Joshy ulysynda túrkilik dástúr men ıslam qundylyqtary saltanat qurdy - Baqytjan Satershınov
ALMATY. KAZINFORM – Fılosofııa, saıasattaný jáne dintaný ınstıtýtynyń bas ǵylymı qyzmetkeri, fılosofııa ǵylymdarynyń doktory, professor Baqytjan Satershınov Joshy ulysy men Deshti Qypshaqtaǵy dinı sabaqtastyq týraly oı bólisti.
- X-XIII ǵasyrlar aralyǵynda Qazaqstan terrıtorııasy sol kezderi gúldengen ortaǵasyrlyq ıslam órkenıetiniń ajyramas bóligine aınalyp, osy tusta túrkilik dástúr men ıslamdyq qundylyqtardyń sıntezi tolyq saltanat qurdy. Ortalyq Azııany, Joshy ulysy men Deshti Qypshaqty mekendegen túrki tildes taıpalar Imam Aǵzam Ábý Hanıfa qalyptastyrǵan ahlı raı mektebiniń arqasynda dál osy mázhabtaǵy súnnettik ıslamdy qabyldady. Orys shyǵystanýshysy N.Veselovskıı ortaǵasyrlyq qypshaqtardyń dinine toqtalyp: «Shyńǵys han kelýden buryn qypshaq-polovetsterdiń basym kópshiligi musylman dinin qabyldaǵan edi» dep jazady, - dedi ol.
Baqytjan Satershınovtyń aıtýynsha, Shyńǵys han óz ımperııasyndaǵy dinderge tolerantty qaraǵan. Al uly bıleýshiniń nemeresi Berke han Joshy ulysyna ıslam dinin engizgen.
- Altyn Orda túrkilik dástúrdi jańa álemdik deńgeıge shyǵarǵan, bir jaǵynan Rýs pen Vızantııa syndy hrıstıan elderimen, ekinshi jaǵynan Arab halıfatynan qalǵan musylman elderimen tyǵyz baılanys ornatyp, jańa ıntegratsııalyq úderisterge uıytqy bolǵan eýrazııalyq alyp ımperııa boldy. XIII ǵasyrdyń basynan bastap Shyńǵys hannyń shapqynshylyǵy nátıjesinde Uly mońǵol ımperııasynyń, keıinirek Joshy ulysynyń negizinde Altyn Orda ımperııasynyń túrki mádenıetine úlken yqpaly boldy. Shyńǵys hannyń beınesi, onyń shapqynshylyǵy men qurǵan ımperııasy týraly pikirler ártúrli: bireýler onyń jaǵymsyz jaǵyn, ekinshileri jaǵymdy jaqtaryn alǵa tartady. Túrkııa ǵalymy Iylmaz Óztúna Shyńǵys hannyń arǵy tegin túrik dep anyqtap, jalpy mońǵoldar men túrkiler arasynda bálendeı aıyrmashylyq bolmaǵanyn aıtady. Shyńǵys hannyń ózi táńirilik dindi ustansa da, sol kezdegi Jibek joly boıynda taraǵan barlyq uly dinderdi syılap, toleranttylyq kórsetken. Ol qytaı monahtaryn bolsa da, hrıstıan poptaryn nemese musylman dárýishterin de qurmetpen qarsy alyp, ósıetterin tyńdap otyrǵan. Jetisý men Shyǵys Túrkistan mońǵoldarǵa beıbit jolmen baǵynǵan. Shyńǵys hannyń nemeresi Berke han Altyn Ordaǵa ıslam dinin engizdi. Al bul ımperııanyń jappaı ıslamdanýy XIV ǵasyrdyń birinshi jartysyndaǵy Ózbek han Muhammedtiń bılegen tusyna tap keledi. Qazaqtyń «Din Ózbekten qalǵan», «Ózbek hannyń tusynda atamyz qazaq din baqqan, Altyn Orda handary jerdiń júzin shańdatqan» degen halyq aýzyndaǵy sózderi de osyny dáleldeıdi, - dedi ǵalym.
Sondaı-aq fılosofııa ǵylymdarynyń doktory Altyn orda bıleýshileri qypshaqtardyń dini men dástúrin qabyldaý arqyly ózderi de qypshaqtanǵanyn aıtady.
- Islam dástúrli mádenıetten berik oryn alǵandyqtan, qazaqy tarıhı sana da óz boıyna musylmandyq qundylyqtardy sińirdi. Tarıhı sana qalyptasýyna dástúrli dala zańdaryna súıengen ádet te, ıslam qundylyqtaryna negizdelgen sharıǵat ta óz yqpalyn tıgizdi. Kóptildi ári kópdindi orasan úlken qaǵanatty baǵyndyrý úshin qatal zań da kerek. Kezinde Shyńǵys hannyń dala zańdarynan qurastyrǵan «Jasaǵyndaǵy» «kóbi azyna moıynusyný, azy kóbiniń dástúrin qurmetteý» degen jalǵyz sóılemniń nátıjesinde mońǵoldar baǵyndyrǵan eldiń tili men dinin qabyldady da, al baǵynýshylar olardyń erejelerine kóndi. Altyn Orda bıliginiń basyndaǵylar da osylaısha qypshaqtandy, - deıdi Baqytjan Satershınov.
