Joldaý júktegen mindetter: Memlekettik-jeke áriptestik TKSh jumysyn sońǵy nátıjege baǵdarlaýǵa múmkindik beredi - Qazaqstandyq memlekettik-jeke áriptestik ortalyǵynyń basshysy - B.Smaǵulov
Dál osy jerde bul tetiktiń úzdik álemdik tájirıbege sáıkes jetildirý qajettiligi de basa nazar aýdarylady. Turǵyn úı-kommýnaldyq sharýashylyq, jergilik ınfraqurylym syndy salalalarda memlekettik-jeke áriptestik tetikterin engizý jumystarynyń qalaı ótip jatqandyǵy týrasynda QazAqparat tilshisimen suhbat barysynda «Qazaqstandyq memlekettik-jeke áriptestik ortalyǵy» AQ basqarmasynyń tóraǵasy Bolat Smaǵulov áńgimeleıdi.
- Turǵyn úı-kommýnaldyq sharýashylyq salasyndaǵy jobalardy júzege asyrý úshin memlekettik-jeke áriptestik tetikterin paıdalanýǵa qoldanystaǵy kontsessııalyq zańnama múmkindik bere me?
- Bizdiń elimizde memlekettik-jeke áriptestik úshin quqyqtyq negiz bar. Qoldanystaǵy zańnama aıasynda bizdiń ortalyqqa ákimdikterden birqatar kontsessııalyq usynystar tústi - bular sýmen jabdyqtaý boıynsha nysandardyń qurylysy jáne paıdalaný, elektr energııasyn óndirý, qoqys óńdeý jáne balabaqshalar kesheni jobalary. Alaıda usynystardyń daıyndyq sapasy onsha emes. Jalpy, bizdiń ortalyq ázirlengen jobalarǵa ekonomıkalyq saraptama júrgizedi, alaıda olardyń jasalý úrdisine qatyspaıdy. Ákimdikter kontsessııalyq jobalardyń sapasyna erekshe nazar aýdarýy qajet.
Sonymen qatar qazirgi ýaqytta QR Ekonomıkalyq damý jáne saýda mınıstrligi 2014 jylǵa deıin Qazaqstanda memlekettik-jeke áriptestikti damytý tujyrymdamasy ázirlendi. Onda memlekettik-jeke áriptestik túsinigin anyqtaý jáne onyń múmkindikterin keńeıtý qarastyrylady. Jekeleı alǵanda turǵyn úı-kommýnaldyq sharýshalyǵynda MJÁ-niń túrli úlgilerin qoldaný múmkindikteri de bar.
- Bıýdjetke salmaq túsirýdi tómendetýden basqa memlekettik-jeke áriptestik shemasynyń qandaı basymdyǵy bar?
- MJÁ tetikteri memlekettik bıýdjettiń belgili bir qarjylaı shekteýi bolǵan mezetterde jıi paıdalanylady. Sonymen qatar memleket úshin bul - ınfraqurylymdardyń jedel qarqynmen damýyn qamtamasyz etý, sapaly qyzmet usyný, jeke sektordy basqarýda tájirıbe tartý, zamanaýı tehnologııa jáne jeke sektormen táýekelderdi bólý. Sonymen qatar jeke sektorǵa memleket jaýapkershiligindegi dástúrli salany qarjylandyrý jáne 20-30 jyldyń ishinde turaqty tabys kózderin alýǵa, árıne, memleketpen táýekeldi ári jaýapkershilikti bóle otyryp turaqty, kepildi múmkindik beriledi. Óz kezeginde turǵyndar qoljetimdi baǵaǵa sapaly qyzmetter alatyn bolady. Memlekettik-jeke áriptestik jobany júzege asyrýdyń shynaıy shyǵyndaryn óte jaqsy baǵalaýǵa múmkindik beredi. Joba qunynyń naqty ári shynaıy baǵasy jeke kompanııa úshin de qajet, bul baǵalaý joba qunynyń kóterilý táýekelin birshama tómendetýge múmkindik beredi.
- Turǵyn úı-kommýnaldyq saladaǵy memlekettik-jeke áriptestiktiń qoldanylý múmkindigi týraly tarqata áńgimelep berseńiz.
- Qazirgi ýaqytta turǵyn úı-kommýnaldyq sharýashylyǵy óte qıyn jaǵdaıda - barlyq nysandardyń 90 paıyzǵa jýyǵy olardy jańartýmen aınalysyp jatqan kvazımemlekettik kásiporyndardyń balansynda tur. Olardyń bıýdjetten alatyn qarjysy nysannyń jyldan jylǵa jumys istep turýy úshin, ıaǵnı aǵymdyq jóndeý jumystarynyń bir bóligine ǵana jetedi. Nátıjesinde jyl saıyn paıda bolǵan «oıyqtardy» jamap-jasqaýǵa týra keledi de, sońǵy qorytyndysynda yqtımaldy jańartý somasy birshama basym bolyp shyǵady. Jobaǵa keletin jeke ınvestor muny túsinedi. Oǵan bolashaqta jyl saıyn kúrdeli jóndeýge qarjy jumsaǵannan jańartýmen nemese qaıta qurylymdaýmen baılanysty problemalardy sheshken birshama paıdaly.
Memlekettik-jeke áriptestik jobalarynyń júzege asyrylýynyń sáttiligi normatıvtik-quqyqtyq qamtamasyz etýge, josparlaý sapasyna, táýekelderdi bólýge, baqylaýǵa jáne memleket tarapynan birjolǵy qoldaýǵa baılanysty. «Kontsessııa týraly» Zańǵa sáıkes kontsessorǵa memlekettik qoldaýdyń kelesi sharalary usynyla alady: erekshe quqyq berý, zattaı granttar usyný, tutyný kepili, ınvestıtsııalyq shyǵyndar ótemi jáne ortaq qarjylandyrý.
Memlekettik-jeke áriptestik barlyq problemalardy sheshýge daýa bola almaıdy, biraq jobalardy josparlaý jáne júzege asyrý barysyndaǵy qurylymdanǵan ári tııanaqty salmaqtanǵan turǵy memleket anyqtaıtyn sońǵy nátıjede kommýnaldyq sektordaǵy áriptesterdiń jumysyn baǵdarlaýǵa múmkindik beredi.
- Kommýnaldyq sala jekeshelendirilgennen beri birshama ýaqyt ótti. Bul ázirshe kútken nátıjelerdi ákelmegen sııaqty ǵoı?
- Álemniń kóptegen elderinde, onyń ishinde Qazaqstanda da kommýnaldyq salany damytý jáne jańartý jobalaryn qarjylandyrý bıýdjet qarjysy esebinen júrgizildi jáne júrgizilýde de. Bıýdjet qarajatynyń shekteýliligi jáne kommýnaldyq salanyń mol ınvestıtsııalyq qajettiligi jeke sektordan syrtqy ınvestıtsııany tartý qajettiligin ótkir qoıýda. Sonymen qatar memleket pen jeke sektor arasynda taraptardyń uzaq merzimge quqyqtary men jaýapkershilikterin bekitetin naqty kelisimdi qarym-qatynas bolýy qajet. TEN, konkýrstyq qujattama, jobalardy saraptaý jáne olardyń mindetti odan arǵy monıtorıngi qosylatyn jobalardy sapaly kezeń-kezeńimen josparlaý jobanyń ınstıtýtsıonaldy durys uıymdastyrylýyna, joba qarjylandyrylýynyń qurylymdalýyna jáne onyń sátti júzege asyrylýyna múmkindik beredi.
Memleket qatardaǵy tutynýshylarmen birge jalpy jumys normasyn, tarıf saıasatyn ázireý arqyly osy saladaǵy jeke kompanııanyń qyzmetine baqylaýshy rólin oryndaı alady jáne bul oraıda bıznes resýrstardy tarta otyryp, jekeshelendirýge qaraǵanda menshik quqyǵynan aırylmaıdy.
- Nelikten osy ýaqytqa deıin memleketke bul salaǵa tıimdi baqylaý jasaý múmkin bolmady?
- Jumystyń irkilissizdigin baqylaý úshin aldymen turǵyn úı-kommýnaldyq sharýashylyq nysandaryna keshendi tizimdeý jáne jańartý boıynsha sharalardy qabyldaý qajet. Bul baǵytta Qazaqstan Úkimeti 2009 jyly TKSh-ny damytý jáne jańartý jóninde tujyrymdama jáne ony júzege asyrý boıynsha keshendi jospar qabyldady. Josparǵa kommýnaldyq sektor nysandaryna tizbe jasaý jáne ınvestıtsııalyq qajettiligin anyqtaý boıynsha birqatar is-sharalar qosylǵan. El aýqymynda kommýnaldyq sharýashylyqty qarjylandyrý kóleminiń qajettiligin anyqtaý boıynsha naqty keshendi tásilder MJÁ tetikterine jeke ınvestıtsııa tartýdyń áleýetti baǵyttaryn anyqtaýǵa múmkindik beredi.
Sonymen qatar memlekettik aktıvterdi qurý men paıdalanýda sapaly baqylaý bolmaıtyndyǵyn atap ótken oryndy. Osyǵan oraı memlekettik aktıvterdi esepke alý tártibin, ıaǵnı memleket aktıvteriniń jıyntyq esebin júrgizý, aktıv qurý boıynsha shyǵyndardyń jalpy qunyn anyqtaýǵa baılanysty is-shara ótkizý qajettiligin anyqtaý, bıýdjet qarajatyn shyǵyndaý nátıjesinde paıda bolatyn memleket aktıvterin paıdalaný tıimiligin baqylaýǵa múmkindik beretin balans aktıvterin ázirleý qajet. Odan ári onyń júzege asyrylýynyń barlyq kezeńderinde jobanyń sapaly monıtorıngi qajet.
- Álemdik tájirıbe TKSh úshin qandaı shemlar usynady?
- Sýmen jabdyqtaý salasyna qatysty mysal keltire alamyn - Dúnıejúzilik bank zertteýlerine sáıkes, álemdik tájirıbede sýmen jabdyqtaý sektorynda memlekettik-jeke áriptestiktiń úsh negizgi modeli bar. «Gollandyq model» atalǵan sektorda menshik ıesi memleket bolyp tabylatyn aktsıonerlik qoǵam úlgisindegi kásiporynǵa basqarý quqyǵyn usynady. Qazirgi ýaqytta Qazaqstanda dál osy model qoldanylý ústinde. «Frantsýzdyq model» barysynda sýmen jabdyqtaý kommýnaldyq kásiporyn qyzmetterin kórsetetin jeke kompanııaǵa sýmen jabdyqtaý nysandaryn basqarý qyzmeti beriledi. Bul modelde jeke sektorǵa basqarý qyzmeti tabystalady. Bul model Reseıde de qoldanylýda. «Brıtandyq modelde» sýmen jabdyqtaý mekemesi barlyq múlkimen jáne jerimen jeke menshiktiń qolynda bolady. Osy negizgi úlgilermen qatar aralas shema da qoldanylady, máselen, belgili halyq sanatyna qyzmet kórsetý úshin shaǵyn kásiporyndardyń jekeshelendirýge qatysýy. Osyǵan uqsas mysaldar basqa sektorlarda da bar.
- Qazaqstanda qandaı shema qoldanylýy múmkin?
- Barlyq shemalardy da qoldanýǵa bolady. Kelesi másele - kelisim aıasynda ony paıdalaný kezeńinde jeke sektorǵa turaqty kiris alýǵa múmkindik beretin salanyń ınvestıtsııalyq tartymdylyǵy.
- Qazirgi ýaqytta ınvestorlar shyǵyndaryn olardy tutynýshylarǵa aýystyrý arqyly óteý qajettigi týraly kóp aıtýda. Demek tarıfterdi kóterý usynylýda ma?
- Tarıftiń qaı bóligin kóterý, qashan jáne qanshaǵa ekendigin anyqtaý qajet.
Birinshiden, MJÁ jobalarynda jeke sektor konkýrstyq negizde jáne ol óziniń tabystylyǵyn qamtamasyz ete otyryp, qoljetimdi baǵamen tutynýshylarǵa sapaly qyzmet kórsetedi degen shartpen irikteledi.
Ekinshiden, MJÁ tetikteri tarıf qurylymdaýdy retteý jáne sheshý máselelerin tek qana josparlaý kezeńinde ǵana emes, sonymen birge júzege asyrý barysynda da retteýge múmkindik beredi. Bul aspektiler kelisim-shartta kórinis tabýy qajet. Tarıfterdiń kóterilýi, árıne ınvestıtsııalyq tartymdylyqty arttyrý sharalary tizimine kiredi. Alaıda, halyqaralyq tájirıbe turǵyn úı-kommýnaldyq salany jańartý árqashanda da olardyń ósýin talap etpeıtindigin kórsetip otyr. Memleket turǵyndardy áleýmettik qoljetimdi tarıftermen qamtamasyz etý úshin joba boıynsha ınvestıtsııalyq shyǵyndardyń bir bóligin óteý múmkindigin qarastyrýy múmkin.
MJÁ tetikterin paıdalaný jeke sektorǵa qyzmetter kórsetýde tarıfterdi bekitý salasynda teńgerimdi kelisimdi qajet etedi. Shet elde ınvestor nysanǵa kóptegen mıllıondaǵan ınvestıtsııa salǵannan keıin de paıda tabýǵa arqa súıep, qoldanystaǵy tarıfter shartymen 20-30 jylǵa kelisim jasasatyndyǵy jıi kezdesedi. Árıne osy kelisimmen erekshe jaǵdaılarda, máselen ınflıatsııa kezinde tarıfterdi ózgertý múmkindikterin kelisedi.
Qazaqstanda qazirdiń ózinde saralanǵan tarıfterdi, ıaǵnı elektr energııasyna ınvestıtsııalyq tarıfti qoldaný tájirıbesi bar. Investıtsııalyq tarıf ınvestor úshin onyń ınvestıtsııalyq josparyna sáıkes belgili bir kezeńge beriledi jáne óziniń shyǵyndaryn óndirý ári salynǵan kapıtalǵa belgili ınvestıtsııalyq jobanyń paıdalylyǵyn alý úshin Tabıǵı monopolııalardy retteý agenttigimen bekitiledi.
- Siz kelisimge qatysýshylar arasynda jaýapkershilikti bólý mańyzdylyǵy týraly aıtyp otyrsyz. Al táýekelderdi bólý qalaı?
- TKSh táýekelderiniń joǵary deńgeıi birinshi kezekte kommýnaldyq júıeni jańartýda jáne iske qosýda shyǵyndardyń anyqtalmaǵan jalpy kólemi barysynda iri qarjy qarajatyn salý qajettigimen baılanysty. Jekeleı alǵanda jer astynda jatqan jelilerdiń shynaıy jaı-kúıi jıi belgisiz bolady. Bunyń barlyǵy bolashaq kirister kóleminiń belgisizdigine ákeledi. Sondyqtan táýekelderdi bólý problemasy ózdiginen óte qıyn. Áriptesterdi qurý shemasy anyqtalǵan táýekelderdi teńgerimdi bólýge negizdeledi jáne olardyń belgili bir bóligin jeke operatorǵa berýge múmkindik beredi. Sonymen qatar táýekeldiń árbir túri olardy baǵalaýǵa mashyqtanǵan, basqarýdy baqylap, der ýaqytynda sharalar qabyldaı alatyn tarapqa beriledi, al keıbir jaǵdaılarda - oǵan jol berilmeıdi.
- Táýekelder memleket pen bıznes arasynda teń bóline me?
- Táýekelderdi bólýdiń ustanymdy bazasy bar. Táýekelderdi baqylaý - olardyń paıda bolýyn bastap-aq baıqaý degendi bildiredi jáne olardy azaıtatyn, baqylaıtyn, belgili bir syıaqyǵa olardy sheshýdi óz moınyna alatyn taraptardy anyqtaıdy. Máselen, jobanyń qymbattaý táýekeli - bul jeke bıznestik birjaqty táýekel. Jobanyń óziniń qurylys sapasy da osyǵan teń. Keıbir jaǵdaılarda tutyný táýekelin tómendetýdi memleket kepildendirýi múmkin. Sonymen qatar memleket kelisimshart turaqtylyǵy táýekelin de óz moınyna alady. ıAǵnı taraptardyń kelisimimen ǵana ózgerister engiziletin bolady. Taraptardyń ortaq jaýapkershilik arqalaıtyn da táýekelderi bar.
- Áńgimeńizge rahmet!