Jergilikti taýar óndirýshiler ırandyq satyp alýshylardy ustap qalýǵa ıkemdirek bolýy kerek - Elshi
ASTANA. KAZINFORM – Iran Qazaqstanmen AES salý máselesinde qandaı tájirıbe usyna alady? Bender-Abbas portyndaǵy Qazaqstan termınalyna arnalǵan jer telimi nege áli ıgerilmeı jatyr? Eki arada 30 kúndik vızasyz rejım qashan kúshine enýi múmkin? Iran Islam Respýblıkasynyń Qazaqstandaǵy Tótenshe jáne Ókiletti Elshisi Alı Akbar Djoýkar myrzanyń Kazinform tilshisine bergen kezekti suhbatynda osy jáne ózge de máseleler qamtyldy.
- Elshi myrza, byltyr eki memlekettiń basshylary Qazaqstan men Iran arasyndaǵy saýda kólemin 3 mıllıard dollarǵa jetkizý mindetin qoıǵan edi. Bul mejege qalaı qol jetkizý josparlanyp otyr?
- Saýda-ekonomıkalyq qatynastardy ulǵaıtý úshin burynǵy Premer-Mınıstr Álıhan Smaıylovtyń Tegeranǵa sońǵy saparynan keıin jol kartasy ázirlengen edi. Bul qujatqa Iran men Qazaqstannyń Úkimetaralyq komıssııasynyń 19-shy otyrysy kezinde qol qoıyldy.
Qazir biz osy jol kartasyn iske asyrýdyń bastapqy kezeńinde turmyz. Jaqyn arada Qazaqstan saýda mınıstriniń Iranǵa sapary josparlanǵan. Sondaı-aq Iran jańa jylynan keıin eki eldiń joǵary laýazymdy ókilderiniń ózara saparlary kestede bar. Jol kartasynda qoıylǵan mindetterdi tabysty iske asyrý úshin eki eldiń ekonomıkalyq delegatsııalary birneshe sapar almasady. Bul taýar aınalymynyń ulǵaıýyna, ekonomıkalyq yntymaqtastyqtyń ósýine yqpal etedi.
- Qazir ekijaqty saýda-sattyqtyń negizgi baǵyttary qandaı?
- Eki aradaǵy saýda-ekonomıkalyq qatynastarda bir-birin ózara tolyqtyratyn kóptegen baǵyt bar. Biz Kaspıı teńizi arqyly shektesip jatyrmyz. Aýmaǵymyz úlken, eki eldiń halyq sany da kóp. Osy áleýetti óte tıimdi paıdalanýymyz kerek.
Basym baǵyttardyń biri kólik jáne logıstıka salasyndaǵy yntymaqtastyqty damytý bolyp otyr. Aqtaý portynda teńiz tasymalynyń kóp bóligin Iran kompanııasy iske asyryp otyr. Sonymen qatar, eki el Túrikmenstan shekarasyndaǵy Inche Býrýn qalasy men Serahs kenti arqyly temirjol baılanysyn jolǵa qoıǵan. Avtomobıl arqyly da ózara júk almasyp otyr. Iran Qazaqstan úshin Ońtústik Azııaǵa, Shyǵys Azııaǵa, Afrıka men Taıaý Shyǵys elderine qol jetkizetin eń qolaıly, eń jaqyn baǵyttardyń biri bolyp esepteledi.
Sondaı-aq bizde, Iran men Qazaqstan arasyndaǵy ekijaqty formatta da, kópjaqty yntymaqtastyq formatynda da óte jaqsy baılanystar bar. Qazaqstan-Reseı-Iran, Qazaqstan-Túrikmenstan-Iran, Qazaqstan-Qytaı-Iran formattary sonyń dáleli.
Yntymaqtastyqtyń taǵy bir mańyzdy baǵyty – aýyl sharýashylyǵy. Qazaqstan ejelden biz úshin bıdaı men arpa sııaqty aýyl sharýashylyǵy ónimderin eksporttaý salasyndaǵy mańyzdy áriptes bolyp sanalady. Sondaı-aq Qazaqstan Iranǵa et ónimderin kóp eksporttaıdy. Al Irannan Qazaqstanǵa negizinen kókónister men jemister eksporttalady. Degenmen, biz eksporttalatyn taýarlardyń assortımentin, sonyń ishinde tereń óńdelgen taǵamdardy keńeıtýge qulyqtymyz.
Taý-ken salasy da – yntymaqtastyqtyń mańyzdy baǵyty. Irandyq kompanııalar Qazaqstanda kóptegen jyl boıy tabysty jumys istep keledi. Qazaqstan úkimeti olardyń qyzmetine razy deýge bolady. Iranda qazaqstandyq taý-ken kompanııalary da tabysty jumys istep jatyr.
Ókinishke qaraı, eki eldiń áleýetin eskersek, yntymaqtastyqtyń qazirgi kólemi jetkiliksiz. Sondyqtan osy jyldan bastap taý-ken salasynda jumys isteıtin ırandyq kompanııalardyń sanyn kóbeıtýdi, Irannan Qazaqstanǵa polımer, jýǵysh zattar, toqyma buıymdary, úı taýarlary, jıhaz ben qurylys materıaldary sııaqty ónimderdiń eksportyn keńeıtýdi josparlap otyrmyz.
- Qazaqstan Iranǵa bıdaı eksporttaıtynyn aıtyp otyrsyz ǵoı, alaıda byltyr Reseı eksportynyń kólemi artyp, Qazaqstannyń úlesi aıtarlyqtaı tómendedi. Qazaqstannyń Iran naryǵyn ustap qalýǵa áli de múmkindigi bar dep oılaısyz ba?
- Keı jyldary naryqtaǵy jaǵdaıǵa baılanysty taýar jetkizý qysqaryp jatady. Baǵa aıyrmashylyǵyna baılanysty ımport kózi almasyp turady. Soǵan qaramastan, Qazaqstan Iran úshin basym baǵyttaǵy seriktes bolyp qala beredi.
Alaıda, qazaqstandyq kásipkerler men aýyl sharýashylyǵy ónimderin óndirýshiler de ırandyq satyp alýshylardy ustap turý jáne álemdik naryqqa ilesý úshin ózderiniń ıkemdiligin kórsetýi tıis.
- Byltyr jeltoqsanda Qazaqstan Iranmen et muzdatyp eksporttaý týraly ýaǵda jasady. Eksport kólemi qandaı bolýy múmkin?
- Jalpy, Iran etti ádette Latyn Amerıkasynan satyp aldy. Biraq keıingi kezde etke degen qajettiliktiń bir bóligin irgedegi elderdiń ónimimen qamtamasyz etýge tyrysyp jatyr. Iran Qazaqstannan jyl saıyn jas et ımporttaıdy. Úkimetaralyq komıssııanyń sońǵy otyrysynda Qazaqstannan muzdatylǵan etti ımporttaý týraly ýaǵdalastyq jasaldy.
Bastamalardy eki eldiń de veterınarlyq organdary qoldap otyr. Bıyl ımport qarqyn alady degen esebimiz bar. Biraq naqty kólemin aıtýǵa áli erte. Óıtkeni, buǵan deıin sizderden muzdatylǵan et ımporttap kórgen joqpyz, tek jas et tasıtynbyz.
- Eki jyl buryn Irannyń Bender-Abbas portynan Qazaqstan termınalyn salý úshin jer telimin bólý týraly ýaǵdalastyq jasalǵan edi. Osyǵan deıin redaktsııamyzǵa bergen suhbatyńyzda bizdiń tarap áli naqty qadam jasamaǵanyn aıttyńyz. Qazir bul kelisim qandaı satyda? Termınal qaı kúni iske qosylatyny aıqyndaldy ma?
- Ókinishke qaraı, bul joba áli iske asyrylǵan joq, qaǵaz júzinde qalyp tur. Qazaqstan tarapy kidire berse, termınalǵa arnalǵan jer telimin paıdalaný jospary ózgerýi múmkin.
Árıne, biz Elshilik retinde ol jerde Qazaqstan termınalynyń salynǵanyn qalaımyz. Qazaqstan tarapynyń kidirisi kóbeıip ketkenine sol úshin alańdap otyrmyz.
- Joǵary Eýrazııalyq ekonomıkalyq keńestiń Sankt-Peterborda ótken otyrysynda Prezıdent Qasym-Jomart Toqaev Reseı-Qazaqstan-Iran baǵytynda talshyqty-optıkalyq baılanys jelisin qurýdy usyndy. Ol joba týraly Irannyń ustanymy qandaı?
- Prezıdent Toqaevtyń uzaq merzimdi kózdeıtin josparynyń bári oıdaǵydaı iske assa, eki tarap úshin de óte paıdaly bolatynyn aıtqym keledi. Prezıdent Q. Toqaev óńirdegi jáne jalpy álemdegi ahýaldy jaqsy biledi. Qazir álemde kommýnıkatsııa jáne tsıfrlyq yntymaqtastyq salalary qarqyndy damyp keledi. Sondyqtan baılanys jyldamdyǵyn arttyryp, aqparattyq qaýipsizdikti qamtamasyz etetin jobalardyń paıdasy mol. Men bul óte jaqsy ıdeıa dep esepteımin jáne ol oryndalady dep úmittenemin.
Ótken aptada Irannyń telekommýnıkatsııa jáne aqparattyq tehnologııalar mınıstri Almatyǵa baryp, ShYU elderi tsıfrlandyrý mınıstrleriniń birlesken kezdesýine qatysty. Osy sapar barysynda ol mınıstr Baǵdat Mýsınmen jemisti kelissózder júrgizdi.
- Mańǵystaý oblysy men Irannyń Mazandaran, Gılan jáne Gúlistan provıntsııalary arasyndaǵy yntymaqtastyq qalaı damyp keledi? Aımaqta Iran kapıtalynyń qatysýymen qandaı kásiporyndar jumys isteıdi?
- Sońǵy eki jylda Mańǵystaý oblysy men Irannyń provıntsııalary arasynda óte jaqsy qarym-qatynas qalyptasty. Munyń bári – Aqtaý men Mazandaran jáne Gúlistan provıntsııalary arasyndaǵy tikeleı reıstiń arqasy. Ushý ýaqyty bar bolǵany 1 saǵat 20 mınýt bolady. Aıta ketý kerek, Aqtaý halyqaralyq portyna kiretin kemelerdiń kópshiligi Irandiki. Sonymen qatar, Mańǵystaý oblysynda Irannyń kólik kompanııalary, qurylys materıaldarymen jáne azyq-túlik ımportymen aınalysatyn kompanııalar jumys isteıdi.
Taıaýda Mańǵystaý oblysynan Mazandaran provıntsııasyna 30 adamnan turatyn delegatsııa aýqymdy saparmen bardy. Osy delegatsııanyń sapar esebimen arnaıy tanystym. Sapar qorytyndysynda yntymaqtastyqtyń basym salalary anyqtaldy.
- Jaqynda BAQ Irannyń birneshe atom elektr stantsııasyn salý jospary bar ekenin habarlady. Qazaqstan da osy saladaǵy múmkindikterdi zerttep jatqanyn bilesiz. Eki eldiń energetıka salasyndaǵy yntymaqtastyǵynyń bolashaǵy qandaı dep oılaısyz?
- Biz energetıka salasynda, tek ıadrolyq qana emes, jylý elektr stantsııalaryn salý máselelerinde óte jaqsy yntymaqtasyp, pikir almasa alamyz. Irannyń jylý elektr stantsııalary men sý elektr stantsııalaryn salýda mol tájirıbesi bar. Ondaı stantsııalardy qolaıly baǵamen usyna alamyz.
Bilseńiz, Islam revolıýtsııasyna deıin AES salý josparymyz bolǵan joq. Alaıda, revolıýtsııadan keıin Germanııamen, Japonııamen áriptestik ornattyq. Aqyry Reseımen yntymaqtasa otyryp Býsherde AES salyp bitirdik. Endi taǵy 4 atom elektr stantsııasyn salý josparda bar. Ol jobalar zertteý satysynda tur. Qazaqstanmen bul baǵyttaǵy bilimimiz ben tájirıbemizdi bólisýge daıynbyz.
- 2022 jyly eki eldiń basshylary 14 kúndik vızasyz rejım týraly kelisimge qol qoıǵan edi. Ony keıin 1 aıǵa uzartý josparda bar ekeni aıtyldy. Qazir bul kelissóz qandaı satyda?
- 14 kúndik vızasyz rejım Qazaqstanǵa Irannan jáne keri baǵytta keletin týrısterdiń kóbeıýine yqpal etti. Aqtaýdan Irannyń Sarı qalasyna tikeleı reıs bar ekenin bilesiz.
Vızasyz rejımdi 30 kúnge uzartý kelissózi áli júrip jatyr. Qazaqstan tarapy túpkilikti sheshim shyǵarǵan joq. Iran tarapy merzimdi uzartýǵa daıyn. Qazaqstannyń Syrtqy ister mınıstrligi ózge memlekettik organdarmen osy baǵytta qyzý jumys istep jatyr. Eki el konsýldarynyń kezekti keńesinde ol kelisim qabyldanady dep úmittenemin.
- Keıingi jyldary Iranǵa qansha qazaqstandyq barǵany týraly málimet bar ma? Iran Qazaqstan týrısteri úshin qaı qyrymen qyzyqty bolýy múmkin dep oılaısyz?
- Qazaqstannyń málimeti boıynsha, jyl saıyn 3 myńdaı qazaqstandyq Iranǵa barady. Iran qazaqstandyq týrıster úshin túrli qyrymen qyzyqty bolýy múmkin. Mysaly, tarıhqa qyzyǵatyn týrıster úshin Shıraz, Isfahan, Tebrız qalalarynyń bereri mol. Irannyń iri qalalary da qazaqstandyqtarǵa qyzyqty dep oılaımyn.
Gúlistan provıntsııasynda Iran qazaqtary turyp jatyr. Bul da qyzyq baǵyt bola alady. Qazaqstanda qys bolyp jatqanda Parsy shyǵanaǵynyń jaǵalaýynda demalýdyń óz artyqshylyǵy bar. Kısh, Keshm araldary men Býshır qalasynyń jumsaq klımaty da týrıster úshin tartymdy dep sanalady.
Irannyń emdik týrızmi de jolǵa qoıylǵan. Valıýta aıyrmashylyǵyn paıdalanǵan sheteldikter Iranǵa kelip emdelip jatady. Olardyń sany qazir kóp. Bizdiń medıtsına mamandarynyń arasynda AQSh-tan, Germanııadan bilim alǵandar barshylyq.
- Elshi myrza, Iran men Qazaqstan arasyndaǵy mádenı, bilim baılanysyn nyǵaıtý úshin ne istep jatyrsyzdar?
- Eki eldiń baılanysynyń negizinde mádenı qarym-qatynas jatqanyn aıta ketý kerek. Bizdiń halyqtarda ortaq dúnıe kóp. Biraq sony nyǵaıtý baǵytyndaǵy naqty sharalar jetkiliksiz. Ǵylym jáne joǵary bilim mınıstrligimen áriptestik ornatyp, akademııalyq yntymaqty damytýǵa ýaǵdalasyp otyrmyz.
Iran qazaqstandyq stýdentterge fızıka, matematıka, shet tili sııaqty mamandyqtar boıynsha 20 grant usynbaq.
Mádenı baılanysymyz mundaı deńgeıde deýge kelmeıdi. Mysaly, Qazaqstan ókilderi Iranda ótetin túrli kıno, teatr, mýzyka festıvalderine qatysa bermeıdi. Al Amerıka, Ońtústik Azııa, Ońtústik-Shyǵys Azııa elderinen kelýshiler kóp. Qazaqstandyqtardyń qatyspaýy qaǵazbastylyqpen baılanysty bolýy múmkin. Bul saladaǵy baılanysymyzdy da nyǵaıtýǵa tyrysýymyz kerek.
Bıyl Qazaqstanda Dúnıejúzilik kóshpendiler oıyny ótedi. Biz osynda ótetin basqa da túrli sharalarǵa qatysa alamyz.
- 2023 jyldyń qarashasynda Irannyń joǵary basshysy Álı Hameneı musylman elderiniń Izraılmen tyǵyz saýda jasap júrgenin synady. Onyń ishinde Qazaqstan da bar. Joǵary basshylaryńyzdyń osy syny týraly túsinik bere ketseńiz.
- Bul málimetti túzeı ketsem dep edim. Syn aıtqanymen, Qazaqstandy nemese basqa da naqty elderdiń atyn ataǵan joq.
Gazada bolyp jatqan jaǵdaı – jeke óńirdegi kıkiljiń ǵana emes, zor gýmanıtarlyq apat. Ol jerde áskerı qylmys bolyp jatyr. Sondyqtan, memleketter saıası ustanymyna qaramastan, mundaı náýbetterge qarsy naqty sharalar qabyldaý kerek.
Qazir 10 myńnan astam bala bombanyń astynda qalǵan. Álemdegi elderdiń bári únsiz otyr. Ondaı jaǵdaı osy óńirdegi eldiń kez kelgeninde bolmaıtynyna eshqandaı kepildik joq. Palestına halqynyń eshqandaı quqyǵy, múmkindigi bolmaı, sonyń kesirinen bastaryn qurban etip jatyr.
Atap ótý kerek, Ońtústik Afrıka Respýblıkasy BUU-nyń Halyqaralyq sotyna Izraıldiń áreketin genotsıd dep moıyndaý týraly talap aryz túsirdi. Osydan keıin baryp qana Izraıl atysty toqtatyp, sot aldynda esep berý kerek degen ýaqytsha rezolıýtsııa qabyldandy. Bul másele musylman elderine ǵana emes, búkil álem jurtshylyǵyna qatysty.
Bizdiń rýhanı kósemimiz barlyq eldi osy genotsıdtiń jolyn kesýge, Izraılmen saýda-ekonomıkalyq baılanysty ýaqytsha toqtata turýǵa shaqyrdy.
- Suhbatqa ýaqyt bólgenińizge rahmet!
