Jubanov joly, «Aqqýdyń» kúshi, «Otyrar sazy»: Týma talant Tilendıevke 100 jyl
ASTANA. KAZINFORM – Búgin belgili kúıshi, kompozıtor, «Otyrar sazy» akademııalyq folklorlyq-etnografııalyq halyq aspaptary orkestriniń negizin qalaýshy Nurǵısa Tilendıevtiń týǵan kúni.
Jubanovtyń jaqsylyǵy
Kúıshiniń ómirbaıany derekterde eki túrli aıtylady. Resmı derekte Nurǵısa Tilendıevtiń Almaty oblysy Іle aýdanynyń Shılikemer aýylynda dúnıege kelgeni aıtylady. Degenmen keıbir jerlesteri ony Іle aýdanynyń Jambyl aýylynda (burynǵy aty Komsomol aýyly) týdy dep esepteıdi. Ony nege aıtyp otyrmyz?
Sazgerdiń ózi 1 sáýirdiń qujatta týǵan kúni retinde belgilenýine «metrkesin» rásimdep, bala kúninen qamqorlyq kórsetken Ahmet Jubanov túrtki bolǵanyn aıtyp ketken. Úni jazylǵan taspada Nurǵısa Tilendıev óziniń el jaılaýǵa shyǵar kezde dúnıege kelgenin baıandaıdy. Resmı qujattaǵy ákesi Tilendi men atasy Atabaıdyń esimderi sol kezde aýysyp jazylyp ketken. Durysynda Nurǵısa Tilendiuly Atabaev bolýy kerek edi.
Belgili mýzykatanýshy Jarqyn Shákárim «Halyq perzenti» serııasymen Nurǵısa Tilendıevke arnap qurastyrylǵan albom-kitaptyń aıaǵynda jazǵan arnaýly sózde Ahmet Jubanov bala Nurǵısany bes jasynda qamqorlyǵyna alyp, kúıshilikke baýlyǵanyn keltiredi. Al Qazaqstan arnasy kórsetken «Biregeı» telejobasynda kompozıtordyń balalyq shaǵyndaǵy daýly tusqa arnalǵan detal bar. Tilendiniń inisi Tilegennen taraǵan Qýandyq óz ákesi Japar 5 jasynda, Nurǵısa 7 jasynda (1932 jyly) qazaq-qyrǵyz arasyndaǵy shaıqastan keıin jetim balalar úıine túsip, keıin Tilendi Nurǵısany Qaraǵandydan taýyp, Almaty oblysyna qaıta ákelgenin aıtady. Qýandyqtyń ákesi Japar ol joly tabylmaı, balalar úıinde er jetken soń ata mekenge ózi oralyp, Jambyldyń batasymen shańyraq kóterse kerek.
Ahmet Jubanovtyń bala Nurǵısaǵa nazary qalaı aýǵany týraly da estelik kóp. Sonyń birinde úı syrtynan áserli kúıdiń únin estip, bala Nurǵısany Latıf Hamıdıge ákep tapsyratyny aıtylady. Latıf Hamıdı ony balet bólimine berip, Ahmet Jubanov qaıta dombyra synybyna qossa kerek. 13 jasynda orkestrdiń dırıjer pýltine turǵan Nurǵısa 18 jasynda áskerge alynyp, sol jyly-aq soǵysqa ketedi. Kompozıtor Ermurat Úsenov 1945 jyly Ahmet Jubanov kúıshini resmı hattar arqyly Berlın mańynda júrgen jerinen qaıta elge aldyrǵanyn aıtady.
Kúıshiniń ómirine baılanysty derekti muranyń ishinde maıdan dalasynan ustazy Ahmet Jubanovqa jazǵan qoljazba haty bar.
«Qyz Jibekke» arqaý bolǵan «Aqqý» kúıiniń aqıqaty
Nurǵısa Tilendıevtiń kúıshilik tylsymy týraly ańyz «Qyz Jibek» fılminiń dańqymen birge jasap keledi. Tólegen men Jibektiń tabysqan sátin qos aqqý qatar júzgen sátpen shendestiretin kadrdy sátti túsirý úshin kompozıtor kól jaǵasyna kelip, óziniń «Aqqý» kúıin shertkeni týraly áńgime ár jerde aıtylyp qalady.
Kınorejıser Slambek Táýekel «Abai» telearnasynyń «Arnaý» baǵdarlamasynda ásirelenip ketken áńgimeniń naqty deregin bylaı jetkizedi.
- Túsirý alańynda shynymen de qyzyq oqıǵalar bolǵan. Mysaly, aqqýlardyń kameraǵa qaraı jaqyn kep júzýin qamtamasyz etken osy kúıdiń (N.Tilendıevtiń «Aqqý» kúıi – red.) kúshi. Ony «Qyz Jibek» fılminiń dybys operatory Qadyr Qusaev qalaı jasaǵan? Adamsyz qaıyqtyń ishine magnıtofon salyp, osy kúıdi oınatyp, aqqýlar júzip júrgen jaqqa qaraı jiberedi. Aqqýlar kúı dybysy shyqqan jaqqa qaraı jyljyp otyrǵan, - degen derek aıtady.
Nurǵısany halyqqa súıkimdi, basshylar aldynda bedeldi etken – ónerge degen, Ahmet Jubanov salyp ketken jolǵa degen adaldyǵy men «Aqqý», «Ata tolǵaýy», «Álqıssa, «Mahambet» sııaqty kúıleri, «Sarjaılaý», «Alataý», «Qustar qaıtyp barady», «Kýá bol», «Óz elim», «Áje týraly jyr» sııaqty ánderi.
Áke jolyn jalǵaǵan Dinzýhra
Dinmuhamed Qonaevtyń bastamasymen negizi qalanǵan «Otyrar sazy» orkestrin 2009 jyldan bastap kompozıtordyń qyzy Dınara Tilendıeva basqaryp keledi. Esimi qujatta osylaı jazylǵanymen, shyn aty – Dinzýhra. Kompozıtordyń jary Darıǵa Tilendıevanyń aıtýynsha, Dinmuhamed Qonaev pen jary Zýhranyń qurmetine osyndaı at qoıylady. Kompozıtor aýyr naýqastan qaıtys bolǵan kezde Dinzýhra segizinshi synyptyń oqýshysy edi. Ákesi qarshadaı qyzyn fortepıanoǵa berip, jastaıynan akademııalyq mýzykaǵa baýlıdy. Sol eńbegi aqtalyp, ákesinen qalǵan «Otyrar sazy» orkestrin qaıta tiriltti, jańa deńgeıge kóterdi.
Nurǵısa Tilendıev mýzykanttar arasynda «Halyq qaharmany» ataǵy berilgen tuńǵysh qazaq retinde de tarıhta qaldy. Mýzykada, onyń ishinde qazaq sahnasynda týma talant pen akademııalyq bilimniń bite qaınasqan mysaly sırek. Al sol sırek fenomenniń teńdessiz kórinisi Nurǵısa Tilendıev bolǵanyn onyń artynda qalǵan rýhanı murasy áıgilep tur.
Aıta keteıik, QR Eńbek sińirgen ártisi, aktrısa, kompozıtor Darıǵa Tilendıeva bıyl 11 naýryz kúni 79 jasqa qaraǵan shaǵynda dúnıeden ótti.