Joshynyń handyq qurǵan kezinen qazirgi memleketimizdiń sulbasyn kóre alamyz – Ularbek Dáleıuly
ASTANA. KAZINFORM – Altyn Ordanyń negizin qalaǵan Joshy hannyń qazaq tarıhynda alatyn orny qandaı? Ol jaıly ańyzdar men alypqashpa áńgimelerdiń qaısysy shyndyqqa jaqyn? Onyń qazaq memlekettiliginiń qalyptasýyndaǵy róli qandaı? Uly qaǵannyń ómiri men erlikterine arnalǵan tarıhı romanynyń avtory Ularbek Dáleıuly Kazinform tilshisimen suhbatynda osy jáne ózge de saýaldarǵa jaýap berdi.
– Ularbek Dáleıuly, siz elge aqyn retinde tanyldyńyz, sońǵy kezderi tarıhı kórkem prozajazyp júrsiz. Bul baǵytqa qalaı keldińiz?
– Aıta bersek, áńgime kóp qoı. Óleń-jyr qanyna sińgen ultpyz. Týǵan taý, ósken jerimizdiń bári óleńdetip turady. Sodan bolar, jastaı kitapqa, óleńge áýestendik. Ýaqyt óte kele ult mádenıetine bir úles qosyp ketý úshin óleń azdyq etetinin túsindim. Jastaıymnan oqyǵan tarıhı kitaptardyń áserimen ótken zamandarǵa áýesim aýa bastady. Onyń ústine qyzyldar jazǵan jalǵan tarıhtyń kesirinen rýhymyz qanshama japa shegip otyrǵanyn túsindim de, tarıhı-derekti romandar janryna birden den qoıdym. Oqyǵan mamandyǵym da osy salaǵa saı edi. Qazirgi sonshama damyǵan ınternet zamanynda kólemdi tarıhı dúnıeler jazýdyń da múmkindigi ulǵaıa túskeni taǵy bar.
– Qazaq handarynyń atasy bolǵan Joshy han týraly roman jazýǵa qalaı táýekel ettińiz, qandaı daıyndyqpen keldińiz?
– Oǵan táýekel etý ońaıǵa túsken joq. Mysaly, Shyńǵys qaǵan jaıly jazý odan góri ońaıyraq bolar dep oılaımyn. Al Joshy han obrazyn alyp shyǵý, onyń tóńiregindegi túrli alypqashpa ósek-aıańǵa ulasqan hıkaıalardyń ishinen eń durysyn tańdaý ońaı emes edi. Bul turǵydan kelgende Rashıd ad-Dın, Jýváını qatarly tulǵalardyń eńbekteri ájeptáýir es qatqan jaıy bar. «Joshy han jaıly jazamyn» degen bekimge kelgen soń, osy taqyrypty arnaıy zertteýge, ejelgi qundy derekter men bertingi myqty degen ǵalymdardyń eńbekterin saralaýǵa biraz ýaqyt jumsadym. Joshy han júrip ótken joryq joldaryn (Qytaıdan ózge) sharlap shyqtym. Daıyn boldym-aý degen kezde jazý ústeline birjola otyrdym.
– Roman jazylǵaly bir jyl ótti. Oqyrman baǵalady, zııaly qaýym ne deıdi?
– Roman jaryq kórip, birer aı ótken soń oqyrmandar oń baǵasyn berip, jan-jaqtan hattar da jaýyp ketti. Qıyr aýdan-aýyldardan habarlasyp nemese izdep kelip, jolyǵyp áńgimeleskender kóp boldy. Al zııaly qaýym sanatyndaǵy biraz aǵalarym da jaqsy baǵasyn berip, bet alǵan saparyma aqjol tiledi. Mysyqtileý aǵa-baýyrlar da joq emes ekenin kórdik… Óz basym bir nársege – qashan da ádil ýaqyttyń baǵasyna júgingendi jón kóremin.
– Bul shyǵarma jelisimen telehıkaıa túsirý týraly usynystar boldy ma?
– Birneshe qordan, jeke stýdııalardan habarlasty. Olarǵa: «Esýgeıden bastap, Joshy han óliminen aıaqtalatyn, úsh býyn urpaqtyń jankeshti zamanyn, surapyl soǵys maıdandaryn kórsetetin telehıkaıa túsirý úshin óte qomaqty qarjy kerek. Oǵan memleket qoldaý kórsetpese, jeke qorlardyń shamasy jetpeıdi», – dedim. Shynymen de, tarıhı serıaldar túsirý úshin ketetin qarjy mólsheri óte kóp. Ony endi aldaǵy ýaqytta kórermiz.
– Joshy hannyń qazaq tarıhynda alatyn orny qandaı?
– Bizdiń tarıhymyz Shyńǵys pen Joshydan bastalmaıtyny aqıqat. Arydaǵy ǵundar men kók túrikter zamanynyń ózi azdyq etedi. Biz – álemge uly órkenıet shýaǵyn sepken, adamǵa tán tártip pen baqytty ómir úlgisin kórsetken kóshpendiler tuqymymyz. Alaıda endi ǵana táýelsizdik alyp, etek-jeńimizdi endi jınap jatqandyqtan, bizge áli talaı jumys atqarýǵa týra keledi. Joshy hannyń Deshti Qypshaqta handyq qurǵan mezgilinen qazirgi memlekettigimizdiń sulbasyn anyq kóre alamyz. Altyn Orda sııaqty alyp ımperııa qurǵan Batý hannan bastap, keshegi Kenesary, Álıhan Bókeıhanǵa deıin sol Joshy hannyń tuqymy bolǵandyqtan, Joshy beınesi biz úshin asa qasterli, qymbat.
Keı zertteýshiler «Joshy han taǵyna otyrǵan joq, Qypshaq dalasyn darýǵashy retinde basqardy» degen pikir aıtady. Dese de, Rashıd ad-Dın bastaǵan ǵulamalar jazyp qaldyrǵan derekterge úńilseńiz, Shyńǵys qaǵan kózi tirisinde-aq tórt ulyna han ataǵyn berip tastaǵanyn ańǵarý qıyn emes. Sol dáýirde eń uly bıleýshi qaǵan boldy da, oǵan qarasty qıyr ulysty basqarýshylar han laýazymymen bılik júrgizdi.
– Joshy hannyń jumbaq óliminiń syry nede? Joshynyń ólimi týraly ártúrli ańyzdar bar, siz qaı nusqaǵa senesiz?
– Bir isti anyq bilý kerek: Joshy han ólgenge deıin qaǵanattyń Shyńǵystan keıingi taǵyna otyratyn murageri retinde arnaıy synaqtardan, tárbıeden ótti. 1207 jyly, 25 jasynda, qaǵan ákesiniń jarlyǵymen qazirgi ıAkýtııa jeri, Saıan taýlary men Baıkól mańyn mekendeıtin, sol zamanda «Aǵash eli» atanǵan túrik taıpalaryn túgel baǵyndyryp kelip, tuńǵysh ret sol baıtaq aýmaqty ıeligine aldy. Ákesiniń rızashylyǵymen hám jarlyǵymen. Sodan bastap onyń ómir joly nebir surapyl shaıqastarǵa, dańqty jeńisterge toly boldy. Tústik Qytaıdy, batysta Horezmdi shabý soǵystarynda Jebe noıan men Súbitaı bahadúr úsheýi eń aldyńǵy shepte, maıdan ótinde júrip ábden synaldy.
Onyń ólimin ákesinen kóretinder de, Qulan qatynnan kóretinder de bar. Óziniń taǵyna murager retinde tárbıelep otyrǵan, eń aqyldy, parasatty, batyr ulyn ne úshin óltirýi kerek? Al Qulan qatyn 1224 jyly Horezm joryǵynan qaıtqan jolda, qazaq jerinde qaıtys bolǵany málim. Joshydan úsh jyl buryn ólgen Qulan qatyn qaıtyp kórinen turyp kelip Joshyny óltire alady?
Qysqasy, árkim óz kózqarasyn dáleldeýge tyrysady ǵoı. Óz basym ony ne óz ajalynan ketti, bolmasa inisi Shaǵataıdyń qastandyǵynan óldi degen tujyrymǵa kelemin. Anyǵyn bir Jaratýshy ózi biler.
– Joshy hannyń anasy týraly aıtyp berseńiz. Joshynyń jastyq shaǵy qalaı ótti?
– Joshy hannyń anasy Bórte qatyn – bala jigit Temýjinniń eń senimdi, adal serigi bola bildi. Óler aldynda Jamuqa aıtty degen sóz bar ǵoı: «Seniń soǵys taktıkań da, ádis-aılań da, parasatyń men erligiń de menen artyq emes edi. Menen artyq jeriń – Bórtedeı myqty jaryń bolǵanynda», – deıtin maǵynada aıtylatyn. Demek, adamzat tarıhynda aıryqsha orny bar tórt qasqyr ul men bes qyz týyp, tárbıelegen Bórte qatyndy eshqashan aıtpaı ketýge bolmas.
Ómiriniń sońǵy jyldarynda qaǵanattaǵy eń qurmetti adamǵa aınalǵan oǵan Shyńǵys qaǵannyń ózi Joshynyń ólimi jaıly estirtýden seskengen. Qasyndaǵy ataqty noıandar men bahadúrler de ne isterin bilmeı tosylyp qalady. Sonymen qaharly Shyńǵys mynadaı aıla tabady. Árıne, qaǵan jarlyǵy Táńir buıryǵy retinde qabyldanady, eshkimniń bultarýǵa múmkindigi joq. Sol izben Bórte-enege arnap arnaıy jarlyq jazdyrady:
«Mártebeli han uldar men begim qyzdardyń anasy, Táńiri alqaǵan Shyńǵys qaǵannyń hanymy Bórte enege málim bolǵaı! Bizdiń babalarymyz Maral kólinde Táńir shapaǵatynan jaralǵan. Olar Bórte-bóri men Ǵýa maral edi. Ulymyz Joshy da Táńir shapaǵatymen Bórte eneniń qursaǵynda jaralyp, bizge ýaqytsha hanzada retinde jiberilgen eken. Kókten jarlyq kelip, Joshy ulyń Bóri babamyz týǵan mekende Táńir ǵuzyryna ketipti. Qazaǵa qarsylasý Kókti qaharlandyrady. Kókte – Táńir, jerde – qaǵan bir. Álem ıesiniń tańba móri».
Tuńǵysh ulynyń qaraly habaryn zarly Bórte ene osylaı estigen eken.
Joshynyń balalyq shaǵy Ógelin ájesi, Bórte sheshesi jáne apa-ekesi Temýjin qatarly úsh ananyń baýlýynda ótkeni belgili. Onyń kez kelgen soǵysta birden qyrǵyn jasaýǵa, qalalardy qıratýǵa qarsy bolýy da sodan. Úsh ananyń ónegesin alǵan onyń qanǵa shóldegen osynaý zulmat ǵasyrda erekshe meıirimdi bolýyna yqpal etti. Úrgenish túbindegi inilerimen bolǵan qatty ereges te osyndaı meıirimdiliginen bolǵanyn tarıh aıshyqtap tur.
– Joshy ulysynyń sol kezde shańyraǵyn kóterisken taıpalar kimder boldy?
– Joshy ulysy ǵana emes, Shyńǵys qurǵan alyp qaǵanattyń, keıingi Batý han týyn kótergen Altyn Ordanyń ýyǵyn shanyshqan, mereıin asqaqtatqan, qan keshý joryqtaryna qatysyp, «Shep ishinen tý alǵan, dýlyǵaly bas kesken» batyrlar men túmenderdiń barlyǵy qazirgi qazaq ishindegi taıpalar men rýlar. Qazirgi qazaqtar – Shyńǵys qurǵan alyp qaǵanattyń negizgi dińi, tireýi boldy.
«Bizdiń tarıhymyz sonshama dańqty, sonshama áıgili, rýhty edi» deıtinim sodan. Sondyqtan bizdiń bolashaǵymyz áli alda.
– Qazir ne jazyp júrsiz?
– Tańdap túsken taqyrybym Joshy han bolǵan soń, kelesi kitaptarym da Batý han jáne Altyn Ordanyń jazylmaǵan aqtańdaq tustary bolary belgili. Jospar úlken, maqsat zor. Onyń bárin óz ýaqytynda kórermiz.
Qazir aıta ketetin jańalyǵym – sol «Joshy han» tarıhı-derekti romanynyń jalǵasy ispetti «Batý han» degen romanymdy aıaqtap qaldym. Buıyrsa, aldaǵy qarasha aıynda oqyrmanǵa jol tartady degen úmit pen jospar bar. «Folıant» baspasymen kelisimshartqa otyryp, redaktsııalyq jumystary bastalyp ta ketti.
Bul roman da áýelgi baǵytym boıynsha tarıhı-derekti dúnıe. Odan sonshama bir kórkemdik pen qııal izdep áýre bolýdyń keregi shamaly der edim. Naqty tarıhı qujattar men derekterge, anyq tańbaǵa túsken jazbalarǵa negizdelgen soń, «roman jazǵannyń jóni osy» dep artyq qııalǵa boı uryp, shyn tarıhtan alshaqtap ketýdi jón kórmedim. Baǵasyn patsha kóńil oqyrmanym ózi berer.
Aıta keteıik, jazýshymen kezdesýdi MARWIN/Meloman dúkender jelisi uıymdastyrdy.
Jyl saıyn myńdaǵan oqyrmandy biriktiretin BOOKFEST bıyl da aýqymdy baǵdarlama usynyp otyr:
• úzdik kitaptar jeńildikti baǵamen;
• syılyqtar men tosynsyılar utystary;
• otandyq jáne sheteldik avtorlarmen kezdesýler;
• tanymal kásipkerlermen ashyq suhbattar;
• sheberlik saǵattary, dárister jáne avtograf-sessııalar.
Festıval aıasynda ártúrli jastaǵy, túrli qyzyǵýshylyqtaǵy adamdardy biriktiretin úlken ádebı alań qalyptasady. Onyń basty maqsaty – oqyrmandardy álemdik ádebı jaýharlarmen tanystyrý, oqý mádenıetin kúndelikti ómir saltyna aınaldyrý jáne otandyq avtorlardy qoldaý.
Shara atalǵan dúken jelisi bar qalalardyń bárinde 31 qazanǵa deıin jalǵasady.
Buǵan deıin, belgili tarıhshy Jaqsylyq Sábıtov Altyn Orda tarıhy týraly qate túsinikterdi túzep, jańa kitap jazatynyn aıtqan edi.