim, - dedi.

- Quda- dedi ákemiz jaýap berýge asyqpaı. Ákemiz aǵasyn Aıkóke deýshi edi. - bata berýdiń joly Aıkókeniki ǵoı, meniń shańyraǵym ol kisiden kishi emes pe?- dep kúldi.

- Oı, Saparjan, ekitorynyń ózgesheligi joq degen kózi ashyq, kókiregi oıaý dep sizge keldik. Sizderdiń úlken atalaryńyz Bekeı edi. «Bekeı aıtpas, Bekeı aıtsa, beker aıtpas»-degen mátel sóz tekke aıtylmaǵan. Sen Bekeıdiń kenje nemeresisiń, olaı bolsa, bata berý sizdiń jolyńyz- dedi quda. Quda sózdi maqal-mátelmen sheber sóıleıtin, ázilqoı, aqjarqyn adam eken. «Ónerli órge júzer» degen jigitti aqyly men óneri kóteredi. Shúkir, nemerem ónerden quralaqan emes,- dep keregede ilýli turǵan aǵamnyń dombyrasyna qarady.

- Sonda ákemiz: - balańyz adal sút emgen bolsyn, atanyń balasy bolmaı, eldiń balasy bolsyn. Alashaǵa tarsa, aqyn bolar, Berishke tartsa batyr bolar. Eline eleýli, halqyna qalaýly bolsyn, basqa ne aıtaıyn, jas qoı, baqyty aldynan jarylqasyn,* dedi de ákemiz «Ah» dep únsiz otyryp qaldy. Qudamyz da, kórshiler de «Aıtqanyń kelsin, áýmın!» dep bir kóterilip qalǵan. Sol kezde Jumken jıenimiz dombyrany alyp, Qurmanǵazynyń «Kishkentaıyn» tarta jóneldi. Yntaly bala qoldarynyń óte ıkemdi de tez qımyldaıtyny otyrǵandardy bir jelpindirip tastaǵan edi.

- - O, jıen ónerli eken, taǵy bir kúı tartyp jiber, - dep qolqalady otyrǵandar. Ol aqsaq kıik kúıin jalǵastyra jóneldi. Jurt uıyp tyńdaýda. Bir qarasaq ákemizdiń kózinen jas monshaqtap otyr eken. Jalǵyz balasynyń soǵysta júrgenine qaıǵyrdy ma álde onyń ómirden erte attanatyn júregi sezdi me, qaıran áke únsiz egildi. Jumekenniń naǵashysymen eń sońǵy kezdesýi osylaı bolǵan edi...

- Qazir Astanada turyp jatyrsyz ba? Álde balalaryńyz bar ma ol jaqta. Jalpy, Bas qalamyz Astana týraly oıyńyz qalaı?

- 60 jylǵa jýyq ýaqytta Almatydaǵy Jumekenniń qarashańyraǵynda turamyn. Balalarymnyń, nemere-shóberelerimniń kirgen shyqqanyn kórip, Allaǵa myń da bir shúkir dep otyramyn. Al Astanada qyzym men kúıeýbalam, bir nemerem kúıeýimen, balasymen turady. Olarǵa osyndaǵy nemerelerimniń jazǵy demalysynda ertip, 1-2 aı jatyp kelemin.

Astanaǵa barsam, tynysym keńıdi, erkin demalamyn. Júregimniń syrqaty da báseńsıdi. Jumeken kóshesimen nemerelerimdi ertip júremin. Qalanyń sulýlyǵyn tamashalap, Sary arqanyń samalyn jutamyn. Kóshelerinen qazaqtyń ısi shyǵady. Oǵan dálel: «Kúıshi Dına», «Qońyr óleń», t.b, qazaqı aty bar kóshelerdi kórip, qala ákiminiń óner dese ózegi órtenetinin sezemin. Meniń Arqanyń samalyn simirip júrgenime Jumeken de rıza bolar. Jumeken ómir boıy Arqanyń alyptary: Abaı, Muhtar, Júsipbek, Qasym, Aqan serilerge tabynǵan adam. Gımniń sózi de Arqa jerinde jazyldy.

- Mine, 2014 jylmen de qoshtasqaly otyrmyz. Bul datany biz endi ótken shaqpen ǵana esimizge alatyn bolamyz. Ómir degenimiz osy eken ǵoı. Nebir tarıhı jańalyqtarǵa toly bolǵan bul jylǵa ókpe-renishińiz joq pa?

- 2014 jyly kóńilimdi qýanyshqa bólep, jaı taptyrǵan qýanyshym, zamanymyzdyń tynyshtyǵy. Bul tynyshtyq bizdeı keń peıil qazaǵymyzdyń óz jeri, óz baılyǵy ózine jetetin halqymyzdyń eshkimge kóz alartpaı adal ómir súrip otyrǵanyn Alla Taǵalam kórip, bilip, bizge ádilet kózimen qarap, qorǵap otyrǵany. Bul da Elbasymyz Nursultan Nazarbaevtyń úlken kóregendiligi dep bilemin. Elbasymyzdyń barlyq ulttardy, kórshi memleketterdi dostyqqa shaqyrǵan parasattylyǵyna súısinemin. Munan keıingi qýanyshym Jumeken áýletiniń, oshaǵymyzdyń úsh butynyń aman otarǵany. Balalarymnyń, nemerelerimniń ózara tatýlyǵy, bereke-birligi. Eń bastysy, jibi túzý, deni saý azamattar bolǵanyna qýanamyn. Taǵy bir qýanyshym, osy bıyl Ratmır atty shóbereli boldym. Bul - úshinshi shóberem.

Al renishime kelsem, Janyma jaqyn adamdardyń birazy ómirden ótti. Týǵan qaıynsińilim, Jańylsynnyń jary kúıeýbalamyz Saıasat dál Qadir túninde aýyrmaı, syrqamaı ómirden ótti. Taǵy bir janyma batqany - óte daryndy aqyn taısalmaıtyn synshy balam - Ámirhan Balqybek ómirden ozdy. Ámirhannyń eshkimge jaltaqtamaı ádebıet pen ónerde jany shyrqyrap, týra shyndyqty jazatyn edi. Mańdaıǵa syımaı ketken azamatty Alla aldynan jarylqasyn. Men ol balamdy syılaıtyn edim, jaqsy kóretin edim. Bul ólim kóp adamnyń qabyrǵasyna batqan bolýy kerek. Odan keıin Talasbek Ásemqulovtyń qazasy. Talasbektiń sońǵy kezde baspasóz betinde jarııalanǵan Tátimbet týraly, Asqar týraly eńbekterin oqyp tabynyp otyratyn edim. Maǵan umytpaı kitaptaryn berip jiberip turatyn. Kóp biletin, kóp izdenetin osyndaı bilimdi azamattan aıyrylý - ádebıet, óner jurtshylyǵyna aýyr tıgen bolar.

- Jumeken aǵa týraly aıtqanda, sizdiń áńgimelerińizdiń barlyǵy da keremet saǵynyshtan turatyn sııaqty áserge bóleıdi. Ótken ómirińizge burylyp, artyńyzǵa qaraǵanda esińizge ne túsedi?

- Men ósken ortanyń árbir butasy, árbir qııaǵy men jyńǵyly, qoǵasy túzginimen kúmbirlegen kúıdiń áýeni estilip turady. Jel turǵanda qyrdyń qııaǵynyń syzyltyp salǵan áni, qumnyń sýsyǵan daýsy óte jaǵymdy estilip, tyńdap turýshy edim. Qasıetti dalamnyń salǵan ánin, taza tabıǵattyń aýasyna qosyp jutyp óstik qoı. Qazir sol qııaqtyń, áppaq qumnyń daýsy qulaǵyma keledi. Rahattana tyńdap otyryp, aqyrynda tamaǵyma tas tyǵylǵandaı bolyp kóńilim buzylady. Úlkeıgenniń belgisi bolýy kerek.

Jel kóterilgende qum kóshedi, sonda bir keremet qulaqqa jaıly óte jińishke áýen estiledi, óte súıkimdi, skrıpkanyń daýsyndaı.

Óıtkeni ol jerlerde Seıtektiń, Qurmanǵazynyń, Dınanyń, Ásıma apamyzdyń, Fazyl aǵamyzdyń, Tesik tamaq Sabyrdyń, Bahýdyń, baqyttyń Jumekenniń rýhynyń izderi qalǵan.

- Áńgimeńizge rahmet.

Áńgimelesken: Roza Seıilhan