Jeti ata, qyryq shyraq: qazaq nege 7 men 40 sanyn qasıetti sanaıdy
QYZYLORDA. KAZINFORM — Halqymyzdyń túsiniginde kıeli sanalatyn bir shoǵyr san bar. Onyń ishinde qyryq pen jetiniń orny bólek. Nege olaı ekenin Kazinform tilshisi mamandardan surap kórdi.
Fılologııa ǵylymdarynyń kandıdaty Bolat Qorǵanbekov jup sandardyń ishinde sakraldy mánge ıe bolǵany az ekenin alǵa tartty. Onyń sebebin jaratýshymen baılanystyrady.
Alla jalǵyz bolǵandyqtan taq nárseni súıedi degen túsinik qalyptasqan.
Jeti sany týraly aıtqanda on segiz myń ǵalamǵa qatysty jeti qat kók, jeti qat jer, aptanyń jeti kúni, jeti qazyna, marqumnyń jetisin berý sııaqty uǵymdar oıǵa oralady.
Qazaq dalasynyń jazylmaǵan zańy boıynsha jeti ataǵa deıin qyz alysýǵa ruqsat etilmeıdi.
— Óıtkeni jeti atadan keıin rýhtar arasynda genetıkalyq baılanys úziletin bolýy kerek. Tek shejiresindegi jetinshi urpaqty týajat dep ataý odan keıingi urpaqtyń bir-birine jat bolatynyn bildirýi múmkin. Mine, sodan keıin, shejireshi aqsaqaldardyń jetekshiligimen rý ókilderi pátýaǵa kelgesin ǵana qyz alysýǵa bolady. Onyń ózinde qyz alyspaıtyn rýdyń eń úlken atasyna jalǵanǵan urpaqta jeti atadan aspaǵan birde-bir adam qalmaýy kerek. Bul máselege balanyń tuńǵyshy, ortanshysy nemese kenjesi turǵysynan qaraǵan oryndy. Mysaly, ortanshy ul «biz jeti atadan asyp kettik, nege úılene almaımyz?» dep aıta almaıdy. Óıtkeni kenje balalardyń ishinde jeti ataǵa jetpegeni bar bolýy múmkin. Ekinshiden, ertede qazaqtyń quramyna qalmaq, noǵaı, qyrǵyz sııaqty rýlar qosylyp otyrǵan. Qazaqqa sińbegen rýlar qyz alyspaıtyn ataǵa jalǵasyp ketedi, — deıdi Bolat Qorǵanbekov.
Medıtsına ǵylymynyń doktory Ǵızzýddın Faraj týystar arasyndaǵy nekeden dúnıege kelgen balaǵa tuqym qýalaıtyn aýrýlar men jaman qasıetter úıir bolatynyn eskertken.
Qazaq ta joǵarydaǵy tyıymdy qannyń tazalyǵy, urpaǵynyń aqyl-esi durys, deni saý bolýy úshin qoldanǵanyn ańǵarý qıyn emes.
— Bul — máseleniń bir jaǵy. Ekinshiden, halqymyz tarıhı-shejirelik sanany qalyptastyrýǵa kóńil bólgen. Sol sebepti aramyzǵa tótennen kirgen ótirik patshalar, dinbuzarlar bolmaǵan. Іritki salý nıeti bar adamdy qarapaıym qazaqtyń ózi ońaı ajyrata alady. Jeti atasyn bilgendikten bizde týystyq, ujymdyq sezim kúshti damyǵan. Tarıhı jady qalyptasqan ultty eshkim azdyra almaıdy, — dedi ǵalym.
Ómirden ótken adamnyń jetisin berý máıit jer qoınyna tapsyrylǵasyn ony jeti kún boıy perishteler suraqqa alady degen senimmen baılanysty bolsa kerek. Sol kúni jaqyndaryna arnap marqumnyń atynan as beriledi.
Sondaı-aq qazaqta qasıetti juma kúni jeti shelpek pisirý dástúri bar. Ashtyq pen tarshylyqtyń dámin tatqan halqymyz muny sadaqa sanaıdy.
Qyryq sanynyń qasıetin kórsetetin bir mysal — qaıtys bolǵan adam jatqan bólmege osynsha kún shyraq jaǵý.
— Buryn endi qazirgideı elektr jaryǵy bolǵan joq. Sondyqtan bólme ishi barynsha jaryq bolýy úshin kóptep shyraq jaǵyp qoıǵan. Onyń ekinshi jaǵy bar. Qaıtys bolǵan adamnyń murnyn jeý mysyqtuqymdas janýarlarǵa tán. Sondyqtan máıitti kúzetip otyrý qajettiligi týyndaıdy. Al qarańǵyda nemese alakóleńkede mundaı qaýip baıqalmaýy múmkin. Jalpy, qyryq sóziniń maǵynasyna úńilsek, qyrqý degendi bildiredi. Qazaq qyryq jasty qaýipti kezeń dep eseptep, toılamaıtyn bolǵan. Bir kezeńnen ekinshi kezeńge ótý mejesi bolǵasyn sol jasta kóp adamnyń ómirinde, sanasynda úlken ózgeris bolady. Qyryq jasqa tolmaǵan adamdy han saılamaǵan. Óıtkeni aqyl tolysatyn jas desek te jastyqtyń býy bolady. Ol aqyldy jeńip ketedi dep eseptegen, — dedi Bolat Qorǵanbekov.
Tarıhshy-etnolog Turar Sháken bala ómirindegi erekshe salt — sábıdi qyrqynan shyǵarý týraly tarqatyp aıtyp berdi.
— Dúnıejúzilik densaýlyq saqtaý uıymy bala ómirge kelgennen keıingi alǵashqy alty aptany ana men bala ómiri úshin qaýipti kezeń sanaıdy. Búginde ǵylymı turǵyda anyqtalǵan aqıqatty babalarymyz atam zamannan-aq bilgen. Qazaq qyrqynan shyqpaǵan baldany «áli jerdiń balasy emes» dep barynsha saqtyq sharalaryn jasaǵan. Qyryq kún boıy túnde shyraq jaǵyp, balanyń shoshynyp, tunshyǵyp ne ashylyp qalmaýyn qatty qadaǵalaǵan. «Kenetten bolatynnyń kesiri tımesin» dep qyryq kúnge deıin syrtqa shyǵarmaǵan. Til-kózden, suq ótip, nazar tııýden qorǵap, bópeni bóten adamdarǵa kórsete qoımaǵan. Muny medıtsınada túgel qoldaıdy. Balanyń damý kezeńine sóz júgirtsek, dál osy qyryq kúnnen keıin sábı shırap, kóz toqtatady, qubylys pen dybysty seze bastaıdy eken. Muny ejelden bilgen halqymyz eń qaýipti alǵashqy qyryq kún ótkesin ǵana toı jasaıdy, — deıdi ol.
Qyrqynan shyqpaǵan balanyń kózi tumandanyp, nazaryn toqtata almaıdy. Osy kezde sábıler kóp jylaıdy, anasynyń da, óziniń de mazasyzy ketedi.
Dástúr boıynsha ul balany qyryq kúnge jetkizbeı, qyz balany qyryq kúnge toltyryp qyrqynan shyǵarady. Tarıhshy-ektnolog balany shomyldyratyn sýǵa salynǵan ár zattyń maǵynasy baryn jetkizdi.
«Yryzdyǵy mol bolsyn» dep qyryq qasyq sý quıǵasyn qyrqynan shyqqan bala adam qataryna qosylyp, qaýipti kezeńnen ótken bolyp esepteledi
— Qyryq sanynyń qasıeti men kıesi balanyń ana qursaǵynda qyryq apta bolýynan bastaý alǵandaı. Qyrqynan shyǵarý saltynyń eń basty máni — sábı qyryq kúnge jetkende eti men súıegi birigedi. Qyrqynan shyqqannan keıin ǵana ol ómirge qadam basady, tirshilikke beıimdeledi. Adam dúnıege kelgennen keıingi, dúnıeden ótkennen keıingi qyryq kún de birdeı aýyr. Jaryqty óshirmeı, qyrqyn berý de saltymyzda bar. Adam ómirden ozǵanda qyryq kúnnen keıin et pen súıek ajyraıdy. Az bolsyn, kóp bolsyn, et pen súıek birge ómir súrdi, ýaqyty jetip ajyraǵanda soǵan arnap beriletin qudaıyny «qyrqyn berý» dep ataǵan, — dedi Turar Sháken.
Eske sala keteıik, buǵan deıin Araldyń tabanyndaǵy qala jaıly jazǵan bolatynbyz.