Jylýmen qamtý jańa zańmen retteledi – Edil Jańbyrshın

ASTANA. KAZINFORM – Qazaqstan Parlamenti Májilisinde alǵash ret jylýenergetıka týraly jańa zań jobasy qabyldanady. Osy oraıda atalǵan zań jobasy boıynsha qurylǵan jumys tobynyń jetekshisi, Májilis depýtaty, Ekologııa máseleleri jáne tabıǵat paıdalaný komıtetiniń tóraǵasy Edil Jańbyrshınnen suhbat aldyq.

— Edil Terekbaıuly, turǵyndardy jylýmen qamtý úshin jańa zań shyǵarý qanshalyqty qajet boldy. Ony qoldanystaǵy zańnamamen retteýge bolmaı ma? 

— Jańa zań qabyldaýdyń birneshe sebebi bolyp otyr. Birinshiden Qazaqstannyń kóp bóliginde kúz jáne qys mezgilderinde temperatýra nólden tómen, keıbir aımaqtarda qys kezinde temperatýra mınýs 40 gradýsqa deıin barady. Sondyqtan memleket úshin energetıkalyq qaýipsizdik turǵysynan turǵyndardy senimdi jáne sapaly jylýmen qamtý óte mańyzdy máselelerdiń biri.

Ekinshiden, kóbine energetıkadaǵy aktsent elektr energııasyna qoıyldy. Jylýenergetıka basym baǵyt esebinde qaralmady. Oǵan qatysty normalar elektroenergetıka zańynyń ishinde qaralyp, memleket tarapynan retteý tolyq qamtamasyz etilmedi. Tipti jylý energııasy elektroenergetıka sektorynyń bir bóligi retinde qaraldy. Jylýenergetıka «ógeı balanyń» kúnin keshti.

Úshinshiden, jylýmen qamtýǵa qatysty kompetentsııalar birneshe mınıstrlikter men ákimdikterde júr. Memleket basqarý jaǵynan júıelilik bolǵan joq.

Tórtinshiden, jylýmen jabdyqtaý sýbektileriniń arasyndaǵy quqyqtyq qarym-qatynas naqty anyqtalmaǵan, naqtylap aıtsaq jylýmen jabdyqtaýshy men jylý tutynýshynyń jaýapkershilikteri men mindetteri zań júzinde tolyqqandy aıqyndalmaǵan.

Besinshi, jylýenergetıkany memleket tarapynan qadaǵalaý men baqylaý kenje qalyp qoıǵan.

Jylýenergetıkadaǵy osyndaı máseleler elimizdegi jylý jelileriniń, jylý elektr ortalyqtary (JEO) men aýdandyq qazandyqtardyń ábden tozýyna ákeldi. Mysaly elimizdiń 13 myń km jylý jelileriniń 53% tozǵan, al Ekibastuz qalasynyń jelisi 91%, Pavlodar qalasynyń jelisi 83%, Aqtaý qalasynyń jelisi 71% tozǵan. Arqalyq JEO tozýy 90%, Oraldaǵy «Jaıyqjylýenergo» AQ 87,5%, Balqash JEO jáne MAEK 80%. Jalpy, Qazaqstandaǵy JEO ortasha tozýy 66% jetip otyr. Ekibastuz ben Rıdder qalalaryndaǵy apattar, Temirtaý, Kentaý, Aqtaý jáne basqa qalalarda turǵyndardy jylýmen jabdyqtaýdaǵy qıyndyqtar — jylýenergetıkany bólek sala retinde qaralý qajet ekenin kórsetti.

Osy máselelerdi eskere kelip, Úkimet «Jylýenergetıka» týraly zań jobasyn jáne oǵan eki ilespe zańdardyń jobasyn ázirledi.

— «Jylýenergetıka» týraly zań jobasynyń negizgi novellalaryna toqtalsaq. Qandaı tyń normalar bar? Basty erekshelikterine toqtalsańyz.

— Májiliske kelgen negizgi zań jobasy 42 bapty qamtıtyn 14 taraýdan quralǵan. Taraýlardy atap aıtsaq jylýenergetıkadaǵy: memlekettik retteý, josparlaý jáne monıtorıng, tarıfti belgileý; jylýmen jabdyqtaý júıesi; jylýmen jabdyqtaý sýbektileri men tutynýshylar jáne olardyń arasyndaǵy kelisimsharttar; jylýmen jabdyqtaýǵa qajet otyn; tehnıkalyq jáne tehnologııalyq normalar; jylýmen jabdyqtaýdaǵy senimdilik pen qaýipsizdik; ınvestıtsııa; apattyq jáne tótenshe jaǵdaılar jarııalanǵandaǵy jylýmen jabdyqtaý jáne basqalar. «Jylýenergetıka» zańyna qatysty úsh zań jobasyna biraz ózgerister engizildi. Depýtattar tarapynan Úkimet jobasyn talqylaý kezinde 570 asa norma qaralyp, saralandy.

Mysaly, «Jylýenergetıka» zań jobasynyń termınderi men anyqtamalary ózgertilip jáne jańa usynystarmen tolyqtyryldy. Sebebi zańda defınıtsııanyń durys jáne naqty bolýy quqyq jáne zań ǵylymy úshin mańyzy zor. Bir jaǵynan, olar zań shyǵarýshynyń barlyq sheshimin túsiný men oryndaýda birlikti qamtamasyz etetin, zańnamanyń sapasyn arttyryp, quqyqtyq júıeniń kontseptýaldy apparatyn qalyptastyratyn tikeleı retteýshi ról atqarady. Bir mysal keltireıin zań jobasynda «ortalyq», «lokaldy» jáne «jeke» jylý júıesi degen termınder berilgen. Biz «lokaldy» júıeni «jergilikti» dep ózgerttik. Nege? Sebebi «jeke» jylý júıesin de «lokaldy» dep qaraýǵa bolady. Zań qoldanysynda bul ártúrli túsinikke ákelýi ábden múmkin.

Eń bastysy, osy zań jobasyna sáıkes jylýenergetıka óz aldyna jańa bólek sala bolyp anyqtaldy.

Depýtattar tarapynan ózgertilgen taǵy bir túsinik — master-jospar degen norma bolatyn. Mundaı qujat birinshiden, memlekettik strategııalyq josparlaý qujattary týraly qaýlyda kórsetilmegen. Ekinshiden, qujattyń ataýy tıisti maǵyna bermeıdi. Osy norma jumys tobynda biraz talqylandy, quzyrly organ depýtattardyń master-josparǵa qatysty suraqtaryna naqty jaýaptar bere almady. Májilis depýtattary jylýmen jabdyqtaýdy damytý shemasy degen túsinikti usyndy jáne bul ataý zań jobasyndaǵy osyǵan qatysty normalarǵa tolyq sáıkes keldi. Jalpy jergilikti jerlerde ákimdikter júıeli túrde jylýmen jabdyqtaýdyń strategııalyq josparyn iske asyryp otyrǵan joq. Eldi mekender ósip keledi, tipti keıbir jaǵdaılarda eski aýdandar renovatsııadan ótip jatyr. Jylýmen jabdyqtaýdy damytý shemasy perspektıvada jylýmen jabdyqtaýdyń ınfraqurylymyn júıeli jáne josparly túrde iske asyrýǵa múmkindik beredi.

— Jańa jylý salasyna qatysty memlekettik organdardyń quzyrettiligi júıesiz ekenin aıtyp óttińiz. Bul suraqtar qalaı retteldi jáne jańa qandaı quzyrettilikter paıda boldy?

— Qazirgi qoldanystaǵy zań boıynsha jylýdy jylý ortalyqtarynda óndirý saıasaty Energetıka mınıstrliginde, aýdandyq jylý qazandyqtary men magıstraldy jylý júıeleriniń ınfraqurylymyn damytý Ónerkásip jáne qurylys mınıstrliginde, jylý tarıfiniń máselesi Ulttyq ekonomıka mınıstrliginde bolsa, al jergilikti memlekettik organdardyń quzyrettiligine qazandyqtardyń, jylý jelileriniń jáne tutynýshylardyń jylý paıdalanatyn qondyrǵylarynyń jumysy men tehnıkalyq jaı-kúıin jáne qazandyqtardy, jylý jelilerin jóndeý-qalpyna keltirý jumystaryn daıyndaý jáne júrgizý jáne olardy kúzgi-qysqy kezeńde paıdalanýyn baqylaý berilgen bolatyn.

Endi jańa jylýenergetıka zańyna sáıkes jylýdy óndirýdiń jáne tasymaldaýdyń memlekettik saıasaty Energetıka mınıstrligine ótedi, jylýdy tutyný saıasaty Ónerkásip jáne qurylys mınıstrliginde, tarıf saıasaty Ulttyq ekonomıka mınıstrliginde qalady. Al jergilikti memlekettik organdar jergilikti jerdegi jylýmen jabdyqtaýdy daıyndaý men baqylaýdy iske asyrady. Mysaly, ákimdikter jylýmen jabdyqtaýdyń damytý shemasyn jasaqtaıdy jáne bekitedi, qazandyqtar men jergilikti jylýmen qamtý júıeleriniń josparly jóndeý jumystaryn kelisedi, jylýenergetıka salasynyń monıtorıngin iske asyrady, óńirdi senimdi jylýmen qamtamasyz etý boıynsha tıisti memlekettik organdarǵa esep beredi, jergilikti jylý kózderi men jylý júıeleriniń jylytý maýsymyna daıyndyǵy jóninde daıyndyq pasportyn beredi jáne t. b.

Bul ózgerister memlekettik organdardyń quzyrettiligin naqty aıqyndap, bıliktiń ár deńgeıinde jylýenergetıka salasyn júıeli basqarýǵa múmkindik beredi. Budan basqa jylýenergetıka obektileriniń basshylarynyń quqyǵy men mindeti belgilendi.

— Edil Terekbaıuly, keıingi kezde jylý elektr ortalyqtaryndaǵy apattar memleket tarapynan baqylaý men qadaǵalaýdyń álsiregenin kórsetip otyr. Energetıka astanasy Ekibastuz qalasynyń qysta qatyp qalýy, Rıdder qalasyndaǵy JEO isten shyǵýy osynyń naqty kórinisi ekenin ózińiz de aıttyńyz. Osy jańa zań bul máselelerdi tolyq sheshýge múmkindik bere me?

— Shynynda da kásipkerlikti tekserýdi azaıtý degen jeleýmen memleket adam ómiri men densaýlyǵyna tikeleı áser etetin salalardy baqylaýdan shyǵaryp aldy. Árıne, kásipkerlikti qoldaýymyz qajet, biraq bızneste óz jaýapkershiligin tıisti deńgeıde oryndaýǵa mindetti. Ásirese, strategııalyq mańyzy bar óndiristerde. Bul salaǵa jylýenergetıka da jatady. Sońǵy kezdegi JEO-ǵy, qazandyqtardaǵy jáne jylý jelilerindegi apattar memleket tarapynan baqylaýdyń álsiregenin, kásiporyndarda ınvestıtsııalyq baǵdarlamalardyń tolyq oryndalmaı otyrǵanyn jáne tarıftik saıasattaǵy kemshilikterdi kórsetip otyr. Tipti laýazymdy tulǵalardyń jaýapkershiliginiń tómendigi jáne keıbiriniń mamandyqtarynyń energetıkaǵa qatysy joqtyǵy anyqtalyp otyr.

Esińizde bolar, Astana qalasynyń máseleleri boıynsha jınalys ótkizgende Prezıdent Qasym-Jomart Kemeluly «Elordada JEO-ny zańger, REK-ti baǵalaýshy, jylý tranzıtin agronom, qalalyq sý sharýashylyǵy mekemesin mal sharýashylyǵy mamany basqarady», — degen bolatyn. Energetıka bul spetsıfıkalyq sala ekenin umytpaýymyz kerek. Jaǵdaıdyń ýshyqqany sonshalyq Memleket basshysy energetıka salasyn retteý boıynsha birneshe ret jınalys ótkizip, naqty mindetter qoıǵan bolatyn. Solardyń biri — jylýenergetıka salasynda memlekettik baqylaý men qadaǵalaýdy kúsheıtý.

Osy zań jobasynda jylýenergetıka salasyn memlekettik baqylaý normasy bekitildi. Osy normaǵa sáıkes memlekettik energetıkalyq qadaǵalaý jáne baqylaý jónindegi memlekettik organ jáne jergilikti atqarýshy organdar baqylaý sýbektileriniń (obektileriniń) Qazaqstan Respýblıkasynyń jylý jáne energetıka salasyndaǵy zańnamalar talaptarynyń oryndalýyn baqylaý úshin osy zańǵa sáıkes qashyqtyqtan monıtorıng jáne tekserý júrgizedi. Al Qazaqstan Kásipkerlik kodeksine jáne osy zańǵa sáıkes tergeýdi júzege asyrady. Mysaly, jóndeý jáne qalpyna keltirý jumystaryn ýaqytynda atqarý, onyń ishinde jylý maýsymyna daıyndyq, senimdi jáne sapaly jylýmen jabdyqtaý, qondyrǵylardy qaýipsiz ıgerý, personaldyń bilimin tekserý jáne basqalar.

Baqylaýshy organdar tekserýdi josparly jáne jospardan tys atqaratyn bolady. Josparly tekserýlerdiń jyl saıynǵy tizbesi negizgi jabdyqtyń tozý dárejesi, tehnologııalyq buzýshylyqtar sany boıynsha baqylaý sýbektileriniń (obektileriniń) jiktelýi eskerile otyryp jasalady jáne baqylaý jáne qadaǵalaý organdarynyń ınternet-resýrsynda tekserý júrgiziletin jyldyń 20 jeltoqsanynan keshiktirilmeı ornalastyrylady.

Sonymen qatar jylý óndirý jáne jylý tasymaldaý obektilerinde energetıkalyq qaýipsizdikti qamtamasyz etý úshin jáne tehnologııalyq tótenshe jaǵdaılardyń aldyn alýǵa jáne joıýǵa baǵyttalǵan óndiristik baqylaý júrgiziletin bolady.

Zańdaǵy taǵy bir mańyzdy novella ol — jylý óndirýshi sýbektileri endi óz nysanyn toqtatqysy kelse, tıisti memlekettik organdarǵa 5 jyl buryn habar jiberýi kerek. Bul óz kezeginde der kezinde jańa jylý kózderin salýǵa nemese eski qondyrǵylardy jańalaýǵa múmkindik beredi.

Budan basqa jylýmen jabdyqtaýdyń tehnologııalyq protsesinde úzilister bolǵan jaǵdaıda tutynýshylardyń jylý tutynatyn qondyrǵylary men jylý jelileriniń jumysynda kemshilikter bolsa, onda tutynýshylar shyǵyndardy óteýdi talap ete alady.

Saıyp kelgende jylýenergetıka salasynda memleket tarapynan baqylaýdy kúsheıtý men jylýmen jabdyqtaý sýbektileri (obektileri) basshylarynyń jaýapkershiligin arttyrý mehanızmderi turǵyndardy sapaly jáne senimdi jylýmen qamtamasyz etýge múmkindik jasaıdy.

— Negizgi zańmen qatar eki ilespe zań jobalary qaralǵany belgili. Onyń ishinde jylýenergetıka jáne elektroenergetıka suraqtary boıynsha zańnamalarǵa ózgerister men tolyqtyrýlar qarastyrylǵan. Osy zań jobasynda qandaı tyń ózgerister bar?

— Osy zań jobasynyń aıasynda eń rezonansty norma qarastyryldy. Bul — elektrmen jabdyqtaýshy uıymdardy, halyq arasynda ESO dep atalyp ketken deldaldardy joıý jónindegi usynys bolatyn. Prezıdent Ákimshiligi de, Úkimet te qoldap, osy jyldyń 1 sáýirinen rettelmeıtin ESO-lar, al kelesi jyldyń qańtar aıynan bastap retteletin ESO-lar naryqtan alastatylady. Óıtkeni bul deldaldar tarıftiń negizsiz ósýine sebepshi bolyp, mıllıardtaǵan qarjy taýyp, bir tıyndy da elimizdiń energetıka salasyna ınvestıtsııa jasamaǵan. Endi elektrmen jabdyqtaý qyzmetin iske asyratyn kásiporyndarǵa úshin arnaıy kvalıfıkatsııalyq talaptar qoıylatyn bolady.

Ózderińizge málim, byltyr batys óńirlerde elektroenergetıka júıesinde, naqtyraq aıtsaq MAEK kásipornynda biraz apattyq jaǵdaılar boldy. Elektr togy jaǵynan problemalar bolyp, Mańǵystaýdaǵy munaı kompanııalary mıllıondaǵan dollar shyǵynǵa ushyrady. Osyǵan oraı Mańǵystaýda jańa generatsııalardy qosý ózekti bolyp otyr. Qazirgi tańda «QazMunaıGaz» ulttyq kompanııasy Italııanyń Enı kompanııasymen birlesip, Jańaózen qalasynda gıbrıdtik stantsııa salmaqshy jáne onyń qýatyn bolashaqta «Ózenmunaıgaz» AQ, «Mańǵystaýmunaıgaz» AQ jáne «Qarajanbasmunaı» AQ bermekshi, ıaǵnı ózderiniń kompanııalaryn elektrmen qamtamasyz etpek. Biraq mundaı tike berý shemasymen jumys isteý qoldanystaǵy zańda qarastyrylmaǵan. Osyǵan oraı «gıbrıdtik top» degen jańa norma engizdik.

Taǵy bir mańyzdy norma — óndiristik kásiporyndarǵa birinshi kezekte elimizde óndiriletin «jasyl energııany» satyp alý múmkindigin qarastyrdyq. Bul óz kezeginde kásiporyndar shyǵaratyn taýarlarǵa bolashaqta salynatyn kómirtek salyǵyn azaıtýǵa jáne otandyq eksporttyq taýarlardyń álemdik naryqta básekege qabilettiligin arttyrýǵa múmkindik beredi.

Sonymen qatar Memleket basshysy elimizde 2029 jylǵa deıin 14 GVt energııa qýatyn salýdy tapsyrǵan bolatyn. Bunyń bárin «jasyl energetıkamen» qamtamsyz etý múmkin emese. Sondyqtan dástúrli energetıkany damytýda ózekti bolyp qala beredi. Basty másele qandaı otyn paıdalanamyz? Soltústik óńirlerde gaz tapshy, kómir jaǵýǵa týra keledi. Biraq úlken qýattardy salý úshin qomaqty ınvestıtsııa qajet. Kómir generatsııasynyń ınvestıtsııalyq tartymdylyǵyn arttyrý maqsatynda jańa strategııalyq ınvestorlar qajet. Osyǵan oraı olardy anyqtaý jónindegi talaptar zań jobasynda qarastyryldy.

Budan basqa energetıka salasynda endi biryńǵaı tsıfrlyq platforma engiziledi. Bul platforma búkil saladaǵy qyzmetterdi taldaýǵa jáne tıimdi sheshimder qabyldaýǵa múmkindik beredi, ıaǵnı elimizde energetıkalyq qaýipsizdiktiń odan ári artýyna múmkindik týǵyzady.

— Ekinshi ilespe zań jobasy qandaı suraqtardy qamtyp otyr?

— Bul zań jobasy ákimshilik quqyq buzýshylyq Kodeksine ózgerister men tolyqtyrýlardy engizýdi kózdeıdi.

Mysaly, jylý energııasymen jabdyqtaý sýbektileri (obektileri) basshylary men laýazymdy tulǵalar jylý maýsymyna daıyndyq kezinde kemshilikter jiberse, energonysandardyń tıisti erejelerge sáıkes jumysyn qamtamasyz etpese jáne otynnyń normatıvtik qoryn jasaqtamasa, jaýapkershilikter qarastyrylǵan. Odan bólek jylý jelilerine zańsyz qosylǵan tulǵalarǵa da qatysty aıyppuldar qarastyrylǵan.

Jalpy, jańa qabyldanatyn «Jylýenergetıka» zańy men oǵan ilespe zańdar jylý men elektr energııasy salasyndaǵy qoǵamdyq qatynastardy jańa bir deńgeıge kóterýge múmkindik beredi jáne jylýenergetıka salasyn júıeli túrde damytýǵa yqpal etedi.