Jetimderdi jebeýge qatysty jergilikti ákimderdiń jaýapkershiligi arta túsedi
Osyndaı olqylyqtyń ornyn toltyrý úshin ótken joly Parlament Májilisi «Qazaqstan Respýblıkasynyń keıbir zańnamalyq aktilerine jetim balalar men ata-anasynyń qamqorlyǵynsyz qalǵan balalardyń turǵyn úıge quqyqtaryn qamtamasyz etý máseleleri boıynsha ózgerister men tolyqtyrýlar engizý týraly» zań jobasyn birinshi oqylymda maquldaǵan bolatyn. Atalǵan qujattyń maqsaty jetim jáne ata-analardyń qaraýynsyz qalǵan balalardyń baspanamen qamtylý máselelerin sheshý, olardyń áleýmettik-ekonomıkalyq jaǵdaıyn jaqsartý, sondaı-aq, osy sanattaǵylardy áleýmettik jaǵynan beıimdeý bolyp tabylady. Bul rette zań jobasymen Salyq kodeksine, Ákimshilik quqyq buzýshylyq týraly kodekske jáne «Turǵyn úı qatynastary týraly», «Qazaqstan Respýblıkasyndaǵy balanyń quqyqtary týraly» zańyna ózgerister engizý qarastyrylady. Atap aıtqanda, jergilikti atqarýshy organdarǵa osy sanattaǵy balalardy baspanamen qamtamasyz etý mindetin júzege asyrý boıynsha zańnamalyq deńgeıdegi jaýapkershilik júkteledi. Budan bólek, jetim jáne ata-anasynyń qamqorlyǵynsyz qalǵan balalardyń páter kezegine basym quqyq berý kózdeledi. Olardyń baspana muqtajyn sheshý úshin osy sanatty memlekettik turǵyn úıge jeke esepke alý týraly norma qamtylady.
Toqtala ketetin jaıt, jobany ázirleýshi Bilim jáne ǵylym mınıstrligi jetim balalar men ata-anasynyń qamqorlyǵynsyz qalǵan balalardy baspanamen qamtamasyz etý baǵytynda elimizdiń qoldanystaǵy zańnamasyna monıtorıng júrgizgen eken. Sonyń nátıjesinde qoldanystaǵy zańnamanyń jekelegen normalarynda birqatar kemshilikter oryn alyp, sonyń saldarynan jetim balalardyń turǵyn úıge quqyqtarynyń buzylýyna jol beriletindigi aıqyndalǵan. Máselen, «Bilim berý týraly» zańnyń 6-babynda kórsetilgenindeı, jergilikti atqarýshy organdarǵa belgilengen tártippen jetim balalar men ata-ana qamqorlyǵynsyz qalǵan balalardy turǵyn úımen qamtamasyz etý mindeti júktelgen. Alaıda, qazirgi ýaqytta osy sanatqa jatatyn 34 myńnan astam balanyń 27-myńǵa jýyǵy, ıaǵnı 80 paıyzǵa jýyǵy baspanaǵa muqtaj. Sonymen qatar, sońǵy jeti jylda balalar úıleriniń 14 myń bitirýshisiniń 849-y ǵana, ıaǵnı 6 paıyzy ǵana baspanamen qamtylǵan. Buǵan ne sebep?
«Bundaǵy olqylyqtyń oryn alýyndaǵy basty sebepterdiń biri jergilikti atqarýshy organdar tıisti túrde jumys istemeı otyr. Bizdiń oıymyzsha, taǵy bir sebep - jetim balalardy turǵyn úımen qamtamasyz etý týraly zań normalarynyń oryndalýynda eshqandaı da jaýapkershilik qaralmaǵan. Osyǵan baılanysty Ákimshilik quqyq buzýshylyq týraly kodekske mańyzdy tolyqtyrý engiziledi. Oǵan sáıkes, jergilikti atqarýshy organdardaǵy jetim balalardy baspanamen qamtamasyz etý máseleleri boıynsha jaýapty tulǵalardyń jaýapkershiligin kúsheıtý kózdelýde», - deıdi Bilim jáne ǵylym vıtse-mınıstri Murat Ábenov. Bul birinshi másele.
Ekinshiden, jetim balalar halyqtyń áleýmettik qorǵalatyn tobyna kiretin jalpy tizimde turǵandyqtan, olardyń páter alýyna eshqandaı da basym quqyqtary qarastyrylmaǵan. Sondyqtan da, olardy jalpy tizim boıynsha baspanamen qamtý jaǵdaıy ońaı sheshilmeıtini aqıqat. Osyǵan baılanysty turǵyn úı qatynastary týraly zańǵa arnaıy tolyqtyrýlar engizý kózdeledi. Onda eń aldymen osy sanattaǵy balalarǵa turǵyn úı alý úshin basym quqyq berý, sondaı-aq memlekettik turǵyn úı qorynan baspanaǵa muqtaj jetim jáne ata-ana qamqorlyǵynsyz qalǵan balalardy jeke esepke alý sharalary qarastyrylmaq.
«Jalpy «Qoljetimdi turǵyn úı» baǵdarlamasyna sáıkes, 2012-2020 jyldary 69 mln. 50 myń sharshy metrdi quraıtyn baspana salý josparlanǵan. Baǵdarlamanyń qarjylandyrý mólsheri 2 trln teńgege jýyq. Qazirgi ýaqytta turǵyn úıge muqtaj jetim balalar úılerin bitirýshilerdiń boljamdy sany 21 myń 408 adamdy quraıdy. Al olardy turǵyn úımen qamtamasyz etý úshin 856 myń 320 sharshy metr qajet. Bul jalpy josparlanǵan qurylystyń 1,2 paıyzyna ǵana teń. Osylaısha, basym quqyqty eskere otyryp, 40 sharshy metrlik 1 bólmelik páter bólingen jaǵdaıda jetimder úıin bitirýshilerdiń turǵyn úıge suranysyn 2020 jylǵa deıin tolyǵymen qanaǵattandyrý múmkindigi týady», - deıdi Murat Ábenov.
Zań jobasynda qaralǵan úshinshi másele - jetim balalarǵa berilgen baspanany alyp qoıýǵa qatysty bolyp otyr. Toqtala ketetin jaıt, búgingi tańda qoldanystaǵy zańnamaǵa sáıkes, qorǵanshylyq jáne qamqorshylyq organdary kelisim jasaý arqyly jetim balalarǵa tıesili úıdi alyp qoıýdy júzege asyrýǵa jol berip jatady. ıAǵnı, mundaǵy basty másele - turǵyn úıdi alyp qoıýǵa naqty negizdeme zańdy túrde belgilenbegen. Sondyqtan da, zań jobasymen qandaı jaǵdaı bolmasyn, 14 jasqa tolmaǵan jetim balalardan turǵyn úıdi alyp qoıýǵa jol berilmeıdi. Vıtse-mınıstr Murat Ábenovtiń paıymynsha, osyndaı jańa norma engizilse, bul balalarǵa belgilengen turǵyn úıdiń saqtalýyn qamtamasyz etip, jetim balalardyń quqyqtaryn buzýdy boldyrmaıdy.
Budan bólek, alǵash ret jetim balalardy, ata-analarynyń qamqorlyǵynsyz qalǵan balalardy turǵyn úı kezegine qoıý mindeti olardyń zańdy ókilderine zańnamalyq deńgeıde júkteletin bolady. ıAǵnı, endigári balalar úıleriniń basshylary, qamqorshylyqqa alǵandar men qorǵanshylar, patronat tárbıeshileri jetim balalardyń baspana kezegine ýaqytynda turýyn qamtamasyz etetin bolady. Olardyń bul áreketine qatysty jaýapkershilik te artady.
Sonymen qatar, Qazaqstan azamattarynyń otbasynda tárıbelenýge, patronatqa berilgen jetim balalar men ata-anasynyń qamqorlyǵynsyz qalǵan balalardyń turǵyn úıge quqyqtary da qamtamasyz etiledi. Buryn mundaı quqyqqa tek memlekettik mekemelerde, memlekettiń qaraýyndaǵy jetimder úılerinde tárbıelenip jatqan jetim balalar ǵana ıe bolatyn edi. Osylaısha, zań jobasynda alǵash ret atalǵan sanatqa bekitilgen turǵyn úılerdi saqtaý tártibi de qamtylǵan. Budan bólek, turǵyn úıdi saqtaý erejeleri boıynsha Úkimettiń quzyreti belgilenedi. Salyq kodeksine jyljymaıtyn múlik quqyǵyn tirkeý úshin jetim balalardy alymnan bosatý týraly tolyqtyrýlar engizý de usynylǵan.
«Álemdik tájirıbege súıensek, muqtaj azamattarǵa, onyń ishinde jetimderge turǵyn úıge kepildikti qamtamasyz etý boıynsha jergilikti deńgeıde arnaıy baǵdarlamalar ázirlenedi. Mundaı praktıka AQSh, Belgııa, Ispanııa sekildi elderde keńinen qoldanylyp júr. Bul tájirıbe de nazarǵa alyndy. Ótken jyly Elbasy turǵyn úıge muqtaj jetim balalar úshin aımaqtyq jospar ázirleý týraly naqty tapsyrma bergen bolatyn», - deıdi M. Ábenov.
Jalpy alǵanda zań jobasy jetim jáne ata-ana qaraýynsyz qalǵan balalardy baspanamen qamtamasyz etýge barynsha keń aýqymdaǵy jaǵdaıdy qamtamasyz etýge baǵyttalyp otyr.
