Jergilikti jol jelilerin jańartý barlyq aımaqtardyń damýyna áser etedi - J.Qasymbek, QR Kólik jáne kommýnıkatsııa mınıstrliginiń jaýapty hatshysy
halyқ ta jәne avtomashınalardyң sany da arta tүsýde. Negizgi problemalardy tүsindirý jәne olardy sheshý joldaryn ұsyný үshin қolda bar jergilikti maңyzdy avtojol jelilerine қysқasha sıpattama bere ketkendi jөn sanaımyn.
2006 jyldyң basynda27 myң shaқyrymnan astam jol қanaғattanarlyқsyz kүıde bolғan, olardyң 6 myң shaқyrymy bүlingen edi. 43 eldi meken әli kүnge deıin olardy oblys jәne aýdan ortalyқtarymen baılanystyratyn қatty jabyndy avtomobıl joldarymen қamtamasyz etilmeı keldi. 1800-den astam eldi mekenderdiң kireberis joldary қanaғattanғysyz kүıde қalyp otyr. Topyraқtardyң jyrylýynan ұzyndyғy 5 myң shaқyrymdyқ joldarda kөktemgi-kүzgi kezeңderde қatynas tolyқtaı nemese ishinara toқtatylady. Jergilikti jol jelileri respýblıkamyzdyң barlyқ aýmaқtary boıynsha barlyқ eldi mekendermen kөlik қatynastaryn қamtamasyz etýge arnalғan. Bұlar negizinen III, IV jәne V tehnıkalyқ sanattaғy joldar. 2 myңnan astam kөpirler men jol өtkelderi, sondaı-aқ 29,5 myң sý өtkizetin құbyrlar bar. Olardyң ishinde 400-ge jýyқ kөpirler men 10 myң құbyrlar kүrdeli jөndeýdi қajet etedi.
Mysaly, 2001-2006 jyldardaғy kezeңderde respýblıkalyқ maңyzdy avtojoldarғa arnalyp 246,3 mlrd. teңge, oblystyқ jәne aýdandyқ maңyzdy joldarғa arnalyp 40 mlrd. teңge (16 paıyz) bөlindi. Osy қarajattarғa 92 shaқyrym jol salyndy jәne jaңartyldy, 470 shaқyrym jol kүrdeli, 3744 shaқyrym jol ortasha jөndeýden өtkizildi. Salystyrý үshin - 14094 shaқyrymdyқ respýblıkalyқ maңyzdy avtojoldar jaңartyldy jәne jөndeýden өtkizildi. Nәtıjesinde respýblıkalyқ jelilerdiң 18 paıyzynyң jaı-kүıi jaқsardy, Қanaғattanғysyz kүıdegi ýchaskelerdiң ұzyndyғy 2 myң shaқyrymғa қysқardy.
Oryn alyp otyrғan jaғdaıdyң negizgi sebebi jergilikti maңyzdy avtojoldardy қarjylandyrý deңgeıiniң tөmendigi bolyp tabylady.
Әkimdikter ұsynғan jergilikti maңyzdy avtojoldardy jөndeý jәne ұstaý boıynsha derekter negizinde taldaý jasaldy. Ol jergilikti bıýdjetterden avtojoldardy damytýғa arnap jalpy jyl saıynғy қajettiliktiң 15 paıyz қarjy қarajatynyң avtojoldardy damytý bөlinetinin kөrsetti. Қazirgi қarjylandyrý deңgeıi kezinde jyl saıyn 1 200 shaқyrymdyқ jol қanaғattanғysyz kүıge tүsedi.
Jergilikti jelilerdegi oryn alyp otyrғan jaғdaıdy jaқsartý jәne jalpy avtojol salasyn damytý maқsatynda 2005 jylғy jeltoқsanda 2006-2012 jyldarғa arnalғan Қazaқstan Respýblıkasynyң avtojol salalaryn damytý baғdarlamasy bekitildi, onda 271 mlrd. teңge mөlsherinde қarjylandyrý, onyң ishinde 141 mlrd. teңge somasynda respýblıkalyқ bıýdjetten maқsatty transfertter bөlý kөzdelgen.
Osy Baғdarlamany iske asyrý nәtıjesinde, tıisti қarjylandyrý jaғdaıynda jergilikti jelilerdiң 70 paıyzyn jaқsartý kүtiledi.
7 jyldyқ Avtojol salalaryn damytý baғdarlamasyna saı jergilikti avtojoldar jelilerine tүgendeý jүrgizildi.
Osylaısha, bүgingi kүni oblystyқ jәne aýdandyқ maңyzdaғy avtojoldardyң jalpy ұzyndyғy - 70,1 myң shaқyrymdy, olardyң ishinde 39,7 myң shaқyrym - aýdandyқ maңyzdaғy joldardy құraıdy.
2007 jyly jergilikti maңyzdaғy avtojoldar jelisin damytý үshin - 27,7 mlrd. teңge, respýblıkalyқ bıýdjet esebinen maқsatty transfertter - 11,5 mlrd. teңge jәne jergilikti bıýdjetten - 16,2 mlrd. teңge bөlindi. 2008 jyly 48,519 mlrd. teңge, olardyң 20,026 mlrd. teңgesi - respýblıkalyқ bıýdjetten jәne 28,493 mlrd. teңgesi - jergilikti bıýdjetten bөlindi.
Bөlingen қarajattar esebinen 2007-2008 jyldary 1811 shaқyrym jol salyndy jәne jaңartyldy, 6485 shaқyrym joldarғa kүrdeli jәne ortasha jөndeý jasaldy. Bұl jұmystardyң jaғymdy әserin қol jetken nәtıjelerden kөrýge bolady: jergilikti jelilerdegi avtojoldardyң 6 paıyzynyң jaı-kүıi jaқsardy, қanaғattanғysyz jәne bүlingen kүıde қalғan joldar ýchaskeleriniң jaı-kүıi 2006 jylmen salystyrғanda 4 paıyzғa қysқardy.
Қazaқstan Respýblıkasynyң Prezıdenti Nұrsұltan Nazarbaevtyң «Daғdarys arқyly jaңarý men damýғa» atty 2009 jylғy naýryzdyң 6-syndaғy Қazaқstan halқyna Joldaýy jergilikti maңyzdaғy avtojoldardy қalpyna keltirý jәne sapasyn jaқsartý үshin maңyzdy kezeң boldy. Ony iske asyrý үshin ҚR Үkimetiniң tıisti is-қımyl jospary әzirlendi («Jol kartasy» baғdarlamasy). «Jol kartasy» baғdarlamasy aıasynda «jol-jөndeý jұmystary» baғyttary boıynsha jergilikti maңyzdaғy avtojoldardy, sondaı-aқ jalpy ұzyndyғy 2 826 shaқyrymdyқ қalalardaғy jәne eldi mekenderdegi joldardy salýғa, jaңartýғa jәne jөndeýge 51 857 mln. teңge bөlindi. Bөlingen қarajattyң 32 814 mln. teңgesi - respýblıkalyқ bıýdjetten bөlingen maқsatty transfertterdi jәne 18 917 mln.teңgesi - jergilikti bıýdjetterden birlesip қarjylandyrýdy құraıdy.
Bıylғy jylғy sәýirde ҚR Kөlik jәne kommýnıkatsııa mınıstrligi men oblystardyң, sondaı-aқ Astana men Almaty қalalarynyң әkimdikteri arasynda «Jol kartasy» baғdarlamasy jobalaryn iske asyrý týraly kelisimge қol қoıdy.
Қazirgi ýaқytta merdigerlik ұıymdarmen 51 316 mln. teңge somaғa sharttar jasaldy. «Jol kartasy» baғdarlamasynyң jobalaryn iske asyrý үshin қarjylandyrý josparyna sәıkes oblystardyң, Astana men Almaty қalalarynyң barlyқ әkimdikteri boıynsha 27 948,6 mln. teңge aýdaryldy.
«Jol kartasy» baғdarlamasynyң jobalary iske asyryla bastaғannan beri 2 334,2 shaқyrym nemese jospardyң 83 paıyzy jөndeýden өtkizildi jәne 1 540,8 myң sharshy metr oıylғan joldar jөndeldi (75 paıyz).
Jyl өtken saıyn jol құrylysyndaғy tehnologııalar, mashınalar jәne mehanızmder jetildirilýde. Merdigerlerge қoıylatyn talaptardyң қataıýy jәne bәsekelestiktiң artýy da oң nәtıjelerin berýde.
Avtomobıl joldarynyң құrylysy jәne jөndeý jұmystary kezindegi zerthanalyқ baқylaý men tehnıkalyқ қadaғalaýdy «Obljolzerthana» memlekettik mekemesi jүzege asyrady. Olar sapany baқylaý үshin zamanaýı zerthanalarmen, sondaı-aқ jaңa құral-saımandarmen jәne prıborlarmen jaraқtalғan. Olardyң mindetine құrylys tehnologııalarynyң saқtalýy jәne sapaly materıaldardyң қoldanylýy enedi.
Sapaғa baқylaý jasaý maқsatynda «Obljolzerthana» memlekettik mekemesi «Jol kartasy» baғdarlamasy aıasynda jүzege asyrylyp jatқan jergilikti jerlerdegi jol-құrylys jұmystaryna 1661 kөshpeli tekserý jasady. Mұndaı tekserýlerdiң barysynda 396 zaң bұzýshylyқ anyқtaldy.
Jol jөndeý jұmystarynda halyқtyң basym bөliginiң jұmys isteýi de maңyzdy faktilerdiң қataryna jatady. Tek «Jol kartasy» baғdarlamasy aıasynda ғana oblystar әkimdikteri jol-jөndeý jұmystarynda 55 129 jұmys oryndaryn құrdy. 53 903 adam jұmystarғa tartyldy, olardyң ishinde 35 974 adam eңbekpen қamtý organdarynyң joldamalarymen jұmystarғa ornalastyryldy.
Sonymen қatar, «Jol kartasy» baғdarlamasy aıasynda tek қana joldar ғana emes, kөpirler de salynýda, olar қalalyқ ınfraқұrylymdy tүbegeıli өzgertti.
Jyl boıy үzdiksiz kөliktik қatynastar - halyқtyң әleýmettik әl-aýқatynyң maңyzdy faktory. Қatty jabyndy avtomobıl joldary boıynsha jyl boıy baılanystyң bolmaýy өndiristi, onyң ishinde aýyl sharýashylyғyn toқtatýғa, aımaқtan halyқtyң kөshýine әkeledi.
Jalpy alғanda, jergilikti jelilerdegi josparlanғan avtojoldar jelilerin iske asyrý kelesi nәtıjelerge қol jetkizýge mүmkindik beredi. Bұlar - avtokөlik tasymaldarynda el ekonomıkasynyң jәne halyқtyң talaptaryn қanaғattandyrý үshin jalpy paıdalanylatyn avtomobıl joldaryn jetildirý. Jүk tasymaly jәne jolaýshylar tasymaly boıynsha negizgi kөrsetkishterdiң tıisinshe 20 paıyzғa jәne 22 paıyzғa ұlғaıýy, jalpy alғanda elimizdiң tranzıttik әleýetiniң artýy, jүkterdi tasymaldaý shyғyndaryn tөmendeýi jәne қozғalystyң ortasha jyldamdyғynyң 1,5-2 ese ұlғaıýy sııaқty faktorlardyң da maңyzy aıryқsha. Jol қozғalysyndaғy қaýipsizdiktiң artýy, onyң ishinde jol-kөlik oқıғalarynan adam өliminiң deңgeıi 20 paıyzғa tөmendeýi sheshýshi kөrsetkish tabylady. Jergilikti jol jelilerin jaңartý, jaңa jұmys oryndaryn құrý jәne aýyldyқ eldi mekender arasyndaғy kөliktik қatynastardy jaқsartý - aımaқtardy damytý үshin mүmkindikterdi ashady.
