Jer astyndaǵy seısmıkalyq datchıkter, janýarlar jer silkinisin sezedi: Qazaqstanda seısmologııa salasy qalaı jumys isteıdi
ALMATY. KAZINFORM - Almaty 9-10 baldyq seısmıkalyq aımaqta ornalasqan. Jyl saıyn qaladan 250 km radıýsta 200-ge deıin álsiz jerasty dúmpýleri bolady. Munyń barlyǵyn qala ishinde jáne onyń mańynda ornatylǵan arnaıy qurylǵylar jazyp alady. Jalpy alǵanda, megapolıste jáne onyń tóńireginde osyndaı birneshe qurylǵy bar, olar negizinen taýly aımaqtarda - seısmıkalyq stantsııalarda ornalasqan. Solardyń birine Kazinform agenttiginiń tilshileri bardy.
Medeýdegi seısmıkalyq stantsııa
Seısmologııalyq stantsııalardyń biri - Medeýde. Ol 1979 jyldan beri jumys istep tur. Júz metr tereńdikte seısmıkalyq datchıkter ornalasqan. Olar joǵary sezimtaldyqtyń arqasynda 1000 shaqyrym radıýsta barlyq jer silkinisin tirkeıdi. Sonymen qatar, jer qyrtysynyń deformatsııasyn ólsheıtin qurylǵy da bar.
«Bul bizdiń keshendi seısmıkalyq stantsııamyz. Munda geofızıkalyq jáne seısmıkalyq qurylǵylar bar. Bul datchıkter óte sezimtal, óıtkeni olar tereń jerde ornalasqan. Bul kedergi men shýdy azaıtý úshin jasalady. Jyl boıy +9 gradýs turaqty temperatýra saqtalady. Stantsııa táýlik boıy jumys isteıdi, aspaptar qosylyp turady. Olar jer silkinisin tirkeıdi», - deıdi seısmıkalyq baqylaý bóliminiń bastyǵy Grıgorıı Kochkarov.
Onyń aıtýynsha, elimizdiń ońtústik-shyǵysyndaǵy kóptegen stantsııada seısmıkalyq datchıkter eskirgen, al Medeýde ornalasqan qurylǵyǵa 22 jyl. Biraq qazir modernızatsııa protsesi júrip jatyr, jaqynda Kanadada jasalǵan jańa jabdyq ornatyldy - bul 1000 shaqyrym radıýsta jer asty dúmpýlerin anyqtaı alatyn keń jolaqty datchık.
«Jer silkinisi bolǵannan keıin datchık ınternet-kabel arqyly operatorǵa sıgnaldy monıtorǵa jiberedi jáne 4-5 mınýt ishinde ol bul derekterdi óńdep, ortalyq seısmıkalyq observatorııaǵa joldaıdy», - dep qosty ol.
Ortalyq seısmıkalyq observatorııa barlyq stantsııalardan málimetter jınaıdy, olardyń sany Qazaqstanda 96. Budan ári observatorııa mamandary barlyq qajetti qyzmetterge jedel habarlap, 10-15 mınýt ishinde naqty koordınattardy, zilzala oshaǵy men basqa da málimetterdi some.kz saıtyna jarııalaıdy.
Seısmıkalyq stantsııa jumysshylary aýysymmen jumys isteıdi jáne seısmıkalyq qubylystardy táýlik boıy baqylaıdy. Ár stantsııada tórt adamnan. Medeý stansasy qalaǵa jaqyn bolǵandyqtan segiz adam jumys isteıdi. Munda bir aýysymda eki jumysshydan. Olar bir kún jumys istep, úsh kún demalady.
Medeý seısmıkalyq stantsııasynda 1940 jyldardaǵy jer silkinisi týraly jazbalar saqtalǵan. Aldaǵy ýaqytta basshylyq barlyq muraǵatty tsıfrlandyrýdy josparlap otyr.
Grıgorıı Kochkarovtyń aıtýynsha, buryn munda 30 adam jumys istegen, óıtkeni málimetter fotoqaǵazǵa jazylatyn jáne derekterdi óńdeýge kóp ýaqyt ketken.
«Buryn biz aqparatty ratsııa, telefon arqyly taratatynbyz, keıin radıomodem boldy. Keıin biz ınternetke qol jetkizdik. Sonyń arqasynda jumys jeńildedi. Derekterdi anaǵurlym jyldam jetkize bastadyq», - deıdi ol.
Hımııalyq-analıtıkalyq zerthana
Jer silkinisin tek seısmıkalyq stantsııalar ǵana emes, sonymen qatar keshendi seısmologııalyq stantsııalar da baqylaıdy. Onyń ishinde gıdrogeologııalyq stantsııalar bar. Óıtkeni, jer asty sýlary seısmotektonıkalyq ózgeristerge óte kúshti áser etedi. Gıdrogeologııalyq baqylaýlar gıdrogeologııalyq parametrlerdi zertteý úshin júrgiziledi. ıAǵnı, sý deńgeıine, aǵyn jyldamdyǵyna, fızıkalyq jáne hımııalyq quramyna taldaý jasaıdy.
Qazaqstanda jer asty sýlaryna zertteý júrgiziletin 12 stantsııa bar. Olardyń basym bóligi Almaty mańynda – Almarasanda, Qalqamanda, Túrgen shatqalynda, Gorelnıkte, sonymen qatar Merke, Taldyqorǵan, Jarkent mańynda ornalasqan.
Bul stantsııalarda 2000-nan 200 metrge deıingi tereńdiktegi skvajına bar. Negizinen jer asty sýlaryn ózdiginen aǵyzatyn uńǵymalar paıdalanylady, biraq keıbir jerde – ózdiginen aqpaıtyn uńǵymalar kezdesedi. Barlyq stantsııalarda jylyna 650 myńǵa jýyq ártúrli gıdrogeologııalyq kórsetkishterdi ólsheý júrgiziledi. Barlyq alynǵan synamalar Ulttyq seısmologııalyq baqylaý jáne zertteýler ǵylymı ortalyǵynyń ǵımaratynda ornalasqan hımııalyq taldaý zerthanasyna jiberiledi. Munda jer asty sýlarynyń 20 myńnan astam synamasy jınalyp, taldanady.
«Bizdiń hımııalyq zerthanamyz 1987 jyldan beri jumys isteıdi. Munda 14 gıdrogeologııalyq parametrdi zerttep, sýdyń quramyn qadaǵalap, tereńdetilgen taldaý jasaımyz. Keıin nátıjesin kameraldyq topqa jiberemiz, ondaǵy mamandar arnaıy baǵdarlamalar arqyly barlyq derekterdi jınap, óńdeıdi. Biz stantsııalarǵa baryp, on kúndik monıtorıng júrgizemiz», - dedi hımııalyq zerthana meńgerýshisi Tatıana Vechorkına.
Onyń aıtýynsha, respýblıka boıynsha ornalasqan kóptegen seısmıkalyq stantsııa bir ýaqytta birneshe baqylaýlar júrgizedi: seısmıkalyq, geofızıkalyq jáne gıdrogeologııalyq.
Seısmobıologııa
Seısmologııalyq baqylaýlar jáne zertteýler ulttyq ǵylymı ortalyǵynda da bıologııalyq baqylaýlar júrgizedi – olar joıqyn jer silkinisteri aldyndaǵy janýarlardyń minez-qulqyn zertteıdi. Mundaı bes stantsııa bar. Olar Almaty qalasy men Almaty oblysynyń aýmaǵynda ornalasqan.
Bizdiń agenttik tilshileri ǵylym ortalyǵyna jaqyn mańda ornalasqan bıostantsııalardyń birinde boldy. Onda jylanyń eki túri, kesirtkeniń úsh túri, balyqtyń bir túri, qustyń úsh túri bar. Sondaı-aq sútqorektilerden qoıandy tańdap alynǵan.
«Nelikten biz baqylaý úshin naqty osy janýarlardy tańdadyq? Bıologııalyq obektiler ádebı taldaýǵa negizdelgen. Qýatty jer silkinisiniń aldynda qustar, baýyrymen jorǵalaýshylar, balyqtar ádetten tys belsendilik tanytady. Sonymen qatar, úı janýarlardy da tańdaýǵa tyrystyq. Bul adamdarǵa qajetti málimetterdi alýǵa múmkindik beredi», - deıdi seısmobıologııa zerthanasy meńgerýshisiniń mindetin atqarýshy Natalıa Sýrovtseva.
Ol Almatyda osy jyldyń qańtar aıynda bolǵan jer silkinisinen keıin áleýmettik jelide taraǵan janýarlardyń minez-qulqyna taldaý júrgizgenderin atap ótti. Soǵan súıene otyryp, mamandar totyqustar ózgeristerge óte sezimtal degen qorytyndy shyǵardy.
«Sondaı-aq byltyr Túrkııada jer silkinisi bolǵan kezde biz vıdeoǵa taldaý júrgizdik. Onda totyqustardyń ádetten tys áreket jasaǵanyn, ıaǵnı shyryldap, qanattaryn qaǵyp, ıelerin oıatyp, tordan ushyp shyǵýǵa árekettengenin baıqadyq. ıAǵnı, olar jerdiń silkinetinin sezgen. Basqa qustar da osyndaı erekshe minez-qulyq kórsetti», - deıdi Natalıa Sýrovtseva.
Spıkerdiń sózinshe, mysyq pen ıtter de jer silkinisiniń jaqyndap kele jatqanyn sezedi. Jer silkinisi nemese basqa da tabıǵı apattar qarsańynda ıt pen mysyqtyń esh oılanbastan ıesin tastap, qaladan qashyp ketetini tarıhtan belgili. Alaıda, olar apattan keıin qaıtyp oralady. Sondyqtan ǵylymı ortalyq qazir respýblıkalyq jedel qutqarý jasaǵynyń kınologııalyq qyzmetimen tájirıbelik jobany bastady. Itterdi baqylaý ádisi buryn ázirlenbegendikten ǵylymı qorytyndy jasaýǵa áli erte. Dáekti derekter alý úshin biraz ýaqyt qajet. Kınologtardyń mindeti - janýarlardyń ádetten tys minez-qulyq reaktsııalary anyqtalsa, ony jazyp alyp, taldaý úshin seısmobıologııalyq zerthanaǵa berýleri tıis.
Sonymen qatar, ǵylym ortalyǵy qazir qalalyq haıýanattar baǵymen yntymaqtastyqty bastady. Sarapshylar zoobaq janýarlaryn baqylaý boıynsha nusqaýlyq ázirledi.
Bıologııalyq stantsııalarda janýarlardy baqylaý vızýaldy, avtomattandyrylǵan jáne aspaptyq ádisterdi qoldaný arqyly júzege asyrylady. Kórneki baqylaýlar táýlik boıy júrgiziledi. Janýarlardy vızýaldy baqylaý olardyń minez-qulqyn zertteý materıaldary negizinde ázirlengen.
Avtomattandyrylǵan ádisterge janýarlardyń qozǵalys belsendiligin tirkeý kiredi, ol táýlik boıy úzdiksiz rejımde arnaıy qurylǵylarmen júrgiziledi. Osy maqsattar úshin janýarlardyń minez-qulqyna áser etpeıtin foto jáne mehanıkalyq datchıkter qoldanylady. Aspaptyq baqylaý ádisterine janýarlar terisine elektr parametrlerin tirkeý jatady. Ólsheý jumystary kúndelikti, bir ret, bir ýaqytta júrgiziledi. Barlyq bıologııalyq stantsııalardyń baqylaý nátıjeleri óńdeý jáne taldaý úshin kún saıyn seısmobıologııalyq zerthanaǵa joldanady.
Janýarlardyń jer silkinisiniń aldynda qalyptan tys minez-qulqyn týdyratyn yqtımal sebepterge mynalar jatady: elektromagnıttik alqaptyń áseri, ýltra jáne ınfradybys, topyraqtan bólinetin gazdar, jer asty sýlarynyń aýytqýy, atmosferalyq faktorlardyń ózgerýi jáne basqa da qubylystar.
Janýarlar seısmıkalyq jaǵdaıǵa deıin birneshe kún nemese birneshe saǵat buryn ádetten tys reaktsııalar kórsetedi. Minez-qulyqtaryndaǵy ózgeristi anyqtaýǵa bolady:
- úı janýarlary (ıtter men mysyqtar) mazasyzdana bastaıdy, ary- beri júgiredi. Itter ulıdy, marǵaýlar men kúshikterin bir jerden ekinshi jerge tasıdy;
- jylqylar qoradan qashýǵa umtylady, mazasyzdanyp, kisineıdi;
- sıyrlar móńirep, jem jemeı, súti azaıyp ketedi;
- qoılar mazasyzdanyp, qoradan shyǵýǵa tyrysady;
- úı qustary qorasyna kirmeı qashady.
Sondaı-aq jer silkinisi qarsańynda jabaıy janýarlardyń erekshe minez-qulqy týraly kóptegen aqparat boldy:
- qustar uıasynan shyǵyp, aspanda aınala ushady, dybys belsendiligi artady;
- jylandar qysqy uıqydan oıanyp, sýyq mezgilde jerdiń betine shyǵady;
- balyqtar sýdyń betine qalqyp shyǵady, jaǵaǵa jaqyndaıdy.
Taldaý nátıjeleri kórsetkendeı, janýarlardyń minez-qulqyndaǵy erekshelik jer silkinisiniń bolatynyn ańǵartady.
Almatyda jer silkinisi jıilep ketti me?
Elimizdiń ońtústik-shyǵys bóligi seısmıkalyq belsendi aımaq. Onda el halqynyń 40 paıyzy turady. Ásirese, Almatyda jer dúmpýi jıi seziledi. Megapolıs úshin 2-den 4 ballǵa deıingi jer silkinisi qalypty. Biraq qańtar jáne naýryz aılarynda bolǵan jer silkinisi almatylyqtardy qatty alańdatty. Alaıda, seısmologtar osy jyly joıqyn jer silkinisi kútilmeıdi dep sendirdi.
«Men jer silkinisteri jıilep ketti dep aıtpas edim. Almatynyń seısmıkalyq aımaqta ornalasqanyn bilesizder, mundaı jaǵdaılar buryn da bolǵan, qazir de bolyp jatyr. Eger respýblıkamyzdyń búkil aýmaǵyn alatyn bolsaq, onda jylyna orta eseppen 8-10 myńǵa deıin jer dúmpýi tirkeledi. Biraq muny eshkim baıqamaıdy. Almatyda qańtar jáne naýryz aılarynda bolǵan sońǵy eki jer silkinisine kelsek, olar az tereńdikte bolǵandyqtan, sezildi. Bul jer silkinisteriniń kúshi ortasha, eshqandaı qıraý týǵyzbaıdy jáne bizdiń óńir úshin qalypty dep sanalady. Jer silkinisi – jer qyrtysynda bolatyn tabıǵı protsess»,- dedi Seısmologııalyq baıqaý jáne zertteýler ulttyq ǵylymı ortalyǵy dırektorynyń ǵylym jónindegi orynbasary Elızaveta Esenjigitova.
Ol shekaralyq aımaqtar seısmıkalyq jaǵynan eń qaýipti ekenin atap ótti. Bul Qytaımen jáne Qyrǵyzstan shekarasy.
Onyń aıtýynsha, qańtardaǵy jer silkinisinen keıin Almatyda aftershoktar áli de seziledi.
«Bizde 23 qańtar men 4 naýryzda jer silkinisi boldy, qalǵan barlyq seziletin jáne sezilmeıtin dúmpý- after silkinisi. Biz dúmpýlerdiń uzaqtyǵyn naqty aıta almaımyz, olar alty aıǵa, bir jylǵa, tipti bir jyldan astam ýaqytqa sozylýy múmkin. Jer silkinisinen keıingi dúmpýler tabıǵı qubylys. Olar adamǵa eshqandaı zııan keltirmeıdi jáne eshqandaı qıraýǵa ákelmeıdi; Naýryzda bolǵan jer silkinisine kelsek, olar Qyrǵyz Respýblıkasynyń aýmaǵynda tirkelgen. Bul jer silkinisiniń ereksheligi, ádette bul aýmaqta after silkinisi bolmaıdy», - dep túsindirdi spıker.
Boljamdar qalaı jasalady?
«Búkil álem qazir boljam jasaýdan bas tartty, óıtkeni eshkim 100 paıyz boljaı almaıdy. Seısmolog – jer silkinisin zertteıtin maman. Ol jer silikinisi tirkelgen koordınattardy, onyń ýaqyty men kúshin, sondaı-aq birqatar parametrlerin anyqtaıdy, olar zertteýge qajet. Túrli parametrlerdi tirkeıtin quraldarǵa ıe bola otyryp, biz Almatynyń seısmıkalyq jaǵdaıyn baǵalaýǵa tyrysamyz. Bizdiń mamandar geofızıkalyq, seısmıkalyq, bıologııalyq, gıdrogeohımııalyq jáne deformatsııalyq málimetterge keshendi seısmologııalyq baqylaýlar júrgizedi.
Osy derekterge súıene otyryp, biz Almatynyń seısmıkalyq belsendi aımaǵyna (bir jylǵa) orta merzimdi boljam jasaýǵa tyrysamyz. Aqpan aıynyń basynda zertteýshilerimiz jınalyp, talqylap, jyldyń qorytyndysyn jasaıdy, jyl ortasynda naqtylaýlar men túzetýler engizedi. Sodan keıin biz bul derekterdi qajetti mekemelerge jiberemiz. Sondaı-aq, ǵalymdarymyz apta saıyn jınalyp, joıqyn jer silkinisiniń (baldy 5,5 jáne odan da joǵary) yqtımaldyǵy boıynsha seısmıkalyq jaǵdaıdy baǵalaý úshin ǵylymı taldaý júrgizedi.
Kún saıyn qalamyzda magnıtýdasy 2 jáne odan da kóp, sondaı-aq ortasha – 5-ke deıingi shaǵyn seısmıkalyq qubylystar bolyp turady. Keıde olar baıqalady, biraq qaýip tóndirmeıdi. Sondyqtan seısmıkalyq jaǵdaıdy baǵalaý úshin biz magnıtýdasy 5,5 jáne odan joǵary jer silkinisterin esepke alamyz. Bizdiń ortalyqtyń qorytyndysyna sáıkes, ǵylymı saraptamaǵa sáıkes, 2024 jyly Almatyda joıqyn jer silkinisi kútilmeıdi», - dedi ol.
Joıqyn jer silkinisteri 100-150 jylda bir qaıtalanyp tura ma?
«Ǵalymdarda joıqyn jer silkinisi 100-150 jylda bir ret bolady degen boljam bar. Biraq biz bul teorııany rastaı almaımyz, óıtkeni ártúrli pikir qalyptasqan. Qazaqstanda seısmologııa ǵylymy eki jyldan keıin ǵana óziniń 50 jyldyǵyn atap ótedi. Eger bizde bul derekter 100 jyl úzdiksiz bolsa, onda atalǵan teorııany rastap nemese joqqa shyǵara alamyz. Iá, qandaı da bir tsıkldilik bolýy múmkin, biraq kúshti jer silkinisteriniń arasyndaǵy aralyq qandaı bolatynyn boljaý óte qıyn. Kútiletin jer silkinisine deıin osy dabyl men ózgeristerdi jiberip almaý úshin óz terrıtorııamyzda bolǵan joıqyn zilzala oshaǵyn zerttep jatyrmyz. Anyqtama úshin aıta keteıin, Vernenskıı jer silkinisinen keıin (1887 j.) aftershoktar qalada úsh jylǵa sozylǵan», - dep atap ótti Elızaveta Esenjigitova.
Mamandardyń jetispeýshiligi
«Qazir bizde kadr tapshylyǵy bar. Bul basty máselelerdiń biri. Ókinishke oraı, seısmologııa mamandyǵyna qyzyǵatyndar az. Búginde seısmolog mamandar bizdiń elde daıyndalmaıdy. 2021 jyly Q. Sátpaev atyndaǵy Qazaq ulttyq tehnıkalyq zertteý ýnıversıtetiniń geofızıka kafedrasynda magıstratýra men doktorantýra ashsa, bıyldan bastap bul ýnıversıtet bakalavrıat baǵdarlamasyn ashýdy josparlap otyr. Qazir bizdiń ǵylymı ortalyqqa jańǵyrtý qajet, qural-jabdyqtarymyzdy jańartý kerek. Bul biraz ýaqytty alady. Kóptegen seısmıkalyq stantsııalarda 2000 jyly satyp alynǵan aspaptar tur. Sodan beri jabdyq jańartylmaǵan. Jalpy, qazir Almatynyń aınalasynda 14 biriktirilgen seısmologııalyq stantsııa bar, biraq sońǵy kezderi kóptegen datchık isten shyǵyp, aýystyrýdy qajet etedi», - dedi seısmolog.
Elızaveta Esenjigitova qazir Ulttyq seısmologııalyq baqylaýlar jáne zertteýler ǵylymı ortalyǵynda 400-den astam qyzmetker jumys isteıtinin jetkizdi.
Mamandar 10 zerthanada úsh negizgi baǵytta – seısmıkalyq qaýipti baǵalaý, seısmıkalyq jaǵdaıdy baǵalaý, jer silkinisi qaýpin (zaqymyn) baǵalaý boıynsha jumys isteıdi. Budan bólek, monıtorıng bólimi bar.
Spıker Qazaqstanda bolashaqta jer silkinisin boljaýdyń ámbebap ádisin taba alatyn jas seısmologtar paıda bolatynyna senimdi.
Sonymen qatar, ǵylymı ortalyq dırektorynyń orynbasary seısmıkalyq stansalardyń az ekenin tilge tıek etti.
Qazaqstanda barlyǵy 96 seısmıkalyq stantsııa bar, olar respýblıka aýmaǵyn jetkilikti qamtı almaıdy.
Kórshi Qytaıda 5 myńnan astam stantsııa bar eken.
